TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ NİN YASAL DAYANAKLARI 1
Türk Eğitim Sisteminin Yasal Dayanakları Anayasa Kanunlar Uluslararası Sözleşmeler Kanun Hükmünde Kararname Tüzükler Yönetmelikler Yönerge ve Genelgeler Kalkınma Planları 2
Anayasa 10, 24, 42, 62, 130 ve 131. maddeleri devletin eğitim ve öğretimle ilgili görevlerini ana hatları ile belirlemiştir. 3
Anayasa;10. Md Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. 4
Anayasa Md. 24 Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. 5
Anayasa Md. 42: Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılâpları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz. 6
Anayasa Md. 42: İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır. Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası antlaşma hükümleri saklıdır. 7
Anayasa Md. 62: Yurtdışındaki vatandaşların eğitimi Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır. 8
Anayasa Md. 130: Devlet Üniversiteleri: Kamu tüzel kişiliğine sahip üniversiteler Devlet tarafından kanunla kurulur. Özel Üniversiteler: Kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından, Devletin gözetim ve denetimine tabi yükseköğretim kurumları kurulabilir. 9
Madde 131 YÖK: Yükseköğretim kurumlarının öğretimini planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek,, için Yükseköğretim Kurulu kurulur. Üyeler: Kurulun üyeleri Cumhurbaşkanı tarafından seçilir. 10
Eğitimle İlgili Kanunlar Eğitim sistemimizi düzenleyen mevzuat geniş olmakla birlikte, aşağıda okul yöneticilerini uygulamada doğrudan ilgilendiren kanunlar sıralanmıştır. 430 Sayılı Öğretim Birliği Kanunu 3797 Sayılı Milli Eğitim Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun İPTAL YERİNE - Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (Bakanlar Kurulu Kararı: 25/8/2011-2011/652 ) 1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu 222 Sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu 11
430 Sayılı Öğretim Birliği Kanunu 3 Mart 1924 günü Meclis te kabul edilen bu kanun ile, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisindeki tüm okullar Milli Eğitim Bakanlığı na bağlanmıştır. Böylelikle medreseler, tekke ve zaviyeler kapatılmış ve okullar MEB e devredilmiştir. 12
Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Bu Kanun Hükmünde Kararnamenin ile; Anayasa, 430 sayılı Tevhidi Tedrisat Kanunu, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu ile kalkınma plan ve programları doğrultusunda millî eğitim hizmetlerini yürütmek üzere, Millî Eğitim Bakanlığının kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklarını düzenlenmiştir. 13
1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu Bu Kanun, Türk milli eğitiminin düzenlenmesinde esas olan amaç ve ilkeler, eğitim sisteminin genel yapısı, öğretmenlik mesleği, okul bina ve tesisleri, eğitim araç ve gereçleri ve Devletin eğitim ve öğretim alanındaki görev ve sorumluluğu ile ilgili temel hükümleri bir sistem bütünlüğü içinde kapsamaktadır. 14
222 Sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu Kanun; İlköğretim kurumlarının kapsamı, İlde İlköğretim Görevlileri, Okul Öncesi Eğitim ve Öğretim Kurumları ile İlköğretim Okullarının Açılma, Kapanma ve Öğretime Ara Verme Zamanları, Kayıt ve Kabul, Okula Devam, Okulların Arsa ve Arazi İşleri, İlköğretim Okulu Yapımı ve Donatımı İşleri, İlköğretimin Gelir, Giderleri ve Planlama ve ilköğretime ilişkin çeşitli hükümleri kapsamaktadır. 15
2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu Bu kanun; yükseköğretimle ilgili amaç ve ilkeleri belirlemek ve bütün yükseköğretim kurumlarının ve üst kuruluşlarının teşkilatlanma, işleyiş, görev, yetki ve sorumlulukları ile eğitim - öğretim, araştırma, yayım, öğretim elemanları, öğrenciler ve diğer personel ile ilgili esasları bir bütünlük içinde düzenlemektedir. 16
TÜZÜKLER Tüzükler (Balcı, Aydın, 2003); Kanunlardan sonra gelen en güçlü yasal metinlerdir. Tüzükler, kanunların uygulanmalarına ilişkin yöntemler, açıklamalar ve uygulama ilkeleri belirlemek için çıkarılır. Tüzükler bir kanuna dayanmak zorundadır. Bakanlar Kurulu nca çıkarılır, Danıştay ın incelemesinden geçirilir. Cumhurbaşkanı onaylar, Resmi Gazete de yayınlanır ve yürürlüğe girer. Örn: Millî Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Tüzüğü 17
YÖNETMELİK Yönetmelikler (Balcı, Aydın, 2003); Bakanlıklar görev alanlarına giren konuları yönetmeliklerle düzenler. Yönetmelikler yasalar, kanunlar, tüzükler gibi üst hukuk kurallarına aykırı olamaz. Yasalara göre daha ayrıntılı hazırlanırlar. Bu nedenle daha ayrıntılı olup, yöneticilere daha iyi yol gösterir, aynı oranda da onları sınırlandırırlar. Örn: Yönetici Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği 18
YÖNERGE Belirli işlerin madde madde nasıl yürütüleceğini açıklayan metinlerdir. Bir makinenin nasıl kullanılacağı, bir dersin nasıl işleneceğine ilişkin yönergeler hazırlanabilir (Balcı, Aydın, 2003). ÖRN: Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Müfettişleri Başkanlıkları Rehberlik ve Teftiş Yönergesi 19
Genelge Genelgeler (Balcı, Aydın, 2003); * Kanun, tüzük veya yönetmelik gibi uzun ve ayrıntılı değildir. Bir konuda bir örgütün tümünü ya da çoğunu ilgilendiren emir veya talimatlardır. * Gündelik eğitim uygulamalarında pek çok emir ve talimat verilir. Genelgelerin bunlardan farkı daha uzun ömürlü olmalarıdır. 20
Tebliğler Dergisi Milli Eğitime ilişkin yasa, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelgeler Bakanlıkça çıkarılan Tebliğler Dergisi nde yayınlanır. Milli Eğitim örgütünde çalışanların bu dergilerin tümünü okuyup imzalamaları zorunludur. 21
Kalkınma Planları Beş yılda bir hazırlanır. Ülkenin insangücü gereksinmeleri, insan gücü istihdam ilişkileri, örgün ve yaygın eğitime ayrılan kaynaklar, kaynakların dağılımı, eğitim ve öğretim kalitesini yükseltici tedbirler belirlenir. 22
Dokuzuncu Kalkınma Planı Milli gelir 10 bin dolar. Okullaşma oranı ilk ve orta öğretimde %100 lere çıkarılması hedeflenmiştir. Okul öncesi eğitim %50 hedefindedir. Yüksek öğretim %44 hedefindedir. Derslik başına 43,5 ve 38 olan öğrenci sayısı 30'a düşürülecektir. Öğretmen ve öğretim üyesi açığı kapatılacaktır. Ortaöğretim ve yüksek öğretim hazırlık dershanelerin özel okullara dönüşmesi için teşvik edilmeleri sağlanacaktır. 23
Uluslararası Antlaşmalar Anayasa ya göre, yürürlüğe konan uluslar arası antlaşmalar kanun gücündedir. Ancak bunlar hakkında Anayasa ya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi ne başvurulamaz. Bu durumda, iç hukukun bir parçası olan uluslar arası antlaşmalar Anayasa ya aykırı olsa bile uygulanacaktır (Kepenekçi, 2007, 60). Eğitim ile ilgili iki önemli uluslar arası metin; İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Çocuk Hakları Sözleşmesi dir. 24
10 Aralık 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Anlaşmayı kabul eden ülkeler eğitim öğretim yoluyla insanların hak ve özgürlüklerini öğretmeyi de kabul etmiştir. Md. 26 Her bireyin eğitilme hakkı vardır. Eğitim Hakkı ilk kez ilan edilmiştir. 25
Çocuk Hakları Sözleşmesi 20 Kasım 1989 da BM tarafından hazırlanmıştır. 1994 te TBMM tarafından onaylanmış ve kanun olarak iç hukukumuza girmiştir. Uyuşmazlık durumunda sözleşme hükümleri geçerlidir. 0-18 yaş arası tüm çocukların haklarını 54 maddede ele almıştır. 26
Çocuk Hakları Sözleşmesi Uluslararası hukukta Çocuk Haklarının tanınması ve korunmasına ilişkin en kapsamlı düzenlemeyi içeren metindir. Bu sözleşme " Dünya Çocuklarının İnsan Hakları Yasası " sayılmaktadır. Çocuk Hakları Sözleşmesi 18 yaşına kadar olan insanları "Çocuk" olarak niteleyip, onların : YAŞAMA, KORUNMA, GELİŞME ve KATILIM haklarını güvence altına almaktadır. 27
