YENİ İLETİŞİM ORTAMINDA ETİK: BOBİLER.ÖRG ÖRNEĞİ Bülent Küçükerdoğan*, Deniz Yengin** *İstanbul Kültür Universitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, İstanbul, Türkiye b.kucukerdogan@iku.edu.tr **İstanbul Kültür Universitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, İstanbul, Türkiye d.yengin@iku.edu.tr ABSTRACT Today s environment, where knowledge is considered to be the most essential capital, is regarded as information society. Having become a significant value for the economies which go through the period of structuring, information is the source of the level of development. Especially the diversity of the environments brings out information and information mines. And amid this abundance one doesn t really know what and/or how to use and faces and intensive information bombardment. Today s rapid change of technology entails the change of communication process along with it. Through digitilization, new media become the invididuals new social areas of activity. However, the digital transformation gives rise to several problems. Especially the ethical problems become an issue as far as the communication between the individuals in concerned. The examples used in this study are contextually analyzed. The results of this analysis are evaluated in relation to the concept of ethics. Keywords: Information society, New media, Digitalization, Ethics, Bobiler.örg 1. GİRİŞ Bireylerin iletişim sürecinde her gün, her saat, her dakika, her saniye kullandıkları yer alan ileti; insanların yaşayış biçimini ve şekillerini belirleme gücüne sahip olmaktadır. Özellikle teknolojik yeniliklerle birlikte iletişim ortamlarında iletinin aktarımı hız kazanmıştır. Yeni iletişim ortamının temelinde bilgisayar teknolojisi yer almaktadır. Sayısal bir teknikle ifade edilen bilgisayar ikili kodlamayla işlem görmektedir. 0 ve 1 sayıları, durumun açık ve kapalı olmasını belirtmektedir. Bireyler tarafından tam olarak bilinmeyen bu kodlama analogda olan bir ürünün dijital olarak temsili durumundadır. Dijitalleşmeyle birlikte haberler ya da iletiler, arayüzler aracılığıyla kolaylıkla kurgulanabilmektedir. Gündemi oluşturan ve dikkat çeken haberler yeni iletişim ortamlarındaki kullanıcılar tarafından paylaşılmaktadır. Bu paylaşımda kullanıcılar haberlerin içeriğiyle dijital ortamlarda oynayabilmekte ve yeniden kurgulayabilmektedir. Bu bağlamda; çalışmada örneklem olarak seçilen bobiler.örg sosyal paylaşım portalı, yeni iletişim ortamlarında etiksel açıdan incelenmektedir. Bu portalda gündemle bağlantılı konularla ilgili seçilmiş ve paylaşılan görsel tasarımlar içerikleri bağlamında çalışma gerçekleşmektedir. Bu incelemede; tasarımları kurgulayanların bakış açıları, haber dilinde kullandıkları anlatım biçimleri, etkileme, yönlendirme, eleştirel yaklaşımı ve takipçileri ikna etme kabiliyeti değerlendirilerek araştırma yapılmaktadır. 2. MEDYA ETİĞİ Mesaj, bireylerin iletişim kurmalarındaki en önemli olgudur. Bu mesajlar doğrultusunda oluşan enformasyon, bireyler tarafından yorumlanarak toplum içinde değer bulmaktadır. McLuhan a göre enformasyon; alınıp satılan bir ürün üretmekte kullanılan bir araç değil bunun yerine enformasyonun kendisi alınıp satılan bir meta haline gelmiştir. Bu tanımlar ışığında; iletişim ortamlarıyla bireylere aktarılan mesajların içeriği önem kazanmaktadır. Ancak mesajların içeriği dikkatle bakıldığında etik sorunlar dikkat çekmektedir. Özellikle ulusal gazeteler incelendiğinde bir olay hakkında birbirinden farklı yorum ve bilgiye ulaşılabilmektedir. Günümüzde özellikle bireylerin ya da kurumların ideolojik duruşları ve bakış açılarıyla iletiler üretilmekte ve bu üretim de beraberinde ahlaki sorunları beraberinde getirmektedir. 763
Töre bilimi anlamını taşıyan etik kavramı yerine genellikle ahlak kelimesi kullanılmaktadır. Etik; ahlak ya da ahlakla ilgili anlamını taşımaktadır. Ancak ahlak; yöresel, etik ise evrensel bir bakış açısına sahiptir. Ahlaki olmayan anlamını taşıyan etik; ahlaki açıdan kabul edilebilir bireysel, kurumsal ve toplumsal değerlerin tanımlanması ve bu değerlerin insan davranışını değerlendirmenin temel kıstası olarak kullanılması olarak da tanımlanmaktadır. (Demir, 2006, s.25) Bu tanımlar ışığında etik; evrensel olarak kabul görülen ilke, değer ve ahlaki olgulara bağlı davranışlardır. Günümüzde birbirinden bağımsız alanlarda etik dışı uygulamalara sıklıkla rastlanmaktadır. Özellikle kitlelere ulaşan ve kitlelerin kullanımına sunulan yeni iletişim ortamlarında etik dışı iletiler göze çarpmaktadır. Yeni iletişim ortamlarında üretilen ve yayınlanan veri bombardımanı içinde güvenilirlik konusunda sorunlar göze çarpmaktadır. Özellikle verilerin paylaşımında günümüzde toplumsal sorumluluklar ve düzensizlik noktasında sorunlar bulunmaktadır. Kitle iletişim araçlarının temel işlevlerini yerine getirmesi bağlamında McQuail; toplumsal sorumluluk kuramının ana ilkelerini şu şekilde sıralamaktadır; (1) medya toplumuna karşı sorumluluğu ve bu sorumluluğun uygulanması, (2) görevlerin (profesyonel öğreticilik, gerçeklik, doğruluk, nesnellik ve denge standartları) yerine getirilişi, (3) medya kanunlar ve yerleşmiş kurumlar çerçevesinde kendi içinde düzenleyici olmalı, (4) medya suça, teşvik edici ya da azınlık gruplarını tahrik edici olgulardan kaçınmalı, (5) medya çoğulcu olmalı ve toplumların farklılıklarını değişik görüşlere yer vererek aktarmalı (6) halkın iyiliğini temin için müdahaleye izin verebilmeli ve (7) medya profesyonelleri işverene ve pazara olduğu kadar topluma karşı da sorumludurlar. (Demir, 2006, s.37) Çaplı ise; medyanın güvensizliğiyle ilgili beş temel eleştiri noktasını belirtmektedir. Bunlar; medyanın güvensizliği ve medya çalışanlarının bakış açıları; mesleki yetersizlikler; değer yargılarındaki görüş ayrılıkları; medyanın toplumsal işlevleri konusundaki görüş ayrılıkları ve medyanın yapısalcılığıdır. (Çaplı, 2002, s.9) Ancak günümüzde bu eleştirilerin yerine maddi amaçlı bir yapı daha da göze çarpmaktadır. Temel amacı kar etmek olan medya endüstrisinde etik uygulamalar ikincil bir durumdadır. Çaplı araştırmasında medya, içerik ve izleyici üçgeninden yola çıkarak medya etiğinin anlaşılabilmesi için; medyanın tarihsel gelişimi, medya endüstrisi, medya içerikleri, standartlaşma ve medyanın etkisi ve zararları konusundaki tartışmaları açıklayarak gerçekleştirmektedir. (Çaplı, 2002, s.18) Günümüzde iletişim ortamlarında güvensizlik ve yaşanan sorunların artmasıyla birlikte medya etiği kavramı önem kazanmıştır. Ward; medyanın dürüstlük ve objektiflik felsefelerini kullanarak kitleye ulaşması gerektiğini ifade etmektedir. (Wilkins, 2009, s.81) Clifford Christians haber üretiminde özellikle dürüstlük, haysiyet ve şiddetten kaçınma olması gerektiğini vurgulamaktadır. (Wilkins, 2009, s.250) Lou Hodges ise basının ilk başta özel hayatın gizliliğine saygı duyması gerektiğini vurgulamaktadır. (Wilkins, 2009, s.277) Haber Fotoğrafçılığında Etik adlı çalışmasında Julianne Newton; gazeteyi günlük olayların kayıt altında toplandığı ortamlar olarak tanımlamaktadır. Bu haberlerin doğruluğunu kuvvetlendirmek ve durumu tam olarak verebilmek için fotoğraflar kullanılmaktadır. (Wilkins, 2009, s.87) Bu noktada haberlerin en önemli araçları olarak yazılı malzeme ve resimli belgeler gündelik yaşamımızın değişmez unsurları olarak sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak buradaki en dikkat çekici unsur, aynı haberlerin birbirinden farklı biçimlerde ve içeriklerle karşımıza çıkmaksıdır. Kitlelere sunulan haber iletileri bakış açılarına göre derlenmektedir. Bu derlemeler beraberinde medyada etik sorunları da doğurmaktadır. 3. YENİ İLETİŞİM ORTAMINDA ETİK: BOBİLER.ÖRG ÖRNEĞİ Bilişim odaklı bir çağda yaşamaktayız. Ancak bilişim kelimesinin anlamını tam olarak bilmemekteyiz. Bilişim genellikle teknoloji olarak tanımlanmaktadır ve bu değerlendirme tam olarak doğru değildir. Türk Dil Kurumu nda bilişim kelimesi insanoğlunun teknik, ekonomik 764
ve toplumsal alanlardaki iletişiminde kullandığı ve bilimin dayanağı olan bilginin özellikle elektronik makineler aracılığıyla düzenli ve akla uygun bir biçimde işlenmesi bilimi olarak tanımlanmaktadır. Orkan ise bilişim teorisini; bilginin elde edilmesi, depolanması ve aktarılması ile tüm problemler, bilgisayar sistemlerinde temel konuları oluşturmanın yanı sıra, günümüzde tüm örgütsel toplumlarda olduğu gibi, işletme örgütlerinde de karşılaşılan en karmaşık ve zor problemlere ilişkin çözümleri arayan ve geliştiren bilim dalı olarak açıklamaktadır. (Orkan, 1992, s.14) Bilişim Çağında Etik adlı çalışmasında Tıngöy ise; iletişim biliminde yer alan veri alışverişinin bilişimle birlikte hesaplanabilir durumunu açıklamaktadır. (Tıngöy, 2009, s.30) Bu çalışmaların ortak noktasında veri olgusu bulunmaktadır. Bu açıklamaların ortak kesişiminde verinin; ekonomik kodlama yollarıyla iletişim kanalından geçerek veritabanlarında saklanabilmesidir. Bu çalışmada özellikle bilişim toplumu bağlamında dijitalleşmeyle birlikte bireylerin bakış açılarıyla yeni iletişim ortamlarını kullanarak üretmiş oldukları ve kitlelere paylaştıkları iletilerin içerikleri çalışmanın inceleme konusudur. 3.1. Metodoloji Bilişim çağıyla birlikte teknolojik yenilikler medyanın kendini güncellemesini zorunlu kılmaktadır. Dijitalleşme özelliğini taşıyan yeni iletişim ortamı olarak adlandırdığımız bu alanlar etkileşimli bir biçimde kullanılarak tüketilmektedir. Günlük olarak kullandığımız iletişim alanlarının yapısı hızlı biçimde gelenekselden elektroniğe doğru dönüşmektedir. Bu dönüşüm özellikle gazetelerin internet ortamına aktarılmasıyla daha da yaygın hale gelmektedir. Gündemi oluşturan haberler yeni iletişim ortamlarıyla birlikte kişilerin bakış açılarına ve görüşlerine göre yeniden kurgulanmaktadır. Özellikle bireyler arasında yaşanan iletişim sürecinde etik sorunlar dikkat çekmektedir. Bu bağlamda çalışmada; bobiler.örg sosyal paylaşım portalı örneklem olarak seçilmekte ve bu portalda paylaşılan kurgulanmış görsel araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Bu çalışma; tasarımları kurgulayanların bakış açıları, haber dilinde kullandıkları anlatım biçimleri, etkileme, yönlendirme, eleştirel yaklaşımı ve takipçileri ikna etme kabiliyetleri değerlendirilerek içerik analizi yöntemiyle gerçekleşmekte ve toplanan veriler ışığında, hem nitel hem de nicel değerlendirmelerle irdelenmektedir. 3.2. Araştırmanın Bulguları İçerik analizi; sözel, yazılı ve diğer materyallerin içerdiği mesajı, anlam ve/veya dilbilgisi açısından nesnel ve sistematik olarak sınıflandırma, sayılara dönüştürme ve çıkarımda bulunma yoluyla sosyal gerçeği araştıran bilimsel bir yaklaşımdır. (Tavşangil ve Aslan, 2001, s.22) Bir başka deyişle, bu yöntem iletişim sürecindeki yer alan iletilerin içeriklerini açımlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda; içerik analizi yöntemi kullanılarak 2011 yılında gündemi oluşturan seçilen haberler çalışmanın örneklemini oluşturmaktadır. 12 ay boyunca ön plana çıkan haberler, Bobiler.örg portalında kurgulanarak yeniden üretilmekte ve bu şekilde paylaşılmaktadır. Paylaşılan bu haber iletileri, hem Hürriyet gazetesi hem de bobiler.örg portalında aktarıldığı gibi içerik analizi yöntemiyle incelenmektedir. 765
Resim 1. Basılmamış kitaba imha başlıklı haberi (Hürriyet gazetesi, 25 Mart 2011) Günümüzde bilişim toplumunun dinamikleri, bireyleri ileti bonbardımanına tutmaktadır. Özellikle dijital temelli yeni iletişim ortamlarının sınırsız veri aktarımı ve hızı, bireylerin gündemi aralıksız takip etmelerine olanak sağlamaktadır. Çalışmada seçilmiş 12 haber kaynağı bulunmakatadır. Bu haber kaynaklarından sadece Mart ayında gündemi oluşturan Ergenekon Davası, Hürriyet gazetesi ve bobiler.örg portalında paylaşıldığı görselleriyle birlikte aktarılmaktadır. Diğer haberler Tablo 1 de içerik analiziyle sunulmaktadır. Basılmamış kitaba imha başlıklı haber, Ergenekon dan dolayı tutuklanan gazeteci Ahmet Şık ın yazdığı kitapla ilgilidir. Bu kitabın basılmaması için yapılan uygulamalar haberin içeriğini oluşturmaktadır.(resim 1) Bobiler.örg portalında bu haber içeriğiyle ilgili imamın ordusu başlıklı paylaşım facebook arayüzü kullanılarak gerçekleşmektedir. CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve CHP Milletvekili Deniz Baykal facebook kullanıcısı ve ortak arkadaş olarak gösterilmektedir. Facebook kullanıcılarının paylaştığı dosya(pdf) siyasi görüşlere göre indirilmekte, beğenilmekte ya da yorumlanmaktadır. (Resim 2) Resim 2. İmamın ordusu konulu görsel (Bobiler.örg, 25 Mart 2011) 766
Tablo 1. Hürriyet ve Bobiler.örg Haber İletilerinin Karşılaştırmalı Tablosu 2011 (AY) HÜRRİYET HABER BAŞLIĞI HABER TÜRÜ TASARIM BAŞLIĞI ANLATIM BİÇİMİ BOBİLER.ÖRG İÇERİK BAŞLIĞI ENGELLEYİCİ / DESTEKLEYİCİ (ETİK DURUMU) OCAK Karşılığı bu olmamalıydı Siyasi Arena Görsel ve yazı Yanlış anlamayın Engelleyici Başbakanım, stat yuhalatıyor ŞUBAT Hıncal Uluç un Defne Joy Magazin Hıncal Uluç Görsel ve yazı Testisi elinde Engelleyici yazısı sanal dünyada kıyamet koparttı MART Basılmamış kitaba imha Siyasi İmamın ordusu Görsel ve yazı Download dokunan Engelleyici yanar.pdf NİSAN Kitapçığın şifresi Siyasi ÖSYM Görsel ve yazı ÖSYM ye güveniyor Destekleyici musunuz? MAYIS BBG evi gibi izlediler Dünya Bin Ladin in ölümü Görsel ve yazı Barrack Obama: Nihayet Engelleyici HAZİRAN Yine Erdoğan Siyasi Salgın haritası Görsel ve yazı Salgın büyük bir hızla Engelleyici yayılıyor TEMMUZ Liste başı Spor Cezaevi Görsel ve yazı Fenerbahçe cezaevi nakil Engelleyici aracı AĞUSTOS Fenerbahçe ye Avrupa Spor Şampiyonlar ligi Görsel ve yazı 404 not found Destekleyici şoku EYLÜL Hakimlerden şoke eden Gündem Tecavüzcüyle Görsel Hayvanla evlenme Engelleyici tecavüz önerisi evlenme EKİM Bu dünyadan Jobs geçti Dünya Steve Jobs Görsel Dokunmatik kültür Destekleyici KASIM Kötü başladık iyi gitmiyor Siyasi Kamer Genç Görsel Kürsüden uzaklaştırma Destekleyici ARALIK Meslis te bardaklı şiddet Siyasi Hasip Kaplan Görsel TBMM nde şiddet Engelleyici Araştırmada incelenen 12 birbirinden farklı haber kaynağı dijital ortamda özellikle görsel materyaller kullanılarak kurgulanmaktadır. Bu görsellerin büyük bir çoğunluğu yazılı ifadelerle desteklenerek iletiler paylaşılmaktadır. Politika, spor, magazin, dünya gibi haber türleri bobiler.örg portalının tasarımcıları tarafından ideolojik görüş ve bakışları doğrultusunda güncellenerek kitlelere aktarılmaktadır. Üretilen tasarımların etik olma ve olmama durumları engelleyici ve destekleyici olarak ifade edilerek araştırma gerçekleşmektedir. Haberlerin içeriğine ters düşen yorumlar ya da görseller eklenmesi etik dışı ya da engelleyici olarak ifade edilmektedir. Çalışma sonunda 12 haber kaynağının 8 inde etik dışı yorumlar ve görseller bulunmaktadır. Haziran 2011 seçimleri sonrasında Adalet ve Kalkınma Partisi nin başarısı, ülkede yaşanan bir salgın gibi ifade edilmekte ve Türkiye haritasının illere göre seçim sonuçlarının dağılımı, salgın sonuçları şeklinde sunulmaktadır. Burada özellikle eleştirel bir tutum sergilenerek etik dışı bir durum ya da düşünce aktarılmaktadır. Bir diğer etik dışı paylaşım 2011 Eylül haberinde yer almaktadır. Hakimlerin tecavüz edilen tecevüzcüsüyle evlensin haberi yine etik dışı bir görselle paylaşılmaktadır. Tecavüz gören kişi hayvan olarak gösterilmekte ve Hakimlerin önerisi ağır bir şekilde eleştirilmektedir. Araştırma sonucunda; tasarımları kurgulayanların bakış açıları, haber dilinde kullandıkları anlatım biçimleri, yönlendirme ve eleştirel yaklaşımları etik dışı olarak belirlenmektedir. Bobiler.örg portalında kullanılan haberlerin büyük bir çoğunluğu araştırmada engelleyici olarak ifade edilen etik dışıdır. Tasarımlarda en çok dikkat çeken durum ise siyasi haberlere eklenen görüş farklılıklarıdır. Bu farklılık etik dışı yorumlarla ifade edilmektedir. İncelenen bulgular sonucunda yeni iletişim ortamlarında etik dışı paylaşımlara rastlanmakta ve bu tür paylaşımlar giderek artmaktadır. Yeni iletişim ortamı olarak incelenen Bobiler.örg portalında özgür düşünceyle üretildiği ifade edilen paylaşımlar etik dışı tasarım ve kullanımlarla gerçekleşerek paylaşılmaktadır. 4. SONUÇ Teknolojiyle birlikte sosyal yaşamın bir parçası olmayı başaran yeni medya, her geçen gün daha da hızlı bir biçimde kitleler tarafından kullanılmaktadır. Bu bolluğun içinde insanoğlu neyi nasıl kullanacağını tam olarak bilmediği için boğulmakta ve bilgi bombardımanıyla karşı karşıya kalmaktadır. Günümüzde yaşanan hızlı teknolojik değişim beraberinde iletişim sürecinin de değişimini zorunlu kılmaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamları, bireylerin yeni sosyal etkinlik alanları olmaktadır. Ancak yaşanan dijital dönüşüm beraberinde 767
birbirinden farklı sorunları doğurmaktadır. Gündemi oluşturan haberler birbirinden farklı ortamlarda dijital sistemler kullanılarak yeniden tasarlanmakta ve yeni tasarımlarıyla üretilen iletiler paylaşılmaktadır. Bu paylaşım beraberinde farklı sorunlar doğurmaktadır. Özellikle bireylerin düşünceleri ve bakış açıları haberlerin içeriğine etki ederek tasarımlar oluşturulmaktadır. Bu düşünce ve bakış açıları başta tanımladığımız etik kavramıyla örtüşmemektedir. Evrensel olarak kabul görülen ilke, değer ve ahlaki olgulara bağlı davranışlar olarak tanımladığımız etik kavramı; yeni iletişim ortamlarında gözardı edilerek haberler, iletiler ya da paylaşımlar gerçekleşmektedir. Çaplı nın medyada etik konusu üzerine belirttiği; medyanın güvensizliği ve medya çalışanlarının bakış açıları; mesleki yetersizlikler; değer yargılarındaki görüş ayrılıkları; medyanın toplumsal işlevleri konusundaki görüş ayrılıkları ve medyanın yapısalcılığı konuları günümüz yeni iletişim ortamlarının da en önemli sorunu durumundadır. Geleneksel iletişim ortamında tam olarak çözüm bulamadığımız etik değerler, dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamlarının da ileti paylaşımında başlıca problemi olmaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamlarında kullanılan arayüzler aracılığıyla kurgulanan iletilerin paylaşımı her geçen gün daha da artarak devam edecektir. Belkide haber üretiminde ve paylaşımda; Harold Laswell in iletişim sürecinde belirttiği beş soruyu yeniden kendimize sorarak gerçekleştirmeliyiz. KAYNAKLAR Bobiler.org, (2011). 2011 in Bobiler Tarihi. İstanbul: Okyanus Yayınları. Çaplı, B. (2002). Medya ve Etik. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Demir, V. (2006). Medya Etiği. İstanbul: Beta Basım Yayım. Gülnar, B. vd. (2011). Yeni Medya ve Kültürleşen Toplum. Konya: LiteraTürk Yayınları. Hepkon, Z. (2011). İletişim ve Teknoloji: Olanaklar, Uygulamalar, Sınırlar. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi. Innis, H. (2006). İmparatorluk ve İletişim Araçları (Çev: Nurcan Törenli). Ankara: Ütopya Yayınları. Kejanlıoğlu, B. (2004). Türkiye de Medyanın Dönüşümü. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Kellner, D. (2010). Medya Gösterisi (Çev: Zeynep Paşalı). İstanbul: Açılım Kitap. Kieran, M. (1998). Media Ethics. London: Routledge. Lumby, C. vd. (2004). Remote Control: New Media, New Ethics. New York: Cambridge University Press. Orkan, A. (1992). Bilişim Teorisi: Temel Kavramlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi. Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri: Sosyal Teori ve Kitle İletişimi (Çev: Göze Orhon ve Barış Engin Aksoy). Ankara: Ütopya Yayınları. Tavşancıl, E. ve Aslan, E. (2001). Sözel, Yazılı ve Diğer Materyaller için İçerik Analizi ve Uygulama Örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayıncılık. Tıngöy, Ö. (2009). Bilişim Çağında Etik. İstanbul: Avcıol Basım Yayın. Törenli, N. (2004). Enformasyon Toplumu ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Wilkins, L. vd. (2009). The Handbook of Mass Media Ethics. New York: Routledge. Hürriyet Gazetesi. (2011). Hürriyet Almanak 2011, İstanbul: Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık. 768