TÜRKİYE DE SİVİL YERLİ UÇAK ÜRETİMİNİN STRATEJİK ANALİZİ OCAK 2013 Stratejik Danışmanlık & Kurumsal Finansman Tarafından Hazırlanmıştır.
Yönetici Özeti Sivil havacılık sektörünün ekonomi ile ilişkisi ve ekonomik kalkınma üzerindeki katalizör etkisi artık yaygın bir şekilde kabul görmektedir. Hava ulaşımına harcanan her 100 $ ın ekonomi için 325 $ değerinde bir fayda ürettiği; hava ulaşımındaki 100 ilave işin, ekonomi genelinde 610 yeni iş yarattığı hesaplanmıştır. Nitekim, dünya havacılık sektörü 3.6 trilyon dolar gelir oluştururken, doğrudan ve dolaylı olarak, 32 milyon kişiye de iş imkânı vermektedir. Havacılık sanayii geniş istihdam, ileri teknoloji ve yüksek katma değer üretmekte ve diğer sektörlerin gelişmesinde sinerjik etki oluşturmaktadır. Bu sebeplerden dolayı uçak teknolojisi, gelişmiş ülkeler için bir liderlik ölçütü olarak kabul edilmektedir. Ülkeler açısından prestijli bir performanstır; çünkü ülkenin etkileyici bir teknolojik seviyeye ulaştığının göstergesidir. 1978 deki serbestleşmeden bu yana, dünya ticarî havayolu endüstrisinin toplu olarak 20 milyar $ dan fazla zarar ettiği gerçeğine rağmen, havacılık endüstrisi hızlı gelişimini sürdüren bir endüstridir. Sektöre uçak üretimi perspektifinden baktığımızda ise durumun daha da etkileyici olduğunu görmekteyiz. Bir uçağın üretiminde çok sayıda (ortalama 1 milyon) parçanın kullanılması, sektörün tüm ekonomi çapında etki üretmesi anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, Türkiye nin yakın bir gelecekte dünyanın en büyük 10 ekonomisi içerisine girmek için havacılık endüstrisini pilot endüstri olarak seçmesi ve havacılık endüstrisine lokomotif görevi icra edecek bir Özgün Uçak Projesinin gerçekleştirmesi, Türk sanayisinin ileri teknoloji ve yüksek katma değerli bir yapıya dönüşmesinde etkili bir rol oynayacaktır. Bu rapor, Türkiye nin sivil (ticari) milli uçak üretimi için stratejik yol haritasını çıkarmak amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmanın bilimsel araştırma yöntemi olarak hem nicel (quantitative) hem de nitel (qualitative) araştırma teknikleri kullanılmıştır. Bu metotlar kapsamında hem ikincil hem de birincil veri toplama tekniklerine müracaat edilmiştir. Birincil veri toplama tekniği olarak, geniş katılımlı sektörel çalıştay, odak grup toplantıları, derinlemesine mülakat ve uzman görüşü yöntemleri kullanılmıştır. Elde edilen veriler içerik analizine (content analysis) tabi tutularak sonuç ve önerilerin doğruluğu ve güvenirliği sağlanmıştır. Milli uçak üretiminde Türkiye nin sahip olduğu birçok avantaj ortaya çıkarılmıştır. Montaj deneyimi- yetkinliği, pazarlara erişim açısından stratejik coğrafi konum, çeşitli parça üretiminde kurulan stratejik ortaklıklar, havacılığın hızlı büyüyen bir pazar olması, dünya havacılık sektörünün büyük oyuncularından Türk Hava Yolları nın sağlayabileceği katkılar, nitelikli insan gücü, güçlü siyasi irade gibi güçlü etkenler; üretim açısından öne çıkan üstünlükler olarak görülmektedir. Bununla birlikte, sektörde bütüncül bir stratejinin olmaması, endüstrinin yüksek maliyetli olması, sektörde gerçek anlamda bir lider oyuncu bulunmaması, üretim, tasarım ve teknoloji sistemindeki yetersizlikler, mevzuattaki ve uluslararası sertifikasyondaki eksiklikler üretim sırasında karşımıza çıkacak olan temel engeller arasında yer almaktadır. Milli sivil uçak üretiminde altı farklı stratejinin göz önüne alınması öngörülmektedir. (1) tamamen yerli üretim, (2) Türk & yabancı ortak üretimi, (3) lisanslı üretim, (4) konsorsiyum üretimi, (5) markanın ve üretim haklarının satın alınması ve (6) melez modeller değerlendirilmesi gereken üretim yapılanmaları olarak öne çıkmaktadır. Özellikle ülke ekonomisi ve uçak teknolojisi açısından en uygun olan üretim yapılanmasının; Türk ve yabancı ortak üretim stratejileri olduğu sonucuna varılmıştır (bu modelin sektörde deneyimli yabancı ortaktan gelecek olan bilgi birikiminin yerli insan gücüne aktarımının daha süratli olması, projenin başarıya ulaşma olasılığı ve uygulanabilirliğinin daha yüksek olması, çıktıları daha kısa sürede elde edilebileceği, uçağın uluslararası seviyede sertifiye edilmesinin daha kolay olacağı gibi avantajlarla daha öne çıktığı görülmektedir). Milli uçak projesinde üretim stratejilerinin yanı sıra üretilecek uçak modelleri (kısa-orta/ uzun menzilli) de göz önüne alınmıştır. Bu bağlamda kısa ve orta menzilli uçağın ülke için hem üretim kabiliyetleri ve hem de pazar açısından daha uygun olduğu sonucuna varılmıştır. İstanbul un merkez (hub) olarak kabul edilmesi durumunda alınacak 2.000-3.000 kilometrelik bir yarıçap genişliğindeki yerleri menziline alabilecek bölgesel bir uçak üretilmesi durumunda geniş bir pazara hitap edilecektir. Özetlemek gerekirse, Türkiye nin kendi milli uçağını yapabilme kabiliyeti ve potansiyeli bulunmaktadır. Bu doğrultuda, milli uçak üretimi için 2 temel boyutlu strateji ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birisi üretilecek uçağın bir küresel firma ile ortaklaşa üretimi; diğeri ise kısa-orta menzilli bir modelin üretilmesi en uygun strateji olarak öne çıkmaktadır. Bu bağlamda, devlet öncülüğünde kurulacak özel amaçlı bir şirket (Special Purpose Vehicle- SPV) üretimin ana oyunculuğunu yaparak milli sivil uçak üretiminde liderlik rolünü üstlenmelidir. İstanbul ili sınırlarında belirlenecek bir alanın; ana ve parça üretimi (tedarik) için en uygun lokasyon olacağı öngörülmüştür.
Görüşleriyle Yön Verenler Abdülkerim Kar Marmara Üniversitesi Gökhan Bakan Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Adil Nalbant İTO Gökhan Yılmaz Eroğlu Makina Adil Yükselen İstanbul Teknik Üniversitesi H. İrfan Aksoy TÜRKAK Ahmet Korhan Binark Marmara Üniversitesi Hakan Ali Tunçol Havacılık ve Uzay Teknolojileri Genel Müdürlüğü Ahmet Bolat THY Halil Tokel THY Teknik A.Ş Akın Duman TEİ Haluk Bayraktar Baykar Makine Alper Köse Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) Hamza Gerçekçioğlu Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Arif Nihat Güllüoğlu Marmara Üniversitesi Hamza Kandur Marmara Üniversitesi Ayhan Demirkol TAI Hasan Pehlivan Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Aziz Meydan Hms Makine Sanayi A.Ş. Hüseyin Erkut Ctech Bilişim Bayram Kömürcü İTO İsa Paksoy TÜRKAK Bilal Aktaş Savunma Sanayii Müsteşarlığı İsmail Demir THY Teknik A.Ş. Burak Ata Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Karaca Demirbağ Havelsan Cahit Atlı Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Kemal Yıllıkçı THY Teknik A.Ş. Cem Sapmaz Atard Savunma ve Havacılık A.Ş. Kozet Yapsaklı Marmara Üniversitesi Cem Uğur Esen Sistem Köksal Liman Savunma Sanayi Müsteşarlığı Cihan Kanlıgöz Engin Güçlü Havacılık ve Uzay Teknolojileri Genel Müdürlüğü Faa-Der Structures M. Cengiz Taplamacıoğlu THK Üniversitesi M. Gökhan Yücel Meyer Ekrem Pakdemirli Zorlu Grubu Vestel Elektronik A.Ş. Mehmet Ağrikli Ağteks LTD Erhan Özbal Ersel Ltd. Şti. Mehmet Akif Özyurt İTO-Türk Akreditasyon Kurumu-Türkak Ertuğrul Çetinsoy İstanbul Ticaret Üniversitesi Mehmet Birlik Onur Air Ertuğrul Işıksoy Esbaş Mehmet Emin Aydın Konya N. Erbakan Üniversitesi Ertuğrul Taçgın Marmara Üniversitesi Mehmet Erdoğan Güneş Zorlu O&M Fatih Yülek Teydeb Mehmet Fatih Olcay Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Fazıl Aydınmakina Atap A.Ş. Metin Orhan Kaya İstanbul Teknik Üniversitesi Fikret Kamil Çorbacı Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Mehmet Öner Esen Sistem Francesco Banal EASA Sertifikasyon Direktörü (Emekli) Metin Yerebakan Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Fuat Oktay THY Teknik A.Ş. Muammer Kalyon İstanbul Ticaret Üniversitesi 2
Muhammed Bilal Dönek Makina Mühendisi Serdar Dalkılıç Anadolu Üniversitesi Muharrem Dörtkaşlı TAİ Serdar Pekmezci Royal Conta Murat Ceran Savunma Sanayi Müsteşarlığı Suavi Ergun Kaleli Bildes Grup Murat Kepir Kosgeb Şaduman Aziz Savunma Sanayi Müsteşarlığı Murat Özgürtaş Esbaş Şenay İdil Alp Havacılık Mustafa Güleyüpoğlu Lockheed Martin (Emekli) Şerafettin Erel Konya N. Erbakan Üniversitesi Murat Özhamam Savunma Sanayii Müsteşarlığı Tarık Çetindağ SFT Makina Elektronit Ltd. Şti. Mustafa Kemal Apalak Erciyes Üniversitesi Uğur Yasin Asal Stratejist Mustafa Tufaner Aselsan Umur Akıncı Aselsan Muzaffer Şeker Konya N. Erbakan Üniversitesi Ümit Yüksel Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Müjdat Uludağ Savunma Sanayi Müsteşarlığı Ünal Özdem Türksat Oğuz Özbay Tübitak Yalçın Yağmur Turkbine Teknik Oktay Şahin Aselsan Yalçın Yılmazkaya Kale Havacılık A.Ş. Orhan Birdal DHMİ Orhan Göçer Sem Plastik Ömer Sertbaş Ömer Soykasap Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Afyon Kocatepe Üniversitesi Raporu Hazırlayanlar Ömer Yıldız Ulaşım A.Ş. Prof. Dr. Murat Kasımoğlu, (Proje Lideri) İstanbul Üniversitesi Özcan Ertem TAİ Doç. Dr. Yaşar Bülbül (Araştırma Lideri) İstanbul Üniversitesi Reşat Erhan Yüceer Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Prof. Dr. Ali Halıcı Başkent Üniversitesi Rengin Saliha Tan Savunma Sanayi Müsteşarlığı Prof. Dr. İbrahim Özkol İstanbul Teknik Üniversitesi Sadi Diler THY TEKNİK A.Ş. Doç. Dr. Gökhan İnalhan İstanbul Teknik Üniversitesi Sedat Çelikdoğan Stim Vakfı Doç. Dr. Hakkı Eraslan Düzce Üniversitesi Sedat Güldoğan Savunma Sanayii Müsteşarlığı Doç. Dr. Yavuz Erçil Sefa Akyürek Aselsan Dr. Aytaç Arıkoğlu İstanbul Teknik Üniversitesi Selçuk Bayraktar Baykar Makine Dr. Hülya Cebeci İstanbul Teknik Üniversitesi Selim Koçkan Alp Havacılık Dr. Özge Özgümüş İstanbul Teknik Üniversitesi Semih Güneş Ege Üniversitesi Murat Filinte Vezir Danışmanlık 3
GİRİŞ 6 YERLİ UÇAK ÜRETİMİ ÇALIŞMA RAPORUNUN ARAŞTIRMA YÖNTEMİ 9 Araştırmanın Yöntemi 10 1.1 Çalışmanın Amacı 10 1.2 Çalışmanın Gerekçesi 10 1.3 Araştırmanın Genel Yaklaşımı ve Veri Toplama Yöntemi 10 1.3.1 İkincil Kaynaklardan Veri Toplama Yöntemi 11 1.3.2 Birincil Kaynaklardan Veri Toplama Yöntemleri 12 SİVİL HAVACILIK SEKTÖRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ 37 2.1 Havacılık Sektörünün Tarihi Gelişimi 38 2.2 Osmanlı Döneminde Türk Havacılık Sektörü 38 2.3 Cumhuriyet in İlk Dönemlerinde Türk Havacılık Sektörü 39 2.4 Yakın Dönemde Türk Havacılık Sanayii 44 YERLİ UÇAK ÜRETİMİNDE ÜRETİM UYGULAMALARININ ANALİZİ 47 3.1 Uçak Sektörünün Üretim Yetkinlikleri 48 3.2 Uçak Üretim Sektöründe İnsan Kaynaklarının Durumu 51 3.3 Sektörün Üretim Hedefleri 52 3.4 Sektörde Tasarım/ Üretim Modeli ve Organizasyon Yapısı 54 YERLİ UÇAK ÜRETİMİNDE TASARIM UYGULAMALARININ ANALİZİ 59 4.1 Yerli Uçak Üretiminde Tasarım Uygulamalarının Analizi 60 4.2 Uluslararası Ticari Uçak Pazarının Durumu 60 4.3 Bölgesel Ticari Uçak Pazarının Durumu 62 4.4 Türkiye deki Ticari Uçak Pazarının Durumu 66 4.4.1 Türkiye de Ticari Uçak Endüstrisinde İnsan Kaynakları 69 4.4.2 Türkiye de Ticari Uçak Endüstrisinde Tasarım ve Organizasyon 71 YERLİ UÇAK ÜRETİMİNDE SERTİFİKASYON ve KALİTE UYGULAMALARININ ANALİZİ 73 5.1 Küresel Sertifikasyon Süreci 74 5.1.1 Sertifikasyon ve Başlıca Sertifikasyon Merkezleri 74 5.1.2 Genel Olarak Sertifikasyon Süreci ve Roller 75 5.2 Türkiye de Sertifikasyon Süreci 77 5.2.1 Türkiye de Sertifikasyon Alanındaki Son Çalışmalar 77 5.2.2 Türk Sertifikasyon Sisteminin Yapısı 78 5.2.2.1 Çevresel Durum Değerlendirmesi 78 5.2.2.2 Uygulayıcı Sistemler 80 5.2.2.3 Düzenleyici Sistemler 80
5.2.2.4 Örgütlenme 82 5.2.3 Türk Sertifikasyon Sisteminin Oluşturulması Üzerine Model 83 5.2.3.1 Sertifikasyon Sisteminin Oluşturulması 84 5.2.3.2 Sistemin Gelişim Aşamaları 85 5.2.4 Sertifikasyon Aşamalarının Süreç Zaman Planlaması 88 YERLİ UÇAK ÜRETİMİNDE HAVACILIK EĞİTİM UYGULAMALARININ ANALİZİ 89 6.1 Türkiye de Havacılık Eğitimi 90 6.2 Sektördeki İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi 91 6.3 Stajların ve Eğitimlerin Daha Etkin Biçimde Düzenlenmesi 92 6.4 Alanındaki Yeteneklerin Türkiye ye Çekilmesi 93 6.4.1 Tersine Beyin Göçü Projeleri 94 6.5 Sivil ve Mesleki Kuruluşların Katılım ve Desteğinin Sağlanması 95 6.5.1 Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) 95 6.5.2 Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) 96 6.6 Disiplinler Arası Bir Eğitim Modülünün Oluşturulması 96 6.7 Eğitimlerde İngilizce nin Dengeli Biçimde Kullanılması 98 6.8 Üniversitelerin Özel Sektör İle Koordinasyonu 99 6.9 Sektörde Yetenek Havuzu (Talent Pool) Oluşturulması 102 6.10 Lisansüstü Çalışmaların İlgili Konuya Yönlendirilmesi 105 6.11 İnsan Kaynaklarının Küresel Yetkinliğinin Geliştirilmesi 106 YERLİ UÇAK ÜRETİMİNDE ENDÜSTRİYEL YAPI ANALİZİ 107 7.1 Dünya Uçak Üretiminin Genel Yapısı 108 7.2 Dünya Uçak Üretiminde Sektörel Kümelenmeler 110 7.2.1 Sivil Havacılık Endüstrisinde Kümelenme Örnekleri 111 7.3 Dünya Uçak Üretiminde Ana Oyuncular 114 7.3.1 The Boeing Company 117 7.3.2 Airbus S.A.S 118 7.3.3 Embraer S.A. 118 7.3.4 Bombardier Inc. 120 7.4 Türk Uçak Üretiminin Genel Yapısı 122 7.4.1 Türkiye de Sivil Uçak Üretimi 126 7.4.2 Türk Sivil Havacılık Sektörel Kümelenmeleri 129 MİLLİ UÇAK ÜRETİMİNDE TEMEL STRATEJİLER 131 8.1 Türk Sivil Uçak Üretimi Sektörünün SWOT Analizi 132 8.2 Türk Sivil Uçak Üretiminde Senaryolar 137 8.3 Türk Sivil Uçak Üretiminde Modelleme 139
Giriş Sivil havacılık sektörü hava ulaşımını (havayolu ile ticari taşımacılık), ticari olmayan uçuşları (örneğin özel uçuşlar vb.), ulaştırma dışı ticari uçuşları (havadan ilaçlama vb.), altyapıyı (örneğin havaalanları ve navigasyon hizmetleri) ve imalatı (örneğin uçak, motor vb.) içerir. Ulaşım endüstrisinin en önemli sektörlerinden birisi olarak kabul edilen sivil havacılık sektörü; ilk olarak küreselleşmeyi desteklemekte ve ülkeler arasındaki ekonomik işbirliğini artırmaktadır. Mal, hizmet ve üretim faktörlerinin uluslararası hareketliliğini kolaylaştıran sektör; doğrudan iş fırsatları sunmakta, aynı zamanda, turizm sektörüne de sinerjik etki oluşturmaktadır. Diğer bir ifade ile, verimli bir sivil havacılık sektörü, yoğun istihdam fırsatları sunan bir endüstri olan turizm endüstrisinin de önemli destekçisidir. Nitekim, Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) tarafından yayımlanan 2010 yılı Talep İstatistikleri sonucuna göre, uluslararası tarifeli hava trafiğinde yolcuda %8,2, yükte ise %20,6 artış kaydedilmiştir. Talepteki büyüme kapasiteyi geçmiş yolcuda %4,4, kargoda ise %8,9 büyüme gerçekleşmiştir. 2009 ile kıyaslandığında ortalama yolcu yükü %2,7 artış ile %78,4, nakliye yükü ise %5,2 artış ile %53,8 olmuştur. Ulaştırma sektörüne 1800 lü yıllarda demiryolu, 1900 lü yıllarda karayolu (otomotiv) endüstrileri damgasını vurmuş; İkinci Dünya Savaşını takip eden 1950 li yılardan sonra ise sürece dahil olan sivil havacılık kısa zamanda ulaşım sektöründe önemli bir hacim sıçramasına yol açmıştır. Şekil 1: Ulaşım Sektörünün Tarihsel Gelişimi 6
Aşağıda da işaret edildiği gibi havacılık sektörü; başka birçok sektörü de, doğrudan ve/veya dolaylı olarak ilgilendiren bir sektör olup, birçok tedarikçiyi etkilemektedir. Özellikle, üretim açısından değerlendirildiğinde; örneğin, otomotiv sektöründe bir otomobil için ortalama 10.000 parça kullanılırken, bu rakam modern bir jet uçak üretimi için 1.000.000 un üzerindedir. Şekil 2: Havacılık Sektörünün Çarpan Etkisi 7
Sivil havacılık sektörünün ekonomi ile ilişkisi ve ekonomik kalkınma üzerindeki katalizör etkisi artık yaygın bir şekilde kabul görmektedir. Öyle ki, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) hava ulaşımına harcanan her 100$ ın ekonomi için 325$ değerinde bir fayda ürettiğini; hava ulaşımındaki 100 ilave işin, ekonomi genelinde 610 yeni iş imkânı oluşturduğunu hesaplamıştır. Havacılık sektörü, sağladığı katma değer ve yan sanayilere verdiği destek neticesinde ülkelerin ekonomilerine büyük katkı sağlamaktadır. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nde havacılık endüstrisi GSYİH nin %9 luk oranını temsil etmekte olup, 11 milyon kişiye iş olanağı sağlamaktadır. Dünya havacılık sektörü 3,6 trilyon dolar gelir oluştururken; doğrudan ve dolaylı olarak 32 milyon kişiye de iş imkânı vermektedir. Havacılık sanayii geniş istihdam, ileri teknