NAHİT MENTESE MTAL BİLİSİM TEKNOLOJİLERİ ALANI AÇIK KAYNAK İŞLETİM SİSTEMLERİ (DOSYA SİSTEMİ VE DİZİN YAPISI) Durhan GABRALI 2
Dosya Sistemi Dosya sistemi disk üzerindeki dosyaların organize edilmesidir. Bir işletim sisteminin bir disk veya bölümleri üzerindeki dosyalarının izlerini bulmak için kullandığı yapı ve yönteme dosya sistemi (filesystem) denir. Linux işletim sisteminde de dosya ve dizinler diğer Unix türevi işletim sistemlerinde olduğu gibi hiyerarşik yapıya sahiptir. En üst düzeyde olan kök dizini ( / ) olarak adlandırılan dizin, alt dizinleri içermektedir. Alt dizinlerde kendi içlerinde dosya ve alt dizin içerebilmektedir. Dizin yapısı isteğe göre belirlenmiş değildir. Paketlerin düzgün şekilde çalışabilmeleri için önemli dosya ve dizinlerin yeri standartlaştırılmıştır 2
Temel Bilgiler Linux ta bir dosyaya isim verirken tüm alfabetik karakterler, alt çizgi ( _ ), rakam, nokta, virgül kullanılabilmektedir. Dosyalara isim verilirken dikkat edilmesi gereken kurallardan biri dosya isminde *,? gibi özel karakterlerin bulunmamasıdır. Dosya isminin uzunluğu 256 karakteri geçmemelidir. Linux işletim sisteminde çalıştırılabilir dosyaların belli bir uzantıya sahip olması gerekmemektedir. Bir dosyanın çalıştırılıp çalıştırılamayacağı dosyanın dizinlerinden anlaşılmaktadır. Linux işletim sisteminde dosyalar birden çok tipte olabilmektedir. Örnek olarak salt metin dosyaları, çalıştırılabilir dosyalar, blok veya karakter aygıt dosyaları sayılabilir. 3
Dosya Tipleri ve Dosyaların Sınıflandırılması Linux işletim sistemlerinde genel olarak 2 farklı dosya tipi bulunmaktadır. o Aygıt dosyaları o Sıradan dosyalar Aygıt dosyaları, sistemde bulunan donanım ile haberleşmeyi gerçekleştiren dosyalardır. Üç farklı aygıt dosya tipi bulunmaktadır: o Karakter aygıt dosyaları: Bu tip aygıt dosyası ile erişilen donanımlar bilgilerini karakter karakter iletmektedirler. o Blok aygıt dosyaları: Bu tip aygıt dosyası ile erişilen donanımlar ile iletişim blok aktarma ile gerçekleştirilmektedir. o Kuyruk Dosyaları Sıradan dosyalar ise aygıt dosyaları dışında kalan dosyalardır. Çok fazla çeşitte sıradan dosya tipi bulunmaktadır. 4
Dizin Hiyerarşisi Linux ta en üst konumda / simgesi ile ifade edilen kök (root) klasörü bulunur. Linux, / (root) klasöründen başlayarak, boot işlemindeki önem sırasına göre klasörleri dizer. Bir dizin ya da dosyanın, sistemdeki konumu, o dosya veya dizinin yolu ile belirtilir. Yol, kök dizininden itibaren, o dosya veya dizine ulaşmak için geçilmesi gereken dizinlerin / işaretiyle birleştirilerek ardışık bir şekilde yazılmasıyla elde edilen ifadedir. Örneğin /home/egitim yolu, kök dizinindeki, home isimli dizin içindeki egitim dizininin konumunu belirtir. Bu ifadede en baştaki / işareti kök dizinini belirtmektedir. 5
Dizin Hiyerarşisi Linux ta sistemdeki her şey bir dosyadır, buna sistemdeki aygıtlar, donanım kaynakları hatta hafızada çalışan programlar da dahildir. Linux çekirdeği örneğin bir ethernet kartına ulaşmak istediğinde /dev/eth0 dosyasına okuma yazma yapar veya bir sabit disk bölümü için /dev/sda1 dosyasını kullanır. 6
7
Bağlama ve Ayırma Kavramları Linux ta bir sistemi veya aygıtı erişilebilir kılmak için yapılması gereken işleme bağlamak (mount) denir. Bağlama işlemi yapıldıktan sonra, bağlanan aygıta, bağlama noktası adı verilen bir dizinden erişilebilir. Bağlama noktası, olarak sistemde herhangi bir dizin seçilebilir fakat ön tanımlı bağlama noktaları /mnt 'de bulunur. Bilgisayarınızı kapattığınız zaman sisteminize bağlı tüm aygıtlar otomatik olarak ayrılır. Bilgisayar doğrudan enerjisi kesilerek kapatılırsa, ayırma işlemi sırasında kaydedilecek olan bazı değişiklikler kaydedilemez, bu da sisteminizde birtakım hasarlara yol açabilir. Bu nedenle böyle durumlardan kaçınılmalıdır. Ayırma (unmount) kavramı da, bir sistemi veya aygıtı sistemden ayırmak için kullanılır. Ayırma sırasında, ayrılan aygıtta yapılan birtakım değişiklikler kaydedilir. 8
Linux ta Dizinler Kök dizini altında bulunan dizinler ve işlevleri: /bin : Genel kullanıcıların kullanabileceği komutlara ait dosyaların bulunduğu dizindir. ls, mkdir, cat, cp gibi temel komutlar bu dizin altında bulunur. /sbin : Sadece root kullanıcısının kullanabileceği komutlara ait dosyaların bulunduğu dizin. /boot : Sistem açılışında kullanılan dosyaların bulunduğu dizin. /dev : Aygıtlar ve disk bölümlerine ait dosyaların bulunduğu dizin. 9
Linux ta Dizinler /etc : Sisteme ait yapılandırma (konfigürasyon) dosyalarının tutulduğu dizin. o /etc/passwd : Her kullanıcı hakkında ayrıntılı bilgilerin bulunduğu, kullanıcı veritabanı olarak da düşünebileceğimiz yerdir. Burada kullanıcıların gerçek ismi, kullanıcı isimleri, şifrelenmiş parolaları, ev dizinleri gibi bilgiler yer almaktadır. o /etc/group : /etc/passwd dosyasına benzer ama kullanıcılar yerine grupları tanımlar. o /etc/rc veya /etc/rc.d : Açılışta çalışacak betikler ve betik dizinleri burada bulunur. /home : Sistemdeki kullanıcıların ev dizinidir. Kullanıcıların kişisel dosyaları burada tutulur. o Sisteme yeni bir kullanıcı eklendiği zaman bu dizin altında kullanıcı adıyla bir dizin (klasör) oluşturulur. o /home/nihat veya /home/ayten gibi o Windows taki Users(Kullanıcılar) klasörünün Linux taki eşdeğeridir. 10
Linux ta Dizinler /lib : Programların ihtiyacı olan kütüphane (library) dosyalarının bulunduğu dizindir. /mnt : Sistem yöneticisinin geçici olarak herhangi bir dosya sistemine ulaşmak için oluşturabileceği bağlama noktalarını içeren dizin. /opt : Dağıtımdan bağımsız ekstra yüklenen paketler için kullanılan dizin. o Örneğin, (Google Earth programını indirip kurmak istediğinizde varsayılan olarak kurulacağı dizin /opt/google-earth gibi bir adrestir.) /var : Log dosyaları, e-mail ve printer kuyrukları gibi değişken sistem bilgilerini barındırır. Ayrıca web sunucu yazılımına ait dosyaların bulunduğu dizindir. o /var/lock o /var/log o /var/run : Çalışan programların yarattığı kilit dosyaları. : Log dosyaları. : Sistemde çalışan sunucuların proses kimlik numaralarını içeren dosyalar. 11
Linux ta Dizinler o /var/lock o /var/tmp o /var/yp o /var/spool : Çalışan programların yarattığı kilit dosyaları. : Geçici dosyalar. : NIS (Network Information Service) ile ilgili dosyalar. : Kuyruk dosyaları. /tmp : Geçici dosyaların tutulduğu dizindir. Birçok program burayı geçici depolama alanı olarak kullanır. /proc : Sistem süreçlerine dair bilgilerin bulunduğu, sanal dosya sistemine ait dosyalarının bulunduğu dizin. o Örneğin, (cat/proc/swaps yazarak sisteminizdeki takas dosyalarına dair bilgiler alabilir ya da cat/proc/cpuinfo komutuyla işlemcinin özellikleri görülebilir. 12
Linux ta Dizinler /root : Sistem yöneticisinin (root kullanıcısı) ev dizinidir. /media : Kaldırılabilir aygıtların (CD-ROM, Flash Bellek gibi) sisteme eklendiği dizindir. /usr : Tüm kullanıcılarla paylaşılan verileri (programlar, komutlar, kütüphaneler vb.) içeren dizindir. 13
Temel Masaüstü Kavramları X-Windows : Unix ve Linux türevi işletim sistemlerinde grafik ara yüz altyapısı X pencere sistemi olarak adlandırılır. X projesi MIT (Massachuetts Instute of Technology) de görevli Jim Gettys ve Bob Scheifler in Athena projesi ile birlikte gelişti. X-Window sisteminden önce UNIX, terminal tabanlı ve grafik desteği olamayan bir sistemdi. X-Window un tasarlanması sayesinde grafik tabanlı uygulamalar da UNIX türevi işletim sistemlerinde boy göstermeye başladılar. 14
Temel Masaüstü Kavramları X-Window un Linux altında çalışması için gereken yazılım Xorg dur. Xorg un üzerinde çalışan uygulamalar ise pencere yöneticisi yardımıyla görüntülenir. Pencere yöneticisi altındaki çeşitli simgeler, pencereler, klasörler ve çeşitli araçlardan oluşan ortama masaüstü ortamı denir. Linux sistemlerde en önemli pencere (masaüstü) yöneticileri KDE ve Gnome dur. 15
KDE Masaüstü Ortamı 16
Gnome Masaüstü Ortamı 17
Dosya Yöneticisi Dosya yöneticisi, birçok dosya ve dizin işlemlerinin yapılmasını sağlayan programa denir. Linux ta Konqueror ve Dolphin gibi farklı dosya yöneticileri vardır. KDE projesi kapsamında geliştirilmekte olan Konqueror, aynı zamanda bir web tarayıcısı olarak da kullanılabilir. Konqueror Ekranı 18
Dosya Yöneticisi Dolphin, Konqueror gibi internet tarayıcı ve görüntüleyici özelliklerine sahip olmayıp, yalnızca dosya yönetim amacıyla kullanılmaktadır. Dolphin sadece tek bir alana yoğunlaştığı için daha yüksek bir performansa sahiptir. Örneğin Pardus un 2009 sürümünden sonra ön tanımlı dosya yöneticisi olarak Dolphin kullanılmakadır. Dolphin Ekranı 19
Kaynaklar http://www.belgeler.org/lis/archive-tlkg-lis-5.11.html http://www.muratyazici.com/ders-notlari/acik-kaynak-isletim-sistemi http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/a%c3%a7%c4%b1k%20k aynak%20%c4%b0%c5%9fletim%20sistemi%20kurulumu.pdf 20