İnsan Bilgisayar Etkileşimi Bölüm-1 İnsan 2010638800 Cüneyt BULUT 2009639010 Burak İPEK İçerik İnsan Bilgisayar Etkileşimi İnsan Giriş-Çıkış Kanalları Görme Duyma Dokunma Hareket Bellek Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek Düşünme:Muhakeme-Problem Çözme Muhakeme Problem Çözme Beceri Kazanma Hatalar ve Zihinsel Modeller Duygu Bireysel Farklılıklar Psikoloji 1 2 İnsan Bilgisayar Etkileşimi İnsanların bilgisayarla etkileşimini inceler. Disiplinler arası bir alandır. İnsanın ve bilgisayarın etkileşimi arayüzler aracılığı ile sağlanır. Kavram tarihsel adlandırma sıralaması ile insan makine etkileşimi,bilgisayar insan etkileşimi ve son olarak da insan bilgisayar etkileşimi ile adlandırılmaktadır. İnsan İnsanlar bilgiyi işlemede kapasiteleri ile sınırlıdırlar ve tasarım için bu önemli bir unsurdur. İnsan etkileşimli sistemler ile ilgili bütün tartışmaların merkez karakterinin insan olduğunu söyleyebiliriz. Burada geçen insan kavramını sadece tek bir kişi olarak düşünmemeliyiz. Herhangi bir kurumda çalışan ve aynı işle uğraşan insanlar,çalışma grupları gibi bir dizi insan da bu kavramı belirtebilir. 3 4 İnsan Bilişsel psikolojinin alt basamağında yer alan insan psikolojisi her ne kadar etkileşimli tasarım konuları ile ilgili değilmiş gibi dursa da ve bu konuya uzak görünse de aslında oldukça ilgilidir.çünkü etkileşimli bir tasarım yapabilmek için öncelikle kullanıcının becerilerini ve sınırlılıklarını bilmek gerekmektedir. İnsanlar dünyayı nasıl algılıyor? Bilgiyi nasıl işliyor ve nasıl saklıyorlar? Problemleri nasıl çözüyorlar? Fiziksel olarak nesneleri nasıl kullanıyorlar? İnsan Bu konuda mevcut modellerin olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin 1983 yılında Card,Moran ve Newell ın tanımladığı İnsan İşlemci Modeli dir. Bu modelde algısal sistem, hareket sistemi ve bilişsel sistem bulunmaktadır ve bütün bu sistemlerin her biri kendi işlemci ve belleklerine sahiptir. Kitabımızda ise kullanıcı, bilgi işleme sistemi gibi kullanılmaktadır. Bilgi gelir, saklanır,işlenir ve çıkar. Ancak insanlar dışsal faktörlerden de etkilenmektedirler(sosyal çevre gibi). 5 6 1
Giriş-Çıkış Kanalları Giriş-Çıkış Kanalları İnsanın dış dünyayı algılaması ve algıladığı olaylara tepki vermesi çeşitli giriş/çıkış kanalları vasıtasıyla olmaktadır. İnsanlar bu giriş/çıkış kanalları vasıtasıyla bilgi alır ve cevap verir. İnsanda esas olarak bilgi girişi duyular aracılığıyla,çıkış ise efektörlerin hareket kontrolü aracılığıyla meydana gelir. 5 ana duyumuz vardır Görme(Göz) Duyma(Kulak) Dokunma(Deri) Tat alma(dil) Koklama(Koklama) İlk üç duyu HCI için en önemlileridir ve merkez konumdadır. Tat alma ve koklama ise HCI de önemli bir rol oynamamaktadır. 