ÇHS, Genel Kurallar (Kepenekçi, 2007, 68): Çocuğun gelişme hakkı: Tek tek her çocuk, içinde bulunduğu durumun geliştirilmesi, toplumun etkin ve sorumlu bir üyesi haline gelebilmesi için ayrılan kaynaklardan yararlanma hakkına sahiptir. Çocuğun yüksek çıkarı: Çocukları ilgilendiren bütün etkinliklerde çocuğun yararı temel düşüncedir. Ana Baba Hakları: Çocuğun yetişmesinde ve gelişmesinde sorumluluk ilk önce anne babaya aittir. 28
Çocuk Hakları Sözleşmesi Sözleşmeye göre nitelikli eğitimin öğeleri (Akyüz, 2006, 85): Yaşam İçin Öğrenme Erişilebilirlik ve Esnek Eğitim Cinsler arası eşitlik Küçük çocukların bakımı ve eğitimi 29
Sözleşmeye göre nitelikli eğitimin öğeleri (Akyüz, 2006, 85-devam): Yaşam İçin Öğrenme: 21. yy da yaşam için öğrenme, çocukların okuma yazman ve sayısal işlem becerilerinin yanında daha ileri ve karmaşık yaşam becerileri ile donatılmalarını gerektirir. Bu beceriler, çocukların yaşamın tüm alanlarında gereksinim duydukları ve karşılaştıkları güçlüklerle baş edebilmelerini sağlayacak becerileri içermektedir. Erişilebilirlik ve Esnek Eğitim: Dezavantajlı ve kırsal kesimlerdeki çocuklar da dahil olmak üzere, hiçbir ayrım yapılmaksızın tüm çocukların nitelikli eğitime ulaşma hakları vardır. 30
Sözleşmeye göre nitelikli eğitimin öğeleri (Akyüz, 2006, 85-devam): Küçük çocukların bakımı ve eğitimi: Çocuğın zihinsel gelişimi özellikle 0-2 yaş arasında en yüksek düzeyde olmakta bu nedenle de özellikle küçük çocukların bakım ve beslenmesi için okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması önem kazanmaktadır. Erken yaşlarda nitelikli ve yeterli deneyimlerle kazanılan bilgi ve beceriler onların gelecekteki duygusal ve sosyal yaşamını olumlu yönde etkilemektedir. Cinsler arası eşitlik: Nitelikli eğitimin gerçekleştirilebilmesi için çocuklar cinsler arası eşitlik ruhuyla yetiştirilmeli,, özellikle okuma olanaklarından yoksun ve okulu terk oranları yüksek kız çocuklarının bu ayrımcılığa maruz kalmamaları için gerekli önlemler alınmalıdır. Ayrıca ders kitaplarında yer alan toplumsal cinsiyete dayalı vurgular kaldırılmalıdır. 31
Türk Milli Eğitiminin Amaçları (1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu): I Genel amaçlar: Madde 2 Türk Milli Eğitiminin genel amacı,türk Milletinin bütün fertlerini, Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan, insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; 32
Türk Milli Eğitiminin Amaçları (1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu): 3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; Böylece bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk Milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı, seçkin bir ortağı yapmaktır. II Özel amaçlar: Madde 3 Türk eğitim ve öğretim sistemi, bu genel amaçları gerçekleştirecek şekilde düzenlenir ve çeşitli derece ve türdeki eğitim kurumlarının özel amaçları, genel amaçlara ve sıralanan temel ilkelere uygun olarak tespit edilir. 33
Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri (Özel amaçlar) Genellik ve eşitlik Ferdin ve toplumun ihtiyaçları Fırsat ve imkan eşitliği Demokrasi eğitimi Laiklik Planlılık Karma eğitim Atatürk İnkılap ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği Bilimsellik Yöneltme Eğitim hakkı Eğitim kampüsleri ve okul ile ailenin işbirliği Süreklilik Her yerde eğitim 34
Yararlanılan Kaynaklar Balcı, A., Aydın, İ. (2003). Anadolu Öğretmen Liseleri İçin Eğitim Yönetimi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Kepenekçi, Y. (2007). Eğitimin Hukuki Temelleri. Eğitim Bilimine Giriş (Edt: Mehmet Durdu Karslı). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Akyüz, E. (2006). Eğitimin Hukuki Temelleri. Eğitim Bilimine Giriş (Ed. İ.Ş. Erçetin N. Tozlu). Ankara: Hegem Yayınları. 35