Dr. Öğr. Üyesi Taha ÇELİK Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem- Hz.MusaMünazarasıİleİlgiliRisalesinin TahlilveTahkiki Öz:Bumakale,yy.OsmanlıâlimlerindenKutbüddinzâdeİznikî nin,hz.musailehz.âdem arasındavukubulanmünazarayıhaberverenmeşhurbirrivayetielealdığırisaleyikonuedinmek tedir.klasikhadiskaynaklarınınhemenhepsindeyeralanvesahihkabuledilenburivayet,hicrî ilkasırlardanitibarengündemdeolankadertartışmalarındasıklıkladelilolarakönesürülmüştür. Hadisşerhliteratüründegenişyeriolanrivayethususundaekseriyetlebenzeryorumlartekrarlanmış olmaklabirlikterivayettekikaderleilgilikapalılığıngiderilmesinoktasındaâlimlerinfarklıtercihler debulunduklarıdagörülmektedir.kutbüddinzâde ninisemuhaddislerinyapmışolduklarıtevilleri yetersizbularakmeseleyisûîgelenektemeşhurolan peygamberlerenübüvvetvevelayetsıfatlarının farklı derecelerde verilmişolması görüşüçerçevesindeanlamlandırmayaçalıştığı müşahedeedil mektedir.makaledeönceliklerivayetinanlaşılması noktasında âlimlerinyapmışoldukları yorum veihtilaaratemasedilmişardındandamuhtevasıhakkındabilgiverilerekrisaletahkikedilmiştir. AnahtarKelimeler:Kutbüddinzâde,Hz.Âdem,Hz.Musa,Kader,Şerh. AnalysisandCriticalEditionofKutbüddinal-Izniki srisalaaboutâdem-musadebate Abstract: This article discusses the treatise of Kutbüddinzâde İznikî who is one of the 15th centuryottomanscholars.inthistreatise,heexplainedafamoushadiththatheraldedadebate betweenâdemandmoses.thenarration,whichisfoundinalmostallclassicalhadithsources andisacceptedastrue,hasbeenequentlyusedasevidenceinthefatedebatesthathavebeen ontheagendasincetherstcenturiesofhri.similarcommentsareoenrepeatedregarding thenarration,whichhasawideplaceinhadithcommentaryliterature.however,itisseenthat thescholarsmakedifferentchoicesintermsofeliminatingtheobfuscationaboutfateinthenar ration.kutbüddinzadefoundtheinterpretationsofthehadithscholarsinsucientandhetried tounderstandtheissuewithintheameworkoftheprophethoodandguardianshipqualitiesof theprophetswhowasfamousinthesutradition.inthearticle,rstofall,thecommentsand disputesmadebythescholarsatthepointofunderstandingtherumorwereaddressed,thenthe contentofthetreatisewasconveyedandthetextthatwasexaminedwasincluded. Keywords:Kutbüddinzâde,Âdem,Moses,Fate,Commentary. Necmettin Erbakan Üniversitesi, A.K. İlahiyat Fakültesi, Hadis Anabilim Dalı, celik.taha@hotmail.com ATIF:Çelik,Taha. Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahki LTahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi3/2(Aralık/December2020):501-54 Geliş Tarihi: 17.09.2020 Kabul Tarihi: 28.12.2020 DOI: 10.5281/zenodo.4394274 ORCID: orcid.org/0000-0002-9148-421x.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi A.AraştırmaveDeğerlendirme 1.Kutbüddinzade ninhayatıveilmîkişiliği OsmanlımutasavvıarındanKudbüddînİznikî nin(821/1418)oğluolanmuhammed b.mevlâkutbüddin,iznik tedoğmuştur.fatihsultanmehmetdönemininönemli âlimlerindendir. Molla Fenarî nin (834/1431) öğrencisi olan Kutbüddinzâde nin akranlarıarasındaöneçıktığı,şer îveaklîilimlerdeihtisaskazandığı,sonrakisüreçte isetasavvufyolunuseçtiğikaydedilmiştir.iznik tebulunanorhangazimedresesi nde tedrisfaaliyetleriyürütenkutbüddinzâde ninrüyaveinşâilimlerindeyetkinbirâlim olduğuifadeedilmiştir.fatihsultanmehmet lebazıseferleredekatılanmüellif, askerleriçindualarderlemiştir.haneîmezhebinemensupolan,şeriat,tarikatve hakîkatı cem etmedeki maharetine vurgu yapılan Kutbüddinzâde nin, tarikatte ZeyniyyeveBayramiyyekollarına intisap ettiği tespit edilmiştir.kutbüddinzâde, 885/1480yılındaEdirne devefatetmiştir. 1 Kutbüddinzâde nin adından en çok söz ettiren eseri, Konevî nin (673/1274) Miâhu l-gayb ına yapmış olduğu şerhtir. Hocası Molla Fenârî nin hem çok uzunhemdemütehassıslarınanlayabileceğiseviyedebirşerhhazırladığınıgören Kutbüddinzâde,hemmuhtasarhemdeyolunhenüzbaşındaolanlarınanlayabileceği birşerhkalemealmışvemiâh ınincelikleriniaçıklamıştır. 2 Müellinbueserini bizzatfatihsultanmehmed inisteğiüzerineh.874yılındatelifettiğikaydedilmiştir. 3 Yine Konevî nin Nusûs u üzerine bir şerhi bulunan Kutbüddinzâde nin, rüya tabirlerine ilişkin Ta bîru l-münîf,zeyniyyeevradınışerhettiği Tenvîru l-evrâd aileadabınadairmürşidü l-müteehhilgibieserleriyanındabazıhadislerişerhettiği 1 2 3 AhmedEfendiTaşköprülüzâde,eş-Şekâʾiku n-nuʿmâniyyeîʿulemâʾi d-devleti l-ʿosmâniyye(beyrut: Dârü l-kitâbi l-arabî,ts.),97-98;mahmudb.süleymankefevî,ketaibu Alami l-ahyarminfuka ha imezhebi nu ani l-muhtar,nşr.abdüllatifabdurrahman(beyrut:dâru l-kütübi l-ilmiyye,ts), 2/493-494;EbûGaysMuhammedHayrüddînb.Mahmûdb.Muhammedb.Alîb.Fârised-Dımaşkî ez-zirikli,el-a lâm(beyrut:dârü l-ilimli l-melâyîn,2002),7/50;ibnü l-imâd,şezerâtü z-zehebî AhbâriMenZeheb,thk.MahmutArnavut(Beyrut:DâruİbnKesîr,1406/1986)7/489;Ebü l-hasenat MuhammedAbdülhaybMuhammedLeknevi,el-Fevaidü l-behiyyeîteracimi l-haneyye;et-ta li katü s-seniyyeale l-fevaidi l-behiyye.(kahire:dâru l-kitâbi l-arabî,ts.),2/185;ömerrızakehhâle, Muʿcemü l-müʾelliîn: Terâcimü musanni l-kütübi l-ʿarabiyye (Beyrut: Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, 1376/1957);ReşatÖngören, Kutbüddıṅzâdeİznı kî,türkiyediyanetvakfıislâmansiklopedisi(is tanbul:tdvyayınları,2002),26/485-486;reşatöngören, BirRüyaYorumcusuOlarakMutasav vıf-alimkutbuddinzademehmedizniki (İznik:İznikBelediyesiKültürYayınları,2005),38 Kefevî,Ketâib,2/493-49 Öngören, Kutbüddıṅzâdeİznı kî,26/48
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki ve devrintartışmakonularınıyansıtanhususlarailişkin kaleme aldığı çok sayıda risalesi bulunmaktadır. 4 Bazı kitapların haşiyelerinde ona ait notları gördüğünü ifadeedentaşköprîzâde(968/1561),bu değerlikayıtlardançokfazilet sahibi bir âlimolduğununanlaşıldığınıifadeetmiştir. 5 2.RisaleninMuhtevası Kutbüddinzâde,risaledeönceliklekendisinekadargelensüreçterivayetedairâlimler tarafındanyapılmışolançözümlemeleretemasetmektevebuyorumlarınhiçbirinin meseleyi tam manasıyla vuzuha kavuşturamadığını ifade etmektedir. Risalenin konusuvemahiyetininkavranabilmesi,ayrıcakutbüddinzâde ninmeseleyitaşıdığı zeminin netleşmesi için öncelikle kendisinden önceki alimlerin rivayeti anlama çabalarınatemasedilecektir. RivayetinTetkiki Kutbüddinzâde,klasikhadiskaynaklarınınhemenhepsindeyeralanrivayetinen uzuntarikiolanveebuhureyre dennakledilenşutarikeyervermiştir: Rasulullah(s.a) söyle buyurmuştur: Âdem (a.s)vemusa(a.s) Rablerikatında tartıştılardaâdem(a.s),musa ya(a.s)üstüngeldi.musa(a.s), SenAllahTeala nın, bizzat eliyle yarattığı, ruhundan üediği, melekleri (sana) secde ettirdiği, cennetine yerleştirdiğiâdem sin.fakatsonrasenyaptığınhataileinsanlarıncennettenyeryüzüne indirilmesinesebepoldun. dedi.bununüzerineâdem(a.s), SendeMusa sınkiallah peygamberlikvermekvekonuşmaksuretiyleseniseçti,sanaiçerisindeherşeyinaçıklaması olan levhaları verdi ve seninle aracısız konuştu. Peki, Allah (c.c) Tevrat ı benim yaratılmamdankaçseneönceyazmıştı?diyesordu.musa(a.s) kırkyıl diyecevapverdi. Âdem(a.s), Pekisenonda; ÂdemRabb inekarşıgeldiveyolunuşaşırdı ayetinigördün mü? diyesordu.musa(a.s), Evet dedi.bununüzerineâdem(a.s), Ohaldesen,Allah (c.c)beniyaratmadankırkyılönceyapacağımıyazmışolduğubirildendolayımıbeni kınıyorsun? dedi.rasulullah(s.a), İşteböyleceÂdem,Musa yaüstüngeldi. E\ 6 4 5 6 Eserleriiçinbk.BağdatlıİsmailPaşa,Hediyyetü l- âriîn,esmâʾü l-müelliînveâsârü l-musan niîn,thk.rıfatbilgevd.(istanbul:maârifmatbası,1370/1951),2/211;hacıhalifemustafab AbdullahKâtibÇelebi,Süllemü l-vüsûlilâtabakâti l-fuhûl.(istanbul:ma hedü l-buhusve d-di rasati l-arabiyye/islamtarih,sanatvekültüraraştırmamerkezi(ircica),2010),3/22 Taşköprülüzâde,eş-Şekâʾiku n-nuʿmâniyye,97-9 EbûAbdillâhMuhammedb.İsmâîlbİbrâhîmCu îel-buhârî,sahihü l-buharibeyrut:daru
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi KaynaklardahadisgeneldeaynılafızlarlagelmişolmaklabirlikteEbuDavud un Sünen indeyeralanhz.ömertarikinde Musa(a.s), EyRabbimbizivekendisini CennettençıkartanÂdem ibanagöster dedi.bununüzerineallahtealaâdem i(a.s) onagösterdi.musa, SenbabamızÂdemmisin? diyesoruncaâdem(a.s), Evet dedi. ziyadesiyeralmaktadır. 7 İlkdönemhadiskaynaklarındamanailerivayettenkaynaklı küçükfarklılıklarlabuformdayeralmaklabirliktebazımüteahhireserlerdeyeralan birtarikteilkitirazınhz.âdem dengeldiğiveonun Allah(c.c)senipeygamberlik vekelamıileseçmişolmasınarağmensenbircanakıydın ifadeleriylemünazaranın başladığızikredilmektedir. 8 Hz.ÂdemveHz.Musaarasındagerçekleşenmünazarayıhaberverenrivayet, İslamiilimlerinhemenheralanındanâlimlertarafındankonuedilmiştir.Özellikle klasikhadiskaynaklarınınekseriyetindeyeralmasısebebiyleoldukçagenişbirşekilde 7 8 İbnKesîr,1410/1990), Ehâdîsü l-enbiyâ,30;ebü l-hüseynmüslimb.el-haccâcb.müslim el-kuşeyrîmüslim,el-müsnedü s-sahîh,thk.muhammedfuâd Abdülbâkî(Beyrut:Dâruİh yâi t-türâsi l-arabî,1375/1956), Kader,15;EbûDâvûdSüleymânb.Eşʻasb.İshâkel-Ezdî es-sicistânî,sünenuebûdâvûd,thk.şuaybel-arnaût(dârü r-risâleti l-âlemiyye,ts.), Sün net,17;muhammedb. Îsâet-Tirmizî,Sünenü t-tirmizî,thk.ahmedmuhammedşâkirvd. (Kahire:MatbaatüMustafael-Bâbi l-haleb,1391/1975), Kader,2;EbûAbdillâhMuhammed b.yezîdmâceel-kazvînîibnmâce,sünenüibnmâce,thk.şuaybel-arnaûtvd.(dârü r-risâ leti l-âlemiyye,1430/2009), Mukaddime,10;Hemmâmb.Münebbih,SahifetüHemmâmb. Münebbih,thk.thk.AliHasanAliAbdülhamid(Beyrut:el-Mektebetü l-islâmiyye,1407/1987), 39;EbûUrveel-EzdîMa merb.râşid,el-câmi,thk.thk.habibü r-rahmânel-azamî(bey rut:el-meclisü l-ilmî,1403/1983),11/113;ebûabdullahel-asbahîel-himyerîmâlikb.enes, el-muvatta,thk.muhammedmustafael-aʻzamî(ebûzabî:müesssetüzâyedb.sultanâl-i, 1425/2004), Kader,1;EbûAbdillâhAhmedb.Muhammedb.Hanbeleş-Şeybânîel-Mervezî Ahmedb.Hanbel,Müsnedü l-imâmahmedb.hanbel,thk.şuaybel-arnavut-âdilmürşid (Beyrut:Müessesetü r-risâle,1415/1995),33/3rivayetindetaylıtahricivemetinleriarasında kilafızfarklılıklarıiçinbk.ismailhakkıünal. GelenekselHadisYorumundaŞarihinHadisin AnlaşılmasınaKatkısı.İslamiyat10/3(2007),90-9 EbûDâvûd, Sünnet,17;Ahmedb.Alîb.el-Müsennâet-Temîmîel-MevsılîEbûYa lâ,müs nedüebîya lâel-mevsılî,thk.hüseyinselimesed(beyrut:dârü l-me mûn,1409/1989),1/209; EbûBekrMuhammedb.İshâkb.Huzeymees-Sülemîen-NîsâbûrîİbnHuzeyme,Kitâbü t-tev hîd,thk.abdülazizb.ibrahimeş-şehvân(riyad:mektebetü r-rüşd,1414/1994),1/34 Ebû Abdillâh Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-ukberî İbn Batta, el-ibâne ʿan şerîʿati l-fırakı n-nâciye ve mücânebeti l-fırakı l-mezmûme, thk. Rıdâ Mut î vd. (Riyad: Dâ rü r-reyye,ts.),4/9;ebûbekrahmedb.amrb.ed-dahhâkb.mahledeş-şeybânîibnebî Âsım, Kitâbü s-sünne, thk. Muhammed Nâsıruddîn Elbânî (Beyrut: el-mektebü l-islâmî, 1400/1980),1/63;Ahmedb.Abdillâhb.İshâkel-İsfahânîEbûNuaym,Hilyetü l-evliyâ(mısır: Dârü s-seâde,1394/1974),3/356;bk.ismailhakkıünal, GelenekselHadisYorumundaŞari hinhadisinanlaşılmasınakatkısı,9
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki hadis-şerhliteratürübaştaolmaküzere,ihtilâfu l-hadiskaynaklarında,kaderkonusu iledoğrudanilintiliolmasısebebiylekelamkaynaklarıyahutkelamîkonularayer verenliteratürde,fıkıhvetefsireserlerindeelealınmıştır.rivayetteoldukçafarklı meselelerinzikredilmesi,anlamdairesinigenişletmişverivayetinmuhtelifkonulara mesnedteşkiletmesineimkântanımıştır.genelolarakkullarınillerindekaderin etkisi bağlamında âlimler arasında cereyan eden ihtilaarda gündeme getirilen hadis;sıhhativekaynağı,hadiseninvukubulmazamanıvemekanı,allahteala nın ilmininezeliliği,hz.âdem inhatasınınmahiyetiveneticesi,buhatadandolayı onunlevmedilmesi,soyundangelenleringünahlarıylamukayeseedilmesi,cennetin ebediliğivekeyyeti,münazaradakimingalipgeldiği,şeriatlararasındakifarklılıklar gibikonularçerçevesindeoldukçagenişbirskaladaanlamlandırılmayaçalışılmıştır. RivayetinzahirindenanlaşıldığınagöreHz.Musa,Allah(c.c)kendisiniveHz. Havva yıcennetekoyduktansonrayasaklanmışolanmeyveyiyemesivebuhatası sebebiylehemkendisininhemdesoyundangelenherkesindünyayaindirilmesine sebep olmasından dolayı Hz. Âdem i kınamış; Hz. Âdem ise mazeret olarak kendisindenönceyazılmışolankadereişaretetmiştir.ayrıcaallahtarafındannice faziletlerbahşedilenhz.musagibibirpeygamberinbunubilmemesininmümkün olmayacağını 9 önesürerekonaitirazetmiştir.hadiseyiaktaranhz.peygamber, Hz.Âdem inbuitirazlahz.musa yaüstüngeldiğini 10 ifadeetmiştir.evvelemirde 9 10 Hz.Musa nıntenkidinemukabilenhz.âdemöncelikleonunhususiyetlerinizikretmişvearka sındanonuneleştirisinecevapvermiştir.onunbuüslubundamedhsigasıylatarizdebulunduğu kaydedilmiştir.çünkühz.âdemrivayette,musa nın(as)özelliklerinisıralamışveonunbuulvi özelliklerlehz.âdem inözrünübildiğineişaretetmiştir.bk.ebü l-fazlşihâbüddînahmedb AlîbMuhammedİbnHacerel-Askalânî,Fethu l-bârîbi-şerhisahihi l-buhari,nşr.muhibbüdin el-hatib(beyrut:dâru l-ma rife,1379/1959),11/5sankio senseçilmişkenvebumeziyetle resahipken,asılolankaderiunutupdanasılolurdasebepolankesbidilinealırsın.halbukihepsi AllahTeala nın ilm-i sabıkındadır. demiştir.bk.ebû Abdullah Muhammed b Abdülbakib YusufZürkani,Şerhu l-muvatta,thk.tahaabdurraufsa d(kahire:mektebetü s-sekâfeti d-dî niyye,1424/2003),4/38kadıiyaz agöreburadahz.âdem in,musa nınmeziyetlerinisayması kadereişaretetmekiçindir. Bunlarnasılkiseninkaderinsebunuyaşamakdabenimkaderim demişgibidir.bk.ebu l-fazliyâzb.musakadıiyâz,şerhusahîhimüslim İkmâlü l-muʻlîm bi-fevâidimüslim,thk.yahyâismail(mansûre:dâru l-veâ,1418/1998),8/140. ifadesi,âdemlafzınınmerfuvemusalafzının ف موسى Rivayetikonuedineneserlerde mansubokunmasısuretiyle;rasulullah ınmünazaradahz.âdem ingalipgeldiğinihaberver diğişeklindeyorumlanmışvemutlakolarakhz.âdem ingalibiyetiüzerehadisşerhedilmiştir. BuhususavurguyapanNevevî, buhadisbütüneserlerde,bütünravilerinveşarihlerinittifakıyla Âdem inref iile,onungalipgelmesivefailolarak/zammeüzereharekelenmesişeklindenakle dilmiştir. demektedir.bk.ebûzekeriyyamuhyiddinyahyaen-nevevî,sahihumüslimbi-şer
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi Hz.Âdem inifadelerinden;kaderiönesürereksözkonusuhadisedekendidahli bulunmadığı,büsbütünallah ıniradesindegerçekleştiğivebundandolayıdalevm edilmemesigerektiğişeklindebirmanaçıkmaktadır.busebeplecebriye,rivayeti kaderin iller üzerindeki tayin edici rolüne delil olarak zikrederken; Kaderîler, rivayeti kabul etmemiş; ehl-i sünnet alimleri ise kadere ilişkin diğer naslar çerçevesindemeseleyianlamlandırmayaçalışmışlardır. Muteber hadis kaynaklarının hemen hepsinde yer alan bu rivayeti değerlendirenâlimler,sıhhatihususundaşüphetaşımadıklarıiçinisnadtahliline çokfazlagirmemişlerdir.kutbüddinzâde nindehadisinsıhhatinetemasetmediği görülmektedir.ibnabdilberhadisinilimehlinezdindesahihkabuledildiğiniifade etmiş, haber-i vahid olduğu için ilim ifade etmeyebileceği şeklindeki görüşe de itirazederekbilakisaçıkbirşekildemütevatirolarakgeldiğinikaydetmiştir.bununla birlikterivayetibidatehlininreddettiğini,birhadiskaynağındaonlarıngörüşlerini aktarmayıkerih gördüğünü ifade etmiştir. 11 İbn Kayyim (751/1350), Buhadisi Rasulullah tan (s.a) itibaren nesilden nesile herkes kabul etmiş, tasdik etmiş ve müsellemolduğunukabuletmiştir.muhaddislerbuhadisinakletmişverasulullah ın söylediğine şahitliketmişlerdir. demiştir. 12 İbn Kesir (774/1373), rivayetin Ebu Hureyretarikiiçin, Mütevatirdirveinkâredenintekdayanağıinadıdır kaydını düşmüştür. 13 Rivayetin hadis usulündeki ıstılahi anlamıyla mütevatir vasfını taşıdığınıkabuletmekzorolmaklabirliktemuteberkaynaklardayeralanvesahih isnatlarlagelenmeşhurbirrivayetolmasıdahamuhtemelgörülmektedir. 11 12 13 hi n-nevevî, (Beyrut: Dâru İhyâi t-türâsi l-arabî, 1392/1972), 16/201-20 Bununla birlikte istisnadaolsaâdemlafzınımansubokuyarak,musalafzınıfailkabulediponungalipgeldiğini iddiaedenlerdeolmuştur.mesudb.nasıres-seczîgibibazılarınınbuzabtıtercihettikleriifade edilmiş;lakinonundakaderiyye yibenimsediğikaydedilmiştir.ayrıcabazırivayetlerdeibare doğrudan ف/Âdemonuyendişeklindegelmiştir.bk.Ebü l-fazlşihâbüddînahmedb AlîbMuhammedİbnHacer.Fethu l-bârîbi-şerhisahihi l-buhari.nşr.muhibbüdinel-hatib (Beyrut:Dâru l-ma rife,1379/1959),11/50hadisianlamayaçalışanâlimlerinzayıfdaolsabu kanaatidilegetirdiklerigörülmektedir.bk.ebûabdillâh(ebü l-fadl)fahrüddînmuhammed b.ömerb.hüseynet-taberistânîer-râzî,thk.meâtîhu l-gayb(beyrut:dâruihyâi t-turâ si l-arabî,1420/1999),2/29 EbûÖmerCemâlüddînYûsufb.Abdillâhb.Muhammedb.Abdilberren-NemerîİbnAbdilber, el-istizkâr,thk.salimmuhammedatavd.(beyrut:dâru l-kütübi l-ilmiyye,1421/2000),8/25 Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed İbn Kayyim el-cevziyye, Şifaü l-alil î mesaili l-kaza ve l-kaderve l-hikmeve t-ta lil.thk.mahmutarnavut(beyrut:dâruibnkesîr,1406/1986) Ebü l-fidâ İmâdüddînİsmâîlb.ŞihâbiddînÖmerb.Kesîrb.Dav b.kesîr,el-bidâyeve n-nihâ ye,thk.alişîrî(dâruihyâi t-turâsi l-arabî,1408/1988),1/9
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki Rivayetin ele alındığı eserlerde öncelikle hadisenin vuku bulduğu zaman ve mekan çerçevesinde görüşlere rastlanmaktadır. Kutbüddinzâde, hadisenin berzah aleminde gerçekleştiği kanaatindedir. Kaynaklarda alimlerin muhtelif kanaatlerbelirttiklerigörülür.butürhususlarıntasdikveteslimiyetingerektiği, keygörüşlerle vakıfolunamayacakkonular olduğunudilegetirenibn Abdilber (463/1071), hadisenin Hz Âdem in tövbesinin kabulünden sonra vuku bulmuş yahutallahteala nınonahayattaykenhz.âdem igöstermiş olabileceğini veya alem-iervâhtagerçekleşiprasulullah ın(s.a)birçokgaybîhabergibibundanda haberdar olmasının muhtemel olduğunu ifade etmiştir. 14 Ona göre sahih olan, onların ruhlarının Hz. Âdem in tövbesinin kabulünden sonra bir araya gelmiş olmasıdır. ÇünküHz.Musa nın ruhu, Hz. Âdem leancakvefatındansonra bir arayagelmiştir.onlarınkarşılaşmasırasulullah ın(s.a)miraçtabazıpeygamberlerle karşılaşması gibidir. 15 Bunlara ilaveten hadisenin, Hz. Musa nın hayatında, Hz. Musa nınallah Teala dan Hz. Âdem i kendisine göstermesini istemesi suretiyle gerçekleşmiş olabileceği de kaydedilmiştir. 16 Ebu Davud un Sünen inde yer alan Hz. Ömer rivayetinden dolayı bu hadisenin dünyada gerçekleşmiş olduğunu belirten Bulkini, karşılaşmanın kıyamette gerçekleştiğini söyleyen ve ona göre babbaşlığıkoyanbuhari yekatılmadığınıifadeetmiştir.irakîisebuhari ninbab başlığındanonunböylebirkanıyasahipolduğunuçıkarmanıngüçolduğunuifade etmiştir. 17 AynıhususatemasedenİbnHacer e(852/1449)göre;imambuhari nin bab başlığında ل عند kaydını zikretmesinden, kıyamette vuku bulduğunu kastetmişolmasıaçıkdeğildir.buhari ninbunubabbaşlığındatercihetmesi,bazı hadislerdebizzatbulafzıngeçiyorolmasınatelmihiçindir. 18 Hadiseninzamanve mekanınadairnakledilenleriözetleyenibnhacer,yukarıdazikredilenlereilaveten Hz. Âdem in kabrinden ona görünmüş olabileceğini ya da Allah Teala nın ona rüyadagöstermişolabileceğini-kipeygamberlerinrüyalarıdavahiydir-,yahutda 14 15 16 17 18 İbnAbdilber,el-İstizkâr,8/260. EbûÖmerCemâlüddînYûsufb.Abdillâhb.Muhammedb.Abdilberren-NemerîİbnAbdilber, et-temhîdlimâ l-muvatta mine l-meânîve l-esânîd,thk.mustafab.ahmedel-alevî-mu hammedabdülbekirel-bekrî(mağrib:vizâratü l-evkâf,1387/1967),18/14- Ebu l-fazliyâzb.musa,şerhusahîhimüslim İkmâlü l-muʻlîmbi-fevâidimüslim,thk.yahyâ İsmail(Mansûre:Dâru l-veâ,1418/1998),8/13nevevî,şerh,16/200. Ebü l-fazlzeynüddinabdürrahimbhüseyinirâkî,tarhü t-tesrîbîşerhi t-takrib(beyrut:dâru İhyâi t-türâsi l-arabî, ts), 8/24 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506,50
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi Hz. Musa nın (as) vefatından sonra berzah aleminde karşılaşmış olabileceklerini kaydetmiştir. 19 Yahutdaİbnü l-cevzî nin(597/1201)deifadeettiğigibi 20 EEL darb-ımeseldir.rasulullah karşılaşmışolsalarşöylederlerdi şeklindeanlatmıştır. DiğerpeygamberlerideğildeHz.Musa yızikretmesiiseonunağırsorumluluklarla mükellef kılınan ilk Peygamber olması sebebiyledir. İbn Hacer kendi tercihinin ilk ihtimal olduğunu ifade etmiştir. 21 Münakaşanın gerçekleştiği zamana ilişkin yorumlarınhepsininihtimaldahilindeolduğugörülmektedir.darb-ımeselolma olasılığıdadâhilolmaküzerehiçbiriihtimaldenöteyegeçememektedir. Hz. Âdem in Hz. Musa ya karşı kaderi öne sürmesinden dolayı şerhlerde enfazlaüzerindedurulankonukader-ililişkisiveallahteala nınilmimeselesi olmuştur. Mu tezile nin teaddüd-i kudemâ görüşüne karşın Allah ın ilminin ezelîolduğunukabuledenehl-isünnetâlimlerinegörebuhadis;allahteala nın ilminin,kullarınillerivekesblerine/llerdekitesirlerinetekaddümettiğinihaber vermektedir. Konuyu değerlendiren Hattâbî ye (388/998) göre Fiillerin ortaya çıkışı,allahteala nıntakdiriiledir.kader,takdiredenin/kâdirolanınyaptığıdır. Kazaiseyaratmakdemektir.Bu hadistehzâdem in lehineolanhüccet;onun meyveyi alıp yiyeceği bilgisinin Allah ın ilminde olması ve ilm-i ilâhideki bir hususugeriçevirmeyeonunmuktedirolmamasıdır. 22 Rivayeti,ehl-ihadisvefıkh âlimlerininallahteala nınilmininezeliolduğuna/kıdeminedairhüccetolaraköne sürdüklerinikaydedenibnabdilber 23,hadistegerçekleşecekherşeyinAllah ın(c.c) ilmindeolduğunadelilbulunduğunu,ebediyenvukubulacaklarıkaleminyazdığını veinsanlarınancakallah(c.c) ınkazasında,kaderindeveilmindeolanıyaptıklarını ifadeetmiştir. 24 Hz.Âdem inhz.musa yakarşıdelilolarakyazgıyavurguyapmasınınnasıl anlaşılmasıgerektiğinoktasındaalimlerinma siyet-musibetyanihatavehatadan dolayıbaşagelensıkıntıayrımıyaptıklarıgörülmektedir. 25 Hz.Âdem inişlediği 19 20 21 22 23 24 25 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506,50 İbnü l-cevzî,keşfu l-müşkil,3/28 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506,50 EbûSüleymânHamd(Ahmed)b.Muhammedb.İbrâhîmb.Hattâbel-Büstîel-Hattâbî,Meâ limü s-sünen,(halep:matbaatü l-ilmiyye,1351/1932),4/322-32;nevevî,şerh,16/20 İbnAbdilber,el-İstizkâr,8/25 İbnAbdilber,el-İstizkâr,8/25 MuhammedHasanİdrisFesfus,Mesâilü l-i tikâdîmehâccetimûsâliâdemaleyhimesselâm(gaz ze:câmiatü l-islâmiyye,2015),13
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki hatabirma siyettirvebizzatkendisibunuifadeedippişmanlığınıdilegetirmiştir. Burada cüz î iradesi söz konusudur ve bundan dolayı Allah Teala tarafından kınanmış lakin sonra tövbesi kabul edilmiştir. Hatası neticesinde cennetten çıkarılmasıveözelliklesoyundangelenherkesinartıkcennetteyaratılmamasıise birmusibettirvebuhusustamusibetinönünegeçebilmek Hz.Âdem inelinde değildir.bundandolayıbumünazaradahz.âdem inkaderiönesürdüğünokta ma siyete değil musibetedir. 26 Aynı kanaati paylaşan İbn Hazm; hata işleyenin neticedendeğil hatadan dolayı kınanacağını, örneğin kârin cehenneme girdiği içindeğilamelindendolayı,katilinisemaktulünölümündendolayıdeğilişlediği cinayetten dolayıcezayı hak edeceğini ifade etmiştir. 27 Konuyadairtevillereyer verenfahreddinrâzî(606/1210),doğruolanınbuyorumolduğunubelirtmiştir. Onagöredeburadakimünazaradanmaksatma siyetinzemmiyahutmukabilinde Allah ın (c.c) ilmini mazeret olarak öne sürmek değildir. Bilakis Musa (a.s), cennettençıkmasınasebepolanzelleyekendisinineyinsevkettiğinisormuşâdem de(a.s) Benimcennettençıkmambuhatasebebiyledeğildi.BilakisAllah(c.c) benimoradançıkacağımıveyeryüzündehalifeolacağımızatenyazmıştı.nitekim butevrat tadayazılıidi. demiştir.buşekildedeâdem(a.s)güçlüdeliliilegalip, Musa(a.s)isemağlupgibiolmuştur. 28 HadistebahsigeçendiğerbirmeseleiseHz.Âdem inhz.musa yakendisini kınamasındansonra,buhatanınişleneceğiniallahteala nınkendisiniyaratmadan kırk yıl önce Tevrat a da yazmış olduğunu ifade edip Hz. Musa ya bunu ikrar ettirmesikonusudur.buradakiyazılmahususundaimamnevevî(676/1277),bunun kaderin başlangıcından ziyade kaderin vuku bulmasının murâd edilmesi olarak anlaşılabileceğini, bu yazmanın Levh-i mahfuz a yahut Tevrat sayfalarına yazma olarakanlaşılmasıgerektiğiniifadeetmiştir. 29 AynıkanaatizikredenIrakîdebundan hakiki kaderin anlaşılmasının mümkün olmadığını, kaderin evveli olmayıp ezeli olduğunu,zikrigeçenkırkyılınisehz.âdem etoprakolaraksuretinverilmesinden ruhüenmesinekadargeçenkırkyılolduğunuifadeetmiştir. 30 26 27 28 29 30 İbnKesîr,el-Bidâyeve n-nihâye,1/9 EbûMuhammedAlîb.Ahmedb.Saîdb.Hazmel-Endelüsîel-KurtubîİbnHazm,el-İhkâmî usûli l-ahkâm,thk.ahmedmuhammedşâkir(beyrut:dârü l-ââki l-cedîde,ts.),1/2 Râzî,Meâtîhu l-gayb,2/29 Nevevî,Şerh,16/200. Irâkî,Tarhu t-tesrîb,8/250.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi Hadiste evvelemirde Hz. Musa, Hz. Âdem in hususiyetlerini zikretmiş, bu özelliklere sahip olmasına rağmen onun insanların cennetten çıkmasına ve yeryüzüne inmesine sebep olduğunu ifade ederek onu tenkit etmiştir. İbn Abdilber egöre MuhtemelenHz.Musa,senonlarıncennettençıkmalarınave teklifemuhatabolmalarınasebepolduğuniçinonlarıyoldançıkarttın manasında kullanmıştır. 31 Yahutdabuifade Sennasılyoldançıktıysanseninzürriyetinden olanlar da yoldan çıktı anlamındadır. 32 İbn Kesir e göre Hz. Âdem bizzat bu ifadeye itiraz etmiş ve sanki Sizi cennetten ben çıkarmadım. Benim ağaçtan yemeksuretiyledüşmüşolduğumhatamüzerinecennettençıkışıyazansizioradan çıkarttı.buakıbetiterettübettirendezatenbeniyaratmadanöncebunutakdir buyurmuştukiodaallah tır.halbukisenoağaçtanyemehatamdandahafazlası bendenkaynaklanmayan birsuçtandolayı beni kınıyorsun. Buçıkarma benim ilimdeğildir.buallah ın(c.c)takdiriveilidir. demiştir. 33 Rivayet eksenli tartışma konularından bir diğeri de günahtan dolayı kulun kınanması meselesidir. Hz. Âdem in kaderi öne sürerek kendini kınayan Hz. Musa ya itirazı ve onun haklı çıkmasının kendisinden sonra gelen her kul için de bir gerekçe olupolmayacağı konusu gündeme getirilmiştir. Ayrıca Şayet bu bir mazeret ise Hz. Âdem den levmin aslî olarak sâkıt olması yani Allah (c.c) tarafındandakınanmamasıgerekirdi şeklindekigörüşeitirazedenhattâbî, bunun sadecehz.musa nın(a.s)levminidüşürebileceğini;kullukbakımındanherkeseşit olduğu için günahından dolayı kimsenin kimseyi kınayamayacağını, Allah Teala cihetinden olan levminise daima geçerli olduğunu ifade etmiştir. Çünkü Allah (c.c) onu ağaca yaklaşmaktan nehyetmiştir. Âdem (a.s) ise ma siyete dalmış ve nehyedileniişlemiştir. 34 Hz.Âdem densonrabirkimseningünahındandolayılevmihususundaiseibn Abdilber,bununHz.Âdem ehasolduğunuifadeetmiştir.çünkübumünazara onunlamusa(as)arasında,tövbesininkabuledildiğiayetlerlesabitolduktansonra vukubulmuştur.hz.âdem denbaşkasıiçinise,nehyedilenbirşeyiyapıp, Beni levmetmeyin,bukaderdendir diyerekböylebirdelilgetirmesinincaizolmadığına 31 32 33 34 Nevevî,Şerh,16/200. Nevevî,Şerh,16/20 İbnKesîr,el-Bidâyeve n-nihâye,1/9 Hattâbî,Me âlimü s-sünen,4/322-32
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki dairalimlerinicmaıvardır. 35 Dâru t-teklîeyanidünyadabulunmasısebebiylehatası hususundahertürlüceza,levmvetevbihinhz.âdemharicindekiherkulhakkında geçerliolduğunukaydedennevevi,bukınamavecezalandırmanınonugünahtan alıkoyduğunuveölenekadarinsanınbunamuhtaçolduğunuifadeetmiştir.hz.âdem ölmüştür,dâru t-tekliedeğildirvenehyeihtiyacıbulunmamaktadır.busebeplede levmetmeninonahiçbirfaydasıyoktur.bilakisonaeziyetvermeveutandırmasöz 36 YineNevevî yegöre, Günahtandolayılevmaklîdeğilşer îdir.allah Teala, Âdem in (as) tevbesini kabul etmiş ve onu bağışlamışsa bukınama artık geçersizdir.artıkkimonukınarsaşer anhaksızdır. 37 Bâcî ye(474/1081)göreise, Hz.Âdem inhatasıayetlesabitolduğugibibağışlanmasıdaayetlesabittir. 38 Tövbe edeninhelegüzelbirtövbeyapmışsakınanmasıcaizdeğildir. 39 Hz. Âdem in kınanması konusunda daha önce ileri sürülen kanaatleri özetleyenibnhacer,önceliklekaderîlerinbukonudaitirazınıdilegetirmektedir. Kaydettiğinegöre;kaderiisbatettiğiiçinonlarbuhadisireddetmişlerdir.Ayrıca, Rasulullah ın Âdemgalib geldi demesinin de-tövbeettiğinibildiğibirkimseyi Hz.Musa nınkınamışolmasınımuhalgörmelerisebebiyle-mümkünolmadığını düşünmektedirler.zirahz.musada,emredilmediğihaldebirkişiyiöldürmüşveaf dilemiştir.ibnhacer inbuitirazavermişolduğuşudörtcevaplevmkonusundaki görüşlerinözetimahiyetindedir: ÖncelikleMusa nın(as)levmicennettençıkarılmayaidi.sankihz.âdemde cevabenşöyledemiştir: Sizicennettenbençıkartmadım.Sizioradançıkaran,benim ağaçtanyememinneticesindecennettençıkmayıtakdiredendir.bucezayıverende bunuzatenbenyaratılmadantakdiretmiştir.peki,ağaçtanyemekharicindebenim etkimolmayanbiriştendolayıbeninasıllevmedersin?cennettençıkarmabenim ilimdeğil,allah ıntakdiridir. 40 İkinciolarak; Hz.Musa,Hz.Âdem eçıkışınca Hz. Âdem, kaderi öne sürerek onu susturmuştur. Hz. Âdem in ilinde kader vekesbberaberdir.tövbekesbineserinisilmiş,geriyekaderkalmıştır.kaderede levmolmaz. demektedir.üçüncüsü;ibnabdilberr indezikrettiği,tövbedensonra 35 36 37 38 39 40 İbnAbdilber,el-İstizkâr,8/260. Nevevî,Şerh,16/202-20 Nevevî,Şerh,16/20 Bk.Taha20/121,12 Bâcî,el-Müntekâ,7/20 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506-5
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi levminfaydasızlığımeselesidir.dördüncüsüise;musa(as),âdem i(as)vefatından sonralevmetmektedirkiartıkteklifkalkmoluplevmfaydasızdır. 41 Bu zikredilenlerden en doğrusunun ikinci ve üçüncü şıklar olduğunu ifade edenibnhacerkendikanaatini, Tövbeedeninkınanmayacağınıözellikledevefat edipimtihandünyasından(dâru t-teklif )çıktıktansonrabuişiyapmanınfaydasız olacağı şeklindebelirtmiştir. 42 Genelolarakâlimlertövbedensonralevminyanlış olacağındanhareketlehz.âdem inburada galip geldiğikanaatinevarmışlardır. Ayrıcatövbesininkabuledilipbağışlanmasınınayetlesabitolmasıdavurgulanmıştır. 43 Bununla birlikte herkese vâzıh olan bu bilginin, Hz. Musa ya kesinlikle gizli kalamayacağınıönesürenibnteymiyyevetalebesiibnkayyimel-cevziyye 44 gibi alimler,buyorumaitirazetmişlerdir.ibnteymiyye, DeğilMusa(a.s),ondandaha aşağıdakibirkişibiletövbeedeningünahındandolayılevmedilmeyeceğinibilir. Âdemde(a.s),böylebirtenkidekarşıkaderinönesürülemeyeceğinibilir. demiştir. 45 Kelamalanındahadisedairyapılanmuasırbirçalışmadaisetövbeedildiğitaktirde geçmişbirgünahhususundakaderledelilgetirmenincaizolduğu,şuandayahut gelecektevukubulacakbirgünahiçinisemümkünolmadığısonucunavarılmıştır. 46 Hz.Âdem inkınanmasıhususundakınamayıgeçersizgörenbazıalimler,buna gerekçeolarakhz.âdem intüminsanlığınolduğugibihz.musa nındababası olmasınıilerisürmüşlerveevladınbabasınılevmetmesininuygunolmadığınıifade etmişlerdir. Bâcî ye göre; iddiasının isabetsiz olduğunu ortaya koymak için Hz. Musa nınfaziletlerinisayanhz.âdem,sayılanfaziletleriveilmevukuyetinden dolayıonun,babasınılevmetmemesigerektiğiniifadeetmiştir. 47 Eğerannebaban, hakkındabilginolmayanbirşeyibanaortakkoşmaniçinsenizorlarlarsabudurumda onlara uyma amayine de onlara dünyadaiyi davran 48 ayeti ile; imandan yüz çevirenbabasına Esenkal!Rabbimdenseniniçinmağretdileyeceğim.ÇünküO,bana 41 42 43 44 45 46 47 48 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506-5 İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506-5 Bâcî,el-Müntekâ,7/20 İbnKayyimel-Cevziyye,Şifaü l-alîl,14;muhammedhasanidrisfesfus,mesâilü l-i tikâd,47-4 Ebü l-abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-harrânî İbn Teymiyye,Mecmû u l-fetâvâ,thk.abdurrahmanb.muhammedb.kasım(medine:mücem meı l-melikfehd,1416/1995),8/10 MuhammedHasanİdrisFesfus,Mesâilü l-i tikâd,13 Bâcî,el-Münteka,7/20 Lokman31/
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki karşıçoklutufkârdır. 49 ayetindedeifadeedildiğiüzere,evladınbabasınılevmicaiz değildir. 50 Rivayetideğerlendirenbirçokalimbutevileitirazetmişlerdir. 51 RivayetinanlaşılmasıhususundazikredilentevillerdenbirisideHz.Âdemve Hz.Musaarasındakişeriatfarklılığındandolayı 52 Hz.Âdem inböylebirgerekçe önesürmüşolmasıdır.diğeriise,rasulullah ın(s.a)buhadiseyikendibilgisiveya kutsî hadis olarak nakletmediği, bilakis bir Yahudi den işitip ashabına anlattığı, ravininisebunurasulullah ın(s.a)sözüzannetmişolmasıihtimalidir 53 kiheriki tevildezayıfgörülmüştür. 54 Âlimlerin kahir ekseriyetinin rivayetin anlaşılması noktasında kanaatleri yukarıda maddeler halinde özetlenmiştir. Bununla birlikte özellikle Kaderî ve Cebrîâlimlerinhadistenfarklıçıkarımlardabulunduklarıgörülmektedir.Örneğin Hz. Musa nın, Sen insanları cennetten hatanla çıkarttın sözünde Kul ilinin hâlıkıdırdiyenkaderiyye yedelilvardır iddiasınayerverenibnbattal(449/1057), buradayaratmaya(halk)davekulunildetesirine(kesb)dedelilbulunduğunuve kastedileninallah ınyaratan,kulunisekesbedenşeklindeanlaşılmasıgerektiğini ifadeetmiştir.kaydettiğinegöre;çocuğunyaratılmasındaallah(c.c)münferittir. Babaçocuğunkendisindenolmasıyönüyletektir.FiilinyaratılmasıAllah a,kesbi isekulaaittir. 55 Yine rivayette Hz. Âdem in Beni levm mi ediyorsun deyip kaderi öne sürmesinincehmiyye ninicbargörüşünüdesteklediğiiddiasınadaitirazedenibn Battal,icbarınhummadandolayıtitremeyahutfelçinmesigibiistemdışıvezorunlu birhadiseanlamınageldiğiniifadeetmiştir.onagöregünahtaisekuluniştahıve rağbetivardır.bazıkaderiler, EğerbuhadisteHz.Âdem initirazıkabuledilirse, kimseningünahındandolayıazapgörmemesigerekir değerlendirmesineitirazeden Taberi, ZiraAllah(c.c),Âdem i(as)cennettençıkarmaklacezalandırmıştır.eğer olevmedilmemişolsaydıhemohemdebizşuancennetteolurduk.allah(c.c) kaderinin kazası gereğideğil hatasındandolayı onucezalandırdı.yani cezaonun 49 50 51 52 53 54 55 Meryem19/4 Bâcî,el-Müntekâ,7/20 İbnTeymiyye,el-Fetâvâ,8/304-30;İbnHacer,Fethu l-bârî,11/506-5 İbnKesîr,el-Bidâyeve n-nihâye,1/9 Râzî,Meâtîhu l-gayb,2/29 İbnTeymiyye,el-Fetâvâ,8/304-30 İbnBattâl,ŞerhuSahîhi l-buhârî,10/3
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi iliüzereverilmiştir.nitekimhz.musadaiddiasınıdevamettirmemiştir.kaderin kazasıvekuluncezasınıbildiğiiçinitirazetmemiş,onutasdiketmişrasulullahda (s.a)budurumuteyitetmiştir. demiştir. 56 Rivayeti reddeden Ebu Ali el-cübbâî nin 57 (303/916), Bürkânî ile meseleye dairyapmış olduğudeğerlendirmelerönemarz etmektedir. Kadı Abdülcebbar ın naklettiğine göre Ebu Ali, Bürkânî ile evinde yemek yedikleri esnada Bürkânî EyEbuAli!Ebu z-zinâd ın[a rec dennaklettiği Kadınhalasıveteyzesiüzerine nikahlanmaz ]hadisiiçinnedersin? 58 diyesormuşve Sahihtir cevabınıalmıştır. Pekiaynıisnadlagelen MusaÂdem egalipgeldi rivayetiiçinnedersin?diyesorunca Cübbâî, Batıl/asılsızdır demiştir.bununüzerinebürkânî, Aynıisnadlageleniki farklırivayet,birinesahihdiğerineisebatıldedin deyince; Benisnadındandolayı sahihdiğerinideisnadındandolayıbatılkabuletmişdeğilim.bunuicmadandolayı kabulettimdiğerininisekur an,müslümanlarınicmasıveaklındelaletindendolayı batılolduğunusöyledim. demişvedevamındahadisibürkânî yeokuyarak, Şayet hadisteifade edildiği şekliyle kader Hz. Âdem e mazeret olacaksa, küe giren, isyanedenherkesiçindebirözürolarakkabuledilmelidirveonlarıkınayanherkes demağlubkabuledilmelidir demiştir.ayrıcahadisinakledenebuhureyre ninde rivayettehatayapabilmeihtimalineişaretetmiştir. 59 HadiseyinakledenHansu nun daifadeettiğigibi 60,BasraMu tezilesininönemlitemsilcilerindencübbâi,hadislerin isnadını nazar-ı itibara hiç almayan bir bakış açısıyla, rivayetin asılsız olduğuna hükmetmiştir.rivayetedairyapılanşerhlerinserencamınıortayakoymaküzereünal tarafındanyazılanbirmakaledeisehadisinkaderleilgiliayetlerveakıllaçeliştiğiiçin kabuledilemeyeceğikanaatinevarılmıştır. 61 Hemmâmb.Münebbih in(132/750) sahifesindeki rivayetler çerçevesinde bu hadisi de değerlendiren Erul, yapılan yorumlararasındaterciheenşayanolanınibnü l-cevzî ninkeş l-müşkil indeişaret ettiğidarb-ımeselteviliolduğunuifadeetmiştir. 62 56 57 58 59 60 61 62 İbnBattâl,ŞerhuSahîhi l-buhârî,10/219-2 İbnTeymiyye,el-Fetâvâ,8/304-30 KadıAbdülcebbar,Fazlu l-i tizâl,280(dipnotmuhakkiknotu.) KadıAbdülcebbar,Fazlu l-i tizâl,280;hanzu, Mu tezile vehadis,244,ünal, İsmailHakkı, GelenekselHadisYorumundaşarihinHadisinAnlaşılmasınaKatkısı,110-1 Hanzu,Mu tezilevehadis,24 Ünal, İsmail Hakkı, Geleneksel Hadis Yorumunda şarihin Hadisin Anlaşılmasına Katkısı, 110-1 Erul,Bünyamin,HadislerinDili,28
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki Şarihlerin yukarıda aktarmaya çalıştığımız tevillerini ele alan İbn Kayyim, evladınbabayıkınaması,şeriatlararasındafarklılıklarolması,tövbedensonralevmin sakıtolmasıgibigörüşlerideğerlendirmişvebunlardandoğruyaenyakınolanın tövbenin kabulünden sonra kınamanın geçersizliği hususu olmasına rağmen bunundageçerliolmayacağınıifadeetmiştir.çünküâdem(a.s)musa ya(a.s)karşı Bentevbeettim,sennasılbenilevmedersin dememiştir.kaldıkiböylebirşey olsamusa nında(as)bundanhaberdarolmamasımuhaldir. 63 Dâr ut-teklif meselesi de ona göre iki açıdan fasittir: Birincisi; Âdem (a.s) dünyadan ayrıldıktan sonra (bana faydası olmayacapı halde) beni kınıyorsun gibi bir ifade kullanmamıştır. İkincisi; Allah Teala, ölümden sonra da kullarını kınayacaktır. Onun, kaderin hakikatini gördüğü ve Allah (c.c) istemeden bir zerrenin bile hareket edemeyeceğinden hareketle böyle söylediği, kendini Âdem iyette(allah ıniradesikarşısındakendiiradesiyokgibi)kabulettiği,bumakama ulaşanınisekınanamayacağıgibibiryorumundaehatalı,kaderiyye dendahakötü biryorumolduğunukaydetmiştir. 64 HicrîdokuzuncuasrınsonçeyreğindevefatetmişolanKutbüddinzâdeöncesi klasik kaynaklarda yapılan yorumlar ve rivayete dair muasır yaklaşımlar ana hatlarıyla bu şekildedir. Kutbüddinzâde nin ise takip eden başlıkta aktarılacağı üzere, rivayeti farklı bir mecraya taşıyarak, sûî geleneğe göre anlamlandırmaya çalıştığıgörülmektedir. Kutbüddinzâde nindeğerlendirmeleri Kutbüddinzâde,rivayetinEbuHureyretarikininaklettiktensonrahadisinanlaşılması noktasındaçözümüzorbazınoktalarınbulunduğunuifadeetmiştir.onagöre;hz. Âdem inyaratılmasındanöncesözkonusuhatayıişleyeceğinintakdiredilmişolması kendisiiçinmazeretkabuledilirse,bütüninsanlariçinöncedentakdiredilmişolan günahlardandolayıhemazaphemdelevmkalkacaktır.bumüşkilingiderilmesinin zorluğundan dolayı âlimler muhtelif görüşler belirtmişlerdir. 65 Rivayete ilişkin yapılantevillerden; 63 64 65 İbnKayyimel-Cevziyye,Şifaü l-alîl, İbnKayyimel-Cevziyye,Şifaü l-alîl, Kutbüddinzade, MuhyiddinMuhammed b.kutbüddinel-izniki.şerhuhadisi l-ihticac Beyne Âdem ve Musa (aleyhime s-selam) (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin, 290),37b.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi Sözün aslında bir Yahudi ye ait olmasına rağmen ravinin Rasulullah ın kendisindenanlattığınızannetmesi, ÂdemkelimesininmansubokunmaksuretiyletartışmanıngalibininHz.Musaolması, Tövbedensonrakınamanıngeçersizliği, Hz.Musa nınallahteala danâdem i(as)kınamasınailişkinbiremiralmamışolması, Hz. Âdem in artık imtihan dünyasında olmaması gibi bir önceki başlıkta zikredilmişolanbirkaçhususadeğinenmüellif,devamındababasıkutbüddin İznikî nin Mesabih şerhinden 66 nakilde bulunmak üzere Âlim, amil, kamil, âzıl, Niğde de doğmuş, İznik te yaşamış olan babam Mevlana Kutbüddin, bu cevapların münasip olmadığını ifade etmiştir 67 ibaresiyle söze başlamış vehadisinanlamına ilişkin ondanuzuncabiralıntıyapmıştır.onunnakilde bulunurkenkısmîtasarruardabulunduğu,birebiraktarmaktanziyade,metni neredeyseaynıifadelerleözetlemeyolunagittiğimüşahedeedilmektedir. Kutbüddinzâde nin naklettiğine göre babası Kutbüddin İznikî ilgili rivayeti, Allah ıntakdirivekulunkesbiçerçevesindetartışmaktadır. 68 Onagöre; Hz.Âdem inreddi,hz.musa nındahaöncetakdiredilmişolanbirşeyilevmetmesinedir kiitirazıyerindedir.çünkühz.âdem inisyanıallahteala nınkudretivekendi kudreti olmak üzere iki kudret vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Bu ikisinin de göz önündebulundurulmasıgerekir.lakinhz.musa,sadecehz.âdem inkudretine bakmıştır.busebeplehz.âdemgünahınsadecekendikudretinetahsisedilmesine itiraz etmiştir. Neticede Hz. Musa, Hz. Âdem e itirazda bulunmuş ve onunla münazarayabaşlamış,hz.âdemise onun iddiasınızayıatma yolunuseçmemiş, delilininzayıığınıortayakoyarak,mübahaseveilzamyolunutercihetmiş,sanki şöyle demiştir: Ey Musa! Ben her ne kadar benden sâdır olan isyandan dolayı ن ا kibizzatkendisin - ب ن ا ظ ن ا Eyrabbimiznefsimizezulmettik 69 demesive AllahTeala nında, ب ف و ى ع ص BöyleceÂdemrabbinekarşıgelmişveyolunu şaşırmıştı 70 buyurmasıyla da sabit olduğu üzere- levm ve tevbihi hak etmişsem 66 67 68 69 70 Begavî ninmesâbîh iüzerinearapçabirhaşiyedir.henüzyazmahalindekibirnüshasısüleymaniye Kütüphanesi ndebulunmaktadır(ayasoa,nr.476)bk.öngören, Kutbüddıṅzâdeİznı kî,38 Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),37b-38a. Kutbuddînİznikî,Telîkâtü l-mesâbîh(istanbul:süleymaniyekütüphanesi,ayasoa,476),33b. A raf,7/2 Taha,20/12
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki de, sen asıl ve müstakil kudretin her ikisinde de Allah a ait olduğunu çok iyi bilen bir Nebi olmana rağmen bu ma siyeti, zahirde sadece benim kudretimden kaynaklandığınadelaletedenbiribaredendolayıbanaisnadetmeklehatayadüştün. Halbukiseninşanınayakışanherikitarafadabakmaktı.Zirasen,onlardansadece birinebakmanıninsanıcebrvekaderegötüreceğinibilirsin. 71 Benzer bir durum olarak, Ebu Hureyre den nakledilen ve kendisinin Rasulullah a EyAllah ınrasulü!benhadımolmakistiyorum,takizinayave teehhülegötürenşehvetinşerrindensâlimolayım demesiüzerinerasulullah ın seninkarşılaşacağınşeyhususundakalemkurumuştur. 72 buyurduğunu 73 hatırlatan Kutbüddin İznikî, bu hadisede Ebu Hureyre nin sebebe bakınca kendisini müsebbibin bulunması noktasında kâmil sanıp bu durumu ortadan kaldırmak istediğini, Rasulullah ın (s.a) ise onu zahirden ziyade sebebi düşünmeye sevk ettiğini ifade etmiştir. 74 Babası Kutbüddin İznikî nin değerlendirmelerine yakın bir cevabın bir diğer Mesâbîh şerhi el-menhelü l-yenâbi de verildiğini kaydeden Kutbüddinzâde, orada zikredilen, Kader ve kesbin biri temel diğeri bina mesabesindedirkikimonlarınarasınıayırmakistersebinayıçökertir yorumunu aktarmıştır.aynıdoğrultudaşerhu s-sünne dede;sözkonusumünazaradakaderin önesürülmesinoktasındahiçkimseninbuşekildeaslıdüşüremeyeceğinikioaslın dakaderolduğunu,sebebidegörmezdengelemeyeceğinionundakesbolduğunu ve bu ikisinden birisini yapanın maksadı aşarak ya Kaderiyye ya da Cebriye ye meyledeceğininifadeedildiğininakletmiştir. 75 Kutbüddinzâdezikredilencevaplardakimüşterekmefhumun;HzMusa nınhz Âdem eitirazında,meseleninallahtealacihetinigözdenkaçırıpsadecekultarafına tahsisettiğigörüşündedüğümlendiğini,sankihz.âdem in EyMusa!Seningibi meziyetlere sahip birinin, kahhar ve galipolan,herşeyden üstün ve güçlüolan kuvvetimülahazaetmeksizin,günahınsâdıroluşunusonderecezayıfolankulun kudretinetahsisetmenisabetlideğildir. dediğinikaydetmiştir. 76 71 72 73 74 75 76 Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),38a. Buhari, Nikah,8;Tirmizi, İman,17;Nesai, Nikah, Kutbuddînİznikî,Telîkâtü l-mesâbîh(ayasoa,476),33b. Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),38a. Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),39b. Kutbuddînİznikî,Kutbüddinel-İzniki.Telîkâtü l-mesâbîh,(istanbul:süleymaniyekütüphane si,ayasoa,476),32a.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi Kutbüddinzâdebunakillerdensonrakenditahlillerinegeçmektedir.ÖncelikleHz. Âdem incennettençıkarılmasıvehz.musa nınifadeettiğişekliyleinsanlarıcennetten çıkarmış olmasının hikmetleri üzerinde duran müellif, bunun büsbütün men bir durumgibialgılanmamasıgerektiğinidüşünmektedir.onagörebuzelleninmeydana gelmesinde,asılmeşietsahibiolanallah ın(c.c)iradesikarşısında,zerremesabesindeki Hz.Âdem,kendiiradesininküçüklüğünevurguyaparakMusa yakarşıüstüngelmiştir. Görünüştebirzelleolanbuhatabirçokhikmetvemaslahatlariçermektedir. Kutbuddinzâde,Âdem in(as)zellesindekihikmetlerişöylesıralamaktadır: Kulun,AllahTeala nınizzetinibilmesidir.allah(c.c)reddimümkünolmayan birhükümlehükmetmiştir.insan,allahteala nınkemal-iizzetindendolayıkendi nefsinibuhükmüçevirmeyemuktedirgörmeyerekzelilkabuletmiştir. AllahTeala nın,kulunhatasındansonracezadaaceleetmeyiptövbeetmesi içinkulunasüretanımasıdır. EyRabbimiz!Biznefsimizezulmettik ayetindeolduğugibikulun,özrünü kabuletmehususundaallahteala nınyüceliğinibilmesidir. Allah ın(c.c)ona tövbe nasipetmesivetövbenin ardındanbol bol sevap vermesidir. Kulun,günahındandolayıcezalandırılmasıhususundaAllah ın(c.c)delilinin daimamevcutolduğunubilmesidir.zirakulungünahıezeldemevcutolupallah Tealaogünahaezeliolanilmiylehükmetmiştir. Kulun eşyanın hakikatlerini olduğu gibi bilmesi ve nasuh tövbesi gibi hasenelerini Allah tan (c.c) bir minnet ve fazilet olarak görmesidir. Şayetkötü amellerinigörürse,bunlarıdanefsininayıbıvezatınınmuktezasıolarakbilmelidir. Kulun, üzerindeallah Teala nın esmasının eserinin görünmesi, nefsine ait sıfatlarıânîgörmesiveenaniyetperdesinikaldırmasıiledir.bundandolayıkulun kemalâtı,kendinibeğenme,temizvegünahsızgörmegibisıfatlarısebebiylekuvveden ileçıkmayabilir.allah(c.c)onubirgünahadüçarkılarsanefsinikötüler,tövbeeder, Allah a(c.c)yönelir,perdekalkarvekemalâtzuhureder.hz.süleymanörneğinde olduğugibi,günahtanöncesinegörerabbinekatkatyakınlaşır.zirao,atlaraolan muhabbetindentövbeedinceonarüzgârıemriyleyönlendirmekuvvetiverilmişti. Kulun, olup biten her şeyde Allah Teala nın münferit/tek kudret sahibi olduğunugörmesidir.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki Kulun,fıtratınatecelliyât,kemâlâtvediğersıfatlardanmüteşekkilküllîterkibi koyanzorunlubirvarlığınbulunduğunuidraketmesidir.şayetkul,isyanedipsüi âlemsayılandünyayainmeseydikahr,kabz,bela,mihne,af,mağret,intikamgibi ilî tasarruarın zuhuratını müşahade edemezdi. Bu tasarruf, görünüşte kovma/ uzaklaştırmagibiolsadaesasındabiryakınlaştırmadır(takrib),diğerbirifadeyle tecellikisvesinebürünmektir. AllahTeala nınkemalsıfatınınortayaçıkmasıdırki;bunundar-ıteklie gerçekleşmesini istemiştir. İnsana yerlerin ve göklerin yüklenemediği emanet yüklenmiştir.insanoradaşehvet,kuvve-igadabiyyeveşeytanlararağmenistikamet üzereolmuştur.şayetöyleolmasaydıinsanınkemali,allah tanbirhibevefaziletin eserizannedilebilirdi.insandakiövgüyühakedentekâmüldurumugörülmezdi.bu zelleileinsanıntekâmülyoluaçılmıştır. 77 Kutbüddinzâde yegörehz.âdem inzellesivecennettençıkarılmasınınbirtalim yahutöğütmaksatlıolmasıdamuhtemeldir.nitekimo,sahipolduğuilme,kurbiyete, makama ve seçilmişliğe rağmen azarlanmış ve ilgili ayetlerle 78 yaptıkları herkese malumolmuştur.allah(c.c)onucennettençıkarmışvehz.havvaileyeryüzüne indirmiştir ki evlatları aldanmasın, Allah Teala nın imtihanının farkına varsın. Rahmetinden de ümit kesmesin. Zira Allah ın rahmet eliyle yaratma, ruhundan üeme,esmayıöğretme,meleklerisecdeettirme,seçkinkılma,cennetekoymagibi muazzamnimetlerinemazharolanhz.âdem;cennettekieşsiznimetlerarasındahiç deihtiyacıolmayan,üstelikkendisineyasaklanmışbirşeyetevessületmesinerağmen YüceYaratıcıonurahmetindenmahrumbırakmayaraktövbesinikabuletmiştir. Kutbüddinzâde ye görebu zelleninişlenmesinde,kötü arkadaşyahutsırdaşla arkadaşlık etmenin olumsuzluğuna da işaret vardır. Nitekim Ku rân da ت د ف ل ال ل و م ك ر لذ ب د Eğer şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra artık o zalimler topluluğu ile oturma! 79 buyrulmuş, Rasulullah takva sahipleri haricindekilerlearkadaşlıketme demiştir. 80 77 78 79 80 Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),39a. Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),39a. Enam,6/6 Rivayetbenzerlafızlarla YalnızMü minlerledostluketveyemeğiniyalnızcatakvasahipleriyesin şeklindekaynaklardayeralmaktadır.bk.tirmizi, Zühd,55;EbuDavud, Edeb 19;İbnHıb EDSahih,2/3Tirmizirivayetiçin hasen kaydıdüşmüş,sahihuibnhıbbanmuhakkikişuayb Arnavutdabunuteyitetmiştir.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi MüellinburayakadarverdiğicevaplaronagöreesasındaHz.Âdem inşeytanın aldatmasınameyletmesiningerekçevehikmetleridir. Kutbüddinzâde,Hz.Âdem inkaderidelilolarakönesürmesini,sugelenekte sıklıkla zikredilen peygamberlerin nübüvvet ve velayet sıfatları çerçevesinde çözümlemeye çalışmaktadır. 81 Ona göre; Hz. Âdem, hakkında kalemin yahut kaderin yazdığına muttali olup Allah tan (c.c) başkasının müessir olamayacağı; O ndangayrısınıneseri,ili,hükmüolamayacağınımüşahedeetmiştir. Kutbüddinzâde nin kaydettiğine göre Hz. Musa nın nübüvvet yönü daha kuvvetlidir.nitekimonun,münkerkarşısındadimdikduruşu,hızır(as)vekardeşi Harun la(as),kıbtî,samirivekavmiylemünasebetleriesnasındakidosdoğruluğu buna delalet etmektedir. Nübüvvetin özelliklerinden biri de Allah Teala nın bir rahmetiolarak,emredildiğişeyinolmayacağınıyahutbazılarıhususundagayretinin boşaçıkacağınıöğrenipdeemredildiğitebliğienüstderecedeyapabilmesinoktasında himmetinin azalmaması için kaderin sırrının ona dürülmesidir. Peygamberin işi tebliğdir ve emredildiği şey gerçekleşsin ya da gerçekleşmesin değişmez. Çünkü görevitebliğdir.şayetsırlaronagizlikalmasaydı,tebliğdengeridurabiliryahutbuiş onameşakkatligelebilirdi.fakatallah(c.c)onlararahmetederekkaderigizlemiştir. Peygamberliğe nakısa getirmeyen bu durum, kemal sıfatlarına da zarar vermez. FakatşudabilinmelidirkiHz.Musa nın,kıbti yiöldürmesigibiyaptığıherşeyo hissetmesedeallah ın(c.c)kavlîdeğililîemriiledir.ziraallah(c.c),israiloğulları arasındakalsamusa nınfesadasebepolacağınıvebüyükbirtneçıkaracağınıbildiği içinzahirianlaşılmayanbirkatlilhamıylafesatvetneyiengelledi. 82 Kutbüddinzâde yegöre;berzahâlemindevukubulanbuhadisedehz.musa, babası Âdem in cevabından halin hakikatine dikkat kesilmiş ve onun velayet sıfatıylaverdiğicevabateslimolmuştur.vakıanınhakikatikendisineaçılıncadahz. 81 82 SistematikbirşekildeilkolarakHakîmet-Tirmizîilebaşlamaküzeresûîgelenektepeygam berlerdenbazısınınnübüvvetbazısınınisevelâyetyönünündahakuvvetliolduğuifadeedilmiştir. Hz.Hızır lahz.musaarasındageçenhadiselerdehz.musa nın,bazıolaylarınarkaplanınıon danöğrenmesimeselesindebuyaklaşımasıklıklatemasedildiğigörülmektedir.buçerçevedeör neğinhz.musa nın,velayettenziyadenübüvvetyönünündahakuvvetliolduğuvurgulanmıştır. Bkz.EbuAbdullahMuhyiddinMuhammedbAliİbnü l-arabi.fususü l-hikem,nşr.ebu l- Alâ Aîî(Beyrut:Dâru l-kitâbi l-arabî,ts),20detaylıbilgiiçinbk.ibnarabi,futûhât-ımekkiy ye-velâyetvenübüvvetsorularvecevaplar-,trc.ekremdemirli,(istanbul:literayayıncılık, 2015),23-2Kutbüddinzâde nindeaynıdoğrultudarivayetiyorumladığıgörülmektedir. Kutbuddinzâde,İhticâc(AmcazadeHüseyin,290),39b.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki Musa,verilenbucevaptanhareketlederhaliradeninsırrını kavramıştır.nitekim Hz. Musa benzer şekilde Hz. Hızır ın (as) yaptıklarını da anlayamamış, çocuğu öldürdüğündehızır akarşıçıkmıştı.hâlbukikendisininkıbti yiöldürmesihatırına gelmemişti.hızır(as)iseona Benbunukendiemrimdenyapmadım demişti.bu suretlehz.musa ya,işinaslındakendisininbuöldürmeişindenmasumolduğunu öğretmişti. Yine Musa henüz küçük bir bebekken bir sandığa konulup denize salıverilmesolayına-kizahirihelakbatınıisegasbediciolanfiravun unonukurban etmesindenkurtuluştu-mukabeletengeminindelinmesinigösterdi.buhadisenin dezahirihelak,içyüzügasbedicihükümdarınelindenkurtuluştu. 83 Yanibusuretle Hz.Hızır,Musa ya(as)ilm-ibatınıöğretmişti. 3.RisaleninÖzellikleriveEsasAlınanYazmaNüshalar Risaleninismineilişkinnüshalardaherhangibirkayıtbulunmamaktadır.Bununla birlikte mecmualarda, risalenin girişinde zikredilen rivayetin ilk cümlesinden ىhareketle ismiylekaydedildiğigörülür.katipçelebivebağdatlıح ا م وس ىİsmailPaşa nınrisaleden, ismiylebahsettikleritespitedilmişح ا ع ى م وس ve bu isim tercih edilmiştir. Risalenin aidiyetine dair herhangi bir problem bulunmamaktadır. Müellif, esasaldığımız bütün nüshalarda babam Kutbuddin diyerek onun Mesabih şerhinden alıntılar yapmakta ayrıca Hacı Mahmut Efendi nüshasının girişindeki ziyade metinde bizzat müellin ismi zikredilmektedir. Risalenin tespit edebildiğimiz kadarıyla beş nüshası bulunmaktadır. Bunlar, SüleymaniyeKütüphanesi;Amcazade,nr.290(37b-40a),Lâleli,nr.1593(54b-59b), Fatih,nr.2852(104b-108b),HacıMahmutEfendi,nr.4223(26b-34a);RagıpPaşa Kütüphanesi,nr.692(226b-230a) dakayıtlıbulunmaktadır.risalenintahkikinde Amcazade,FatihveHacıMahmutEfendinüshalarıesasalınmıştır. SüleymaniyeKütüphanesiAmcazadeHüseyinNüshası RisaleninmüellifnüshasıSüleymaniyeKütüphanesiAmcazadeHüseyinKoleksiyonu 290 numarada kayıtlı bir mecmuada 37b-40a varakları arasında yer almaktadır. Ferağkaydındabizzatmüellineliyle,863yılındaRebiu l-ahirayınınsonlarındabir cumartesigecesitamamlandığıkaydedilmiştir.bunüshametnintahkikindeesas alınannüshadır. 83 Bk.İbnArabi,Fususü l-hikem,20
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi SüleymaniyeKütüphanesiHacıMahmutEfendiNüshası Risalenintahkikindekullanılanikincinüsha,yineSüleymaniyeKütüphanesiHacı MahmutEfendiKoleksiyonu4223numarada26b-34a varaklarda yeralmaktadır. Müellif nüshasından istinsah edildiği düşünülen bu nüshanın ferağ kaydında müellif nüshasıyla aynı olmak üzere 863 yılında Rabiü l-âhir ayının sonları bir cumartesi gecesi tamamlandığı ifade edilmiştir. Bu nüsha neşirde م remziyle gösterilmiştir.diğerikinüshadoğrudanbesmeleilebaşlamaktavehadisinzikriyle devametmektedir.bunüshadaisediğerikinüshadanfarklıolarakgirişindeyaklaşık bir sayfalık ziyade bir metin bulunmaktadır. İlgili kısımda, Osmanlı vezîriâzamı MahmutPaşa nınfaziletlerindenbahsedilmektedirveifadelerdeneserinonaithaf edildiğianlaşılmaktadır. 84 SüleymaniyeKütüphanesiFatihNüshası Risalenin son nüshası da yine Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu 2582numarada 104b-108b varaklarda kayıtlıdır. Bu nüsha neşirde ف remziyle gösterilmiştir.müellifnüshasındanistinsahedildiğinidüşündüğümüzbunüshanın ferağkaydında872yılınınşevvâlayınınsonlarındatamamlandığızikredilmektedir. 4.Sonuç Kutbüddinzâderisalesinde,muhtemelendönemintartışmakonularındanbiriolan, Hz. Âdem ile Hz. Musa arasında geçtiği kabul edilen bir diyaloğu haber veren rivayetikonuedinmiştir.rivayettehz.musa nın,işlediğihatadandolayıcennetten çıkarılmasına ve soyundan gelenlerin de dünyada yaratılmasına sebep olduğu gerekçesiylehz.âdem itenkitettiğihaberverilmektedir.hz.âdem inkaderi önesürerekhz.musa yamukabeledebulunmasıverasulullah ındahz.âdem in haklı olduğunu teyit etmesi, rivayetin anlamlandırılması noktasında muhtelif neticelere ulaşılmasına zemin hazırlamıştır. Zahirde kaderin Hz. Âdem için bir mazeretolmasıanlamınagelenbudurumişkâlesebepolmuşverivayethususunda ikifarklıyaklaşımsergilenmiştir.ilkirivayetinisnadınınsıhhatindenvehattabazı alimlercemütevatir kabul edilmesindendolayı Hz.Âdem in kaderi öne sürmüş 84 Muhyiddin Muhammed b. Kutbüddin el-izniki. Şerhu Hadisi l-ihticac Beyne Âdem ve Musa (aleyhime s-selam)(istanbul:süleymaniyekütüphanesi,hacımahmutefendi,4223),26b-27a.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki olmasınınteviledilmesi;ikincisiise,rivayetinkaderkonusundakidiğernaslarave özellikledeaklaarzedilerekreddedilmesidir. Hadis ilminin kriterlerine göre isnadı sahih olan rivayet hakkındaki tevatür iddiasının fazlaca yaygınlık (şöhret) şeklinde anlaşılması isabetli görülmektedir. Tahlil esnasında ifade edildiği gibi aynı isnadla gelen farklı rivayetler makbul sayılırken bu rivayetin akla arzedilerek reddedilmesi değil, daha ziyade içerdiği işkalingiderilmesigerekmektedir.rivayetinaslenbiryahudi denduyulmaiddiası, herhangibirasladayanmayan,azdaolsaörneğiolanbazıhadiselerekıyaslaolasılık kabilindenbirtevildirkimakbulgörülmemektedir.meselenindarb-ımeselyahut vâkiîbirdurumolupolmamasıtevilinoktasındaçoketkilideğildir.zirarasulullah bunuörnekolarakzikretmişbileolsarivayettekaderinönesürülmesigibibir realitevardır.darb-ımeselolduğudüşünüldüğütaktirdebuifadeninsahibibizzat Rasulullaholmaktadır.Yaniyineteviledilmesigerekmektedir.Hz.Âdem in, saltkaderimazeretolarakönesürdüğünüdüşünmekisabetlideğildir.çünkübizzat Kur an dadaifadeedildiğiüzereo,hatasınıitirafedipaffınıistemiş,allah(c.c)da onu affetmiştir. Aksi takdirde Hz. Âdem in kendisini hatalı olarak görmesinin biranlamıkalmamaktadır.hz.âdem intövbedensonrakınanmasınaitirazetmiş olması da mümkün görünmemektedir. Çünkü yine Hz. Âdem in ifadesiyle, affedildiğihz.musacihetindendemalumdur.öyleyseonunrivayettekiitirazıve tepkisi, soyundan gelen insanların cennetten çıkarılmasına sebep gösterilmesine yönelik imayadır. Bunun üzerine Âdem (as), onca özel vasıarla şereendirilen Hz.Musa nındahatalaryaptığınadikkatçekmeksuretiylekendisinindebirhata yaptığını;fakatbuhatasınınardındanallahteala nınhenüzkendisiniyaratmadan önceyazdığıkaderintecelliederekinsanlarıncennettençıkarıldığınıifadeetmiş,bu ta lilirasulullahtarafındandahaklıbulunmuştur. Kutbüddinzâde, şerh literatüründegenişçe elealınan hadishakkında yapılan tevilleri yetersiz bulmakta ve konuyu sûî anlayış çerçevesinde farklı bir zemine taşımaktadır.onagöreyapılantevillerişkaliçözememiştir.hz.âdem,velayetyönü ağırbasanbirpeygamberolarakperdearkasınavukufundandolayıkendiiradesini yok kabul ederek büsbütün Allah Teala nın iradesine teslim olmakta, kendisini aradan çıkarmakta ve Hz. Musa ya kaderi hatırlatmaktadır. Hz. Musa ise, Hz. Hızır laaralarındageçenkıssadaifadeedildiğişekliyle,butürdurumlardazahire görehükümvermektedir.çünküonübüvvetyönükuvvetliolanbirpeygamberdir veallahteala nınyinekendisinerahmetigereğidürülensırlardanbiriolankader sırrındandolayı,meseleninaslınaancakhz.âdem intenbihiylevakıfolabilmiştir.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi SüleymaniyeKütüphanesi,AmcazadeHüseyinKoleksiyonu,nr.290,vr.37 E.İlksayfa.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki SüleymaniyeKütüphanesi,AmcazadeHüseyinKoleksiyonu,nr.290,vr.40 D.Sonsayfa.
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi SüleymaniyeKütüphanesi,HacıMahmutEfendiKoleksiyonu,nr.4223,vr.26 E İlksayfa.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki SüleymaniyeKütüphanesi,HacıMahmutEfendiKoleksiyonu,nr.4223,vr.34 D Sonsayfa
TahkikİslamiİlimlerAraştırmaveNeşirDergisi SüleymaniyeKütüphanesi,FatihKoleksiyonu,nr.2582,vr.104 E.İlksayfa.
Kutbuddinzâdeİznikî ninhz.âdem-hz.musamünazarasıileilgilirisalesinintahlilvetahkiki SüleymaniyeKütüphanesi,FatihKoleksiyonu,nr.2582,vr.108 E.Sonsayfa.