7 8 Giriş-Çıkış Kanalları Benzer olarak kollar, parmaklar,gözler,baş ve ses sistemini içeren, insanı etkileyen birçok efektör bulunmaktadır. Bilgisayar ile etkileşimde parmaklar başlıca rol oynamaktadırlar. Klavye ile yazı yazarken ya da mouse kullanırken. Görme Bireyin görmesi fiziksel ve algısal sınırlara sahip olan yüksek düzeyde karmaşık bir etkinliktir ve ortalama bir insan için temel bilgi kaynağıdır. Görme kabaca 2 aşamaya ayrılabilir: 1) Dış dünyadan gelen uyarıcıların fiziksel karşılanması,görsel algılanması 2) Bu uyarıcıların işlenmesi ve yorumlanması 9 10 Göz-Fiziksel Karşılama Göze gelen ışık ışınları korneadan, gözbebeğinden ve ardından da mercekten geçer. Saydam tabakanın bükümlü üst yüzeyi ve mercek, ışınları kırar ve nesnenin (resmin) görüntüsü ters çevrildikten sonra retinaya ulaşır. Işığa duyarlı hücreler (reseptörler; koni ve çubuk hücreler) ışığı elektrik sinyallerine çevirir ve sinir uçlarına uyarı olarak yollarlar. [1] 11 Göz-Fiziksel Karşılama Retinadan gelen görüntü orjinaline göre baş aşağı durumda ve ters taraftadır. Ancak beyin yeniden yorum yaparak görüntünün düz olmasını sağlar. Bu elektriksel uyarılar beyne nesnenin çeşidi, büyüklüğü, rengi, uzaklığı hakkında haber götürürler. [1] 2
Görsel Algılama Sinyalin yorumlanması Gözün temel işleyişini anlamak için fiziksel mekanizmin önemli olmasına rağmen görsel algılama daha önemli rol oynamaktadır. Görsel cihazdan alınan bilgi filtre edilmeli, uygun sahneler ve göreli uzaklıklar farklı renkleri tanımamıza izin veren işleme elemanlarına iletilmelidir. Bu yüzden öncelikle boyut ve derinlik, parlaklık ve renk gibi önemli noktaların her birine ayrı ayrı önem verilerek yapılan etkili görsel ara yüzler tasarlanmasında görsel algılamanın sınırlıklarına ve yeterliklerine dikkat edilmelidir. Gözün boyut, derinlik ve göreli uzaklıkları nasıl algıladığını anlamak için retina üzerinde görüntünün nasıl oluştuğunu bilmemiz gerekir Nesneden yansıyan ışık retina üzerinde baş aşağı bir görüntü oluşturur. Bu görüntünün boyutu görüş açısı olarak belirlenir. Eğer gözün önündeki bir noktadan nesnenin üstündeki bir noktaya bir doğru, aynı noktadan nesnenin altındaki bir noktaya bir doğru çizersek, bu 2 doğru arasındaki açı bize görüş açısını verir. 13 14 Sinyalin Yorumlanması Gözün Görüş Açısı Görüş açısı hem nesnenin büyüklüğünden hem de göze olan uzaklığından etkilenir. Eğer iki nesne aynı uzaklıkta ise büyük olan daha büyük görüş açısına sahiptir. Benzer şekilde aynı büyüklükte fakat farklı uzaklıktaki nesnelerden ilerideki daha küçük görüş açısına sahiptir Bir nesnenin görüş açısı büyüklüğünü algılamamızı etkiler. Eğer görüş açısı çok küçükse bütünü algılamamız zorlaşır. [2] 15 16 Sinyalin Yorumlanması Boyut ve Derinliği Algılama Görüş açısı azaltılan yani uzaklaştırılan nesnenin daha küçük algılanması beklenir. Gerçekte ise boyutları algılamamızda görüş açısı değişse bile kişinin yüksekliği aynı kalır. Buna boyut değişmezlik kanunu denir ve bu kanun boyutları algılamamızın başka faktörlere dayandığını gösterir Bu faktörlerden biri derinliğin algılanmasıdır. Derinlik, benzer şekilde boyut ve yükseklik bize gördüğümüz nesnelerin göreli konumları ve uzaklıkları hakkında ipuçları verir. Diğer bir faktörde benzerliktir. Eğer bir nesnenin belli bir boyutta olmasını beklersek, onun uzaklığını böylelikle kestirebiliriz. Sinyalin Yorumlanması Parlaklığı Algılama Işık düzeylerine gösterilen öznel tepkidir. Nesnenin yüzeyine düşen ışık miktarı ve yansımadan yani parlaklığından etkilenir. Göze çarpan farklılıklar ölçülebilir Görüş keskinliği titreşerek değişen parlaklıkla artar. Göz bunu sabit olarak bir ışığın hızlıca açılıp kapanması olarak algılayacaktır 17 18 3
Sinyalin yorumlanması Rengi Algılama Renk yoğunluk ve doyumdan oluşur. Renk ışık tayfının dalga boyu tarafından belirlenir(mavi kısa, yeşil orta, kırmızı uzun) 150 farklı rengi ayırt edebiliriz. Yoğunluk rengin parlaklığı,doyum ise renkteki beyazlığın miktarıdır. Yoğunluk ve doyumun çeşitlenmesiyle 7 milyon farklı rengi algılayabiliriz. Kadınların %8 i erkeklerin%1 i renk körüdür ve en çok kırmızı ile yeşili ayırt edememektedirler. Görsel İşlemenin yeterlikleri ve sınırları Beklentilerimiz bir görüntünün algılanma şeklini etkiler. Eğer bir nesnenin büyüklüğünü biliyorsak, bizden ne kadar uzakta olduğu algılamamız bizim için fark etmez. Görme sistemi hareket ve parlaklıktaki değişiklikleri eşitler, dengeler ve telafi eder. Görsel yanılsamalar bazen fazla telafiden meydana gelir Bağlam belirsizliği çözmede kullanılır. Nesnenin belirdiği bağlam nesnenin açıkça yorumlanmasında beklentilerimize izin verir. Tabi bu durum görmeyle ilgili yanılsamalar yaratabilir. Bu yüzden boyut algımız tamamıyla güvenilir değildir 19 20 Görsel Yanılsamalar Okuma Ponzo yanılsaması Muller Lyer yanılsaması 21 Okuma sürecinde çeşitli aşamalar vardır: Sayfa üzerindeki kelimenin görsel deseni algılanır dilin dahili temsili kullanılarak şifresi çözülür söz dizim, semantik(anlam) ve pragmatik (yarar)bilgi kullanılarak yorumlanır Okuma sırasında gözler saccedes denilen ani hareketler yapar ve yerleşir. Algılama yerleştirme süresince meydana gelir. Tanımlama için harf şekli önemlidir. Benzer kelimeler, kelime kalıpları içerisinde kolaylıkla tanınır. (Örn: Dilimizi yeni öğrenen yabancıların söylediklerini hemen anlama) Olumsuz zıtlık (açık ekranda koyu karakterler) yüksek parlaklık sağlar ve keskinliği artırarak bilgisayar ekranından okumayı geliştirir 22 Harf Sırası Hfraliren srısaı: Bir ignliiz üvnsertsinede ypalın arşaıtramya gröe, kleimleirn hrfalreiinn hnagi srıdaa yzalıdkılraı ömneli dğeliimş. Oenlmi oaln brinci ve snonucnu hrfain yrenide omlsaımyış. Ardakai hfraliren srısaı krıaışk oslada ouknyuorumş. Çnükü kleimlrei hraf hraf dğeil bir btüün oalark oykuorumuşz. Bak nasıl da duzgun okudun, ilginç değil mi? 23 İşitme 1- Sesler kulak kanalına girer Ses dalgaları kulak kanalı içinde ilerler ve kulak zarına çarpar. 2- Ses dalgaları kulak kanalı içinde ilerler ve kulak zarına çarpar. Kulak zarı ve işitme kemikleri titreşir. 3- Sıvı orta kulak içinde akar. Oluşan titreşimler koklea olarak bilinen spiral şekilli iç kulaktaki sıvı içinde hareket eder ve kokleadaki tüycüklü hücreleri hareket ettirir. Tüycüklü hücreler 4-İşitme hareketi sinirleri algılar beyinle ve bunu işitme siniri için kimyasal sinyallere iletişim dönüştürür. kurar. Bunun ardından, işitme siniri aldığı bilgileri elektrik darbeleri ile beyne gönderir ve bu darbeler beyinde ses olarak algılanır. [3] 24 4
İşitme İşitme İnsanlar 20Hz dan 15kHz a kadar olan frekansları duyabilir. Düşük frekanstaki 1.5Hz den küçük frekans değişiklikleri ayırt edilmesi yüksek frekanstakilerden daha kolaydır. İşitsel sistem sesleri süzer. Kulak bir bedensel alettir ve 3 bölümü vardır: Harici kulak iç kulağı korur ve sesi yükseltir. Orta kulak ses dalgalarını iç kulağa titreşimler olarak gönderir. İç kulak işitsel sinirde itmelere neden olan kimyasal ileticiler serbest bırakılır. [4] 25 İnsan duymada seçicidir. İnsan arka planda gürültü olsa dahi yeni sesleri duyabilir. Örnek; bir partide kalabalığın ve gürültünün içinde kendi adını seçebilir. 26 Dokunma Çevre hakkında önemli bir geribildirim sağlar Görsel olarak zayıf birine anahtar duyu olabilir Uyarıcı ciltteki hazneler aracılığıyla alınır: ısı hazneleri ağrı haznesi mekanik hazne sıcak ve soğuk acı ısı (bazısı bir anlık, bazısı devamlı) Bazı alanlar diğerlerinden daha duyarlıdır. Örneğin; parmaklar Kinethesis - bedenin durumunun farkındalığı Rahatlık ve performansı etkiler Hareket Uyarıcıya cevap vermede geçen zaman: tepki zamanı+hareket zamanı Hareket zamanı yaş, zindelik gibi değişkenlere bağlıdır Tepki zamanı uyarıcı tipine bağlıdır: Görsel sinyallere ~ 200ms İşitsel sinyallere ~ 150 ms ağrıya ~ 700ms Tepki zamanı artarsa vasıfsız operatördeki doğruluk azalır, vasıflı operatördeki değil Hareketin hızı ve kesinliği tasarımda ve etkileşimli sistemlerde ekrandaki hedefe ulaşma isteği açısından önemlidir. 27 28 Hareket Fitts' Law bir ekranın hedefine vurmada geçen zamanı tanımlamaktadır: Mt = a + b log2(d/s + 1) denklemde: a ve b deneysel olarak belirlenen sabitler, Mt hareket zamanı, D uzaklık ve S hedefin büyüklüğüdür. Bu durum bizim tasarımımızın hedef tipini değiştirecektir. Kullanıcılar küçük objelere beceriyle ulaşmada güçlük çektiklerinden beri hedefler mümkün olduğunca büyük, uzaklıklar mümkün olduğunca küçük olmalıdır. Bellek İnsanda 3 tür bellek vardır: Duyusal bellek Dikkat Kısa Süreli bellek Tekrarlama Uzun süreli bellek 29 30 5
Duyusal Bellek Kısa Süreli Bellek Duyular tarafından alınan uyarıcılar için tampon görevi görürler. Bunlar: ikonik bellek: görsel uyarıcı yankısal bellek: işitsel uyarıcı dokunsal bellek: dokunsal uyarıcı Sürekli olarak üstüne yazılan bellektir. Bilgi buradan daha sürekli bir bellek deposuna geçer veya üzerine yazılır ve kaybolur. Bilgi duyusal bellekten kısa süreli belleğe dikkat aracılığıyla geçer. Dikkat, aklın birbiriyle yarışan bir çok uyarıcı veya görüşlerden biri üzerine konsantre olmasıdır. Bilginin geçici olarak geri çağrılması için bir bloknot gibi davranır. Kısa süre için lazım olan bilgiyi saklamada kullanılır. Belleğe yaklaşık 70ms de süratle erişilebilir Geçici olarak tutulan bilgi yaklaşık 200ms de süratle çürüyebilir. Sınırlı bir kapasiteye sahiptir: Bir kişi ortalama 7± 2 birimlik bilgiyi hafızada tutar. 31 32 Uzun Süreli Bellek Bildiğimiz herşeyi sakladığımız ana depodur. Deneyimsel bilgiyi, kuralları, gerçeklere dayanan davranışları kısaca herşeyi burada saklarız Çok büyüktür ve sınırsız bir kapasitesi vardır. Yavaş erişimi vardır(saniyenin onda biri kadar 1/10sn) Unutma çok yavaş gerçekleşir Bilginin uzun süre saklandığı bellektir. Uzun Süreli Bellek Yapısı İki çeşittir; 1)Olaysal(Anısal): Bir dizi halindeki olaylar ve deneyimleri sunan bellektir. 2)Anlamsal: Elde ettiğimiz gerçekler, kavramlar ve becerilerin yapılandırılmış kaydıdır. Anlamsal uzun süreli bellek olaysal uzun süreli bellekten elde edilir. 33 34 Uzun Süreli Bellek USB-Anlamsal Ağ modeli Anlamsal Bellek Yapısı: Bilgiyi hem görsel hem de sözel olarak kodlanmış ve birbirlerine bağlanmış olan ağlarda depolar. Bilgiye erişim sağlar. Bilgi bitleri arasındaki ilişkileri gösterir. (Şemalar ve önerme ağlarıyla) Çıkarım yapmayı destekler. Uzun Süreli Bellek Modelleri: Anlamsal Ağ Modeli Bilgi türlerinin nasıl saklandığını ve sunulduğunu açıklayan bir modeldir. Miras-Çocuk ailesinin niteliklerini miras olarak alır. Bilgi bitleri arasındaki ilişki açıktır. Miras yoluyla çıkarım yapmayı destekler. 35 36 6
USB-Çerçeveler Maddeler veya etkinliklerden oluşmuş daha karmaşık nesne veya olayların sunumunda kullanılır Çerçeveler, senaryolar olarak yapılandırılmış sunumlar bilgiyi veri yapıları olarak örgütler Bu yapılardaki açıklıklar eklenecek değerlerin çerçeve ve senaryoya bağlanmasına izin verir Tür - alt tür ilişkisi vardır KÖPEK Değişmez bacaklar: 4 Default yiyecek: etobur ses: havlama Değişken: boy: renk: COLLIE Değişmez ne yavrusu: KÖPEK tür: çoban köpeği Default boy: 65 cm Değişken: renk: 37 USB-Senaryolar Durumların yorumlanmasında kalıplaşmış bilginin modellenmesidir Senaryo bağlam için uygun bilgiyle doldurulabilir elemanlardan oluşmaktadır Giriş koşulları: Sonuç: Destekler: köpek hasta veteriner açık sahibin parası var köpek daha iyi sahibi biraz daha fakir veteriner daha zengin muayene çizelgesi ilaç araçlar Roller: Sahneler: İzler: veteriner muayene eder tanıyı koyar tedavi eder sahip köpeği getirir ödemeyi yapar köpeği alır veterinere ulaşma odada bekleme muayene ödeme köpeğin ilaca ihtiyacı var köpeğin ameliyata ihtiyacı var 38 USB-Üretim Kuralları Yordamsal bilginin temsili Durum/hareket kuralları KSB e gelen bilgi kurallardan birindeki durum ile eşleşirse, Harekete karar vermek için kuralı kullan USB Süreçleri Üç ana süreç vardır: Bilginin saklanması Unutma Bilginin geri getirilmesi EĞER köpek kuyruğunu sallar İSE köpeği okşa EĞER köpek hırlar İSE kaç 39 40 USB Süreçleri-Bilginin Saklanması Prova(tekrarlama) Bilgi KSB den USB ye prova yolu ile taşınır. Toplam zaman hipotezi Öğrenilen miktar öğrenmeye harcanan zaman miktarı ile doğrudan orantılıdır. Uygulama etkisinin dağılımı Yapılan araştırmalar öğrenme için ayrılan sürenin zaman içerisine yayıldığında daha etkili olduğunu göstermektedir. Yapı, anlam ve benzerlik Hatırlaması kolay bilgi: Eğer bilgi anlamlı ve benzer ise bireyin var olan yapılarıyla ilişkilendirilebilir ve kolayca belleğe alınabilir. 41 26539760853 44 113 245 8920 HEC ATR ANU PTH ETR EET THE CAT RUN UP THE TREE 7
USB Süreçleri-Bilginin Saklanması Tekrarlama bilginin öğrenilmesi için yeterli değildir. Eğer bilgi anlamlı değilse hatırlanması daha zordur. Kavramlardan oluşan bir grup kelimenin hatırlanmasının nesnelerden oluşan bir grup kelimenin hatırlanmasından daha zor olduğu gibi. Eğer bilgi anlamlı ve benzer ise bireyin var olan yapılarıyla ilişkilendirilebilir ve kolayca belleğe alınabilir. Bu USB nin anlamsal yapılanmasıyla ilgilidir. 43 USB Süreçleri-Unutma Geri getirmedeki başarısızlıktır. Unutmanın 2 ana teorisi vardır; Gecikme Bilgi azar azar fakat çok yavaş kaybedilir Karışma Yeni bilgi eskisinin yerine geçer(geriye ket vurma) Eski telefon numaramız yenisi ile karışabilir Eski yeni ile karışabilir(ileriye ket vurma) Unutma duygulardan etkilenebilir, bazen de birey kendisi unutmayı seçebilir.(bilinçaltı) 44 USB Süreçleri-Geri Getirme Uzun süreli bellekten bilginin aranıp bulunarak etkin duruma getirilmesidir. Geri Çağırma Bellekten geri çağırılan bilgi sınıflamalar,söz sanatları gibi ipuçlarıyla desteklenebilir. Tanıma Daha önceden görülmüş bilgi tanımayı kolaylaştırır. Geri çağırmadan daha basit bir bilimsel etkinliktir-burada bilgi ipucudur. Düşünme Muhakeme(Mantıklı Düşünme) Tümevarım Tümdengelim Kaçırma Problem Çözme Beceri Kazanma 45 46 Mantıklı Düşünme Aklımızda sonucunu oluşturan bilgiye gidiş yollarıdır. Her mantıklı düşünme yolunu günlük hayatımızda kullanırız fakat her biri, bizi farklı yollarla sonuca ulaştırır. Mantıklı düşünme yolları Tümdengelim,Tümevarım ve Kaçırmadır. Mantıklı Düşünme Yolları Tümdengelim: Verilen dayanak noktalarından gerekli sonuç mantıksal olarak elde edilir. Örnek: Eğer günlerden Cuma ise işe gidecektir Günlerden Cuma Bu yüzden işe gidecektir. Mantıksal sonucun doğru olması zorunlu değildir: Örnek: Eğer yağmur yağıyor ise zemin kurudur Yağmur yağıyor Bu yüzden zemin kurudur. 47 Gerçek ve mantıksal doğru çatışabilir. Örnek: Bazı insanlar bebektir Bazı bebekler ağlar O zaman Bazı insanlar ağlar çıkarımı doğru mu? 48 8
Mantıklı Düşünme Yolları Tümevarım Gördüğümüz durumları genelleştirerek görmediğimiz durumlar hakkında çıkarım yapmaktır Örnek: gördüğümüz bütün fillerin hortumu vardır bu yüzden bütün filler hortuma sahiptir. Güvenilmez fakat yararlıdır (Çevre hakkında bilgi öğrenirken) : Örnek: Bütün fillerin yaşadığı yeri görmesek de filler hakkında gerekli bilgilere sahibizdir. Mantıklı Düşünme Yolları Kaçırma Olaydan nedene muhakeme (gözlemlediğimiz olaylar için açıklama yapmada kullandığımız bir yöntemdir). Örnek: Sam içkiliyken hızlı araba kullanır. Eğer Sam i hızlı araba kullanırken görürsem, içkili olduğunu varsayarım. Güvenilmezdir; yanlış açıklamalara yol açabilir. Elbetteki yukarıdaki açıklama çok güvenilir bir açıklama değildir. Tümevarımın doğru olduğunu değil, sadece yanlış olduğunu kanıtlayabiliriz. 49 50 Problem Çözme Sahip olduğumuz bilgiyi kullanarak bilinmeyen bir göreve çözüm bulma sürecidir. Gestalt teorisi Problem çözme hem yaratıcı hem de çoğaltıcıdır Yaratıcı problem çözme kavrayış ve problemin yeniden yapılandırılmasını içermektedir Yaratıcı problem çözme çekicidir fakat kavrayış vb. açıklamada yeterli kanıt yoktur Çoğaltıcı problem çözme davranışçıların iddia ettiği gibi eski deneyimlere dayanmaktadır Davranışçılıktan bilgi işleme teorilerine kaymaktadır Problem Çözme Problem Alanı Teorisi: Problem alanı problem durumlarından oluşmaktadır. Problem büyük olabilir bu nedenle problem çözme yasal operatörler kullanmayı içerir. Problem bir başlangıç durumu ve bir de hedef durumuna sahiptir, insanlar operatörleri kullanarak baştan sona doğru ilerlerler. Operatörlerin seçiminde buluşsal yöntemler kullanılabilir. Araç-amaç analizi bu yöntemlerden biridir. Araç-amaç analizi ile asıl problem alanı karşılaştırılır ve ikisi arasında bir çözüm bulunur. İnsan bilgi işleme sistemi çalıştırılır. Problem alanı kısa süreli belleğin kapasitesi ile sınırlıdır. İyi tanımlanmış alanlarda problem çözmeyi uygulamak kabul edilebillir. Örnek: yap-bozların bilgi yoğunluklu alanlara tercih edilmesi 51 52 Problem Çözme Benzerlik: Problem çözmenin üçüncü teoremidir. Burada önemli olan yeni çıkmış problemleri insanların nasıl çözdüğüdür. Bunlardan birisi benzerlikleri haritalamadır. Benzerlikleri Haritalama: Yeni probleme benzer bilinen bir alanla ilgili bilginin haritalanmasıyla yapılır. Bilinen ile yeni arasındaki benzerlikler kaydedilir. Sonra bilinen alandaki operatörler yeniye nakledilir. Eğer alanlar anlamsal olarak farklı ise benzerlikleri haritalama zordur. 53 Beceri Kazanma Bildiğimiz bütün problem çözme yolları ele alınan farklı problemlerle bir noktada toplanmıştır. Ancak tüm problemler yeni değildir. Becerilerin kazanılması ve kazanılan bu becerilerin davranışa dönüştürülmesi esastır. Beceriye sahip olan insanlarda, bir çok bilgi kısa süreli bellekte yapılan yığınlama ile nitelendirilir. Beceriye sahip insanlar problemleri gruplarken yüzeysel değil kavramsal gruplarlar. Beceriye sahip insanlar bilgiyi daha etkili olarak yapılandırılır. 54 9
Hatalar ve Zihinsel Modeller İnsan yetenekleri arasında bilgiyi yorumlamak ve beceriyle kullanmak için etkileyicidir. Ancak her koşulda hatalar yaparız. Bazı hatalar önemsizdir sonuçları geçicidir, can sıkmaz. Bazıları ise çok ciddi hatalardır düzeltilmesi için büyük çaba harcamak gerekir. Neden hata yaparız ve kaçınmak neler yapmak gerekir? Bunu açıklamak için öncelikle hata yapma esnasında neler olduğuna bakmak gerekir. 55 Hatalar ve Zihinsel Modeller Bazı hatalar davranışın bağlamındaki değişikliklerden meydana gelir. Eğer bir davranışın deseni otomatik hale gelmişse ve bazı yönlerini değiştirmişsek, daha tanıdık olan desen başarılı olacak ve hata meydana gelecektir. Buna kayma denir. Niyet doğru fakat yaparken başarısızlık vardır. Nedenleri zayıf fiziksel beceri ve dikkatsizlik olabilir. Deneyimli davranıştaki değişiklikte kaymaya neden olabilir. 56 Hatalar ve Zihinsel Modeller Diğer hatalar bir sistemin veya durumun yanlış anlayışı veya modelidir. İnsanlar sistemlerin nedensel davranışını anlamada kendi teorilerini inşa ederler. Buna zihinsel modeller denir. İnsanlar davranışı açıklamada zihinsel modeller oluştururlar. Eğer yanlışsa (gerçek sistemden farklı ise) hatalar meydana gelir. Duygu İnsanın deneyimlerini bilişsel yeteneklerinden çok duygusal durumlar etkiler. Mesela; olumlu duygular insanın daha yaratıcı olmasını, karışık problemlere çözüm üretebilmesini sağlarken, olumsuz duygular düşünce karışıklığına yol açarak insanı zora sokar. Rahat olduğumuz ya da düşündüğümüz zaman problem çözmek daha kolay, sıkıntıda olduğumuz zaman daha zor olacaktır. 57 58 Duygu Duygu Duygu nasıl çalışıyor ile ilgili çeşitli teoriler bulunmaktadır: James-Lange: Duygu, uyarıcıya verdiğimiz psikolojik yanıta bizim yorumumuzdur. Cannon: Duygu uyarıcıya verdiğimiz psikolojik bir yanıttır. Schacter-Singer: Duygu içinde bulunduğumuz durumda psikolojik yanıtlarımızın değerlendirmemizin sonucudur. Duygu kesinlikle uyarıcıya verilen hem bilişsel hem de fiziksel cevapları içermektedir. 59 Fiziksel uyarıcıya verilen biyolojik yanıta etki denir Etki durumları nasıl yanıtladığımızı etkiler. olumlu yaratıcı problem çözme olumsuz sınırlı düşünme Olumsuz etki kolay görevleri bile zor hale getirebilir, olumlu etki zor işleri yapmayı kolaylaştırabilir. (Donald Norman) Arayüz tasarımı için öneriler Stres problem çözmenin zorluğunu artıracaktır. Rahatlamış kullanıcılar tasarımdaki kusurları daha fazla affedici olacaktır. Estetik olarak hoş ve tatmin edici arayüzler olumlu etkiyi artıracaktır 60 10
Bireysel Farklılıklar Her insanın yeterlikleri ve sınırlıkları farklıdır. Bu bireysel farklılıkları beraberinde getirir. Bireysel farklılıklarımızın farkında olmamız gerekir. Bu farklıklar: Uzun dönem cinsiyet, fiziksel ve zihinsel yetenekler Kısa dönem stres ve yorgunluğun etkisi Değişen yaş Psikoloji ve Etkileşimli Sistem Tasarımı Bazı direk uygulamalar örnek: mavinin keskinliği fakirdir mavi önemli detaylar için kullanılmamalıdır Bununla birlikte doğru uygulama genellikle psikolojideki bağlam anlayışına ve belirli deneysel durumların anlayışına ihtiyaç duymaktadır Birçok bilgiden ileriki bölümlerde bahsedilmiştir Tasarımcı kararını verirken bireysel farklılıklara dikkat etmelidir. 61 62 REFERANS LİSTESİ 1)http://vucudumuzdakitasarim.blogspot.com/2007/08/grnt-oluumu.html 2) http://www-psych.stanford.edu/~lera/psych115s/notes/lecture2/figures.html Teşekkürler 3) http://www.cochlear.com/tr/isitme-nasil-gerceklesir 4)http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?Git=KonuKategorileri&Sayfa=Konu BaslikListesi&baslikid=34&KonuID=667 64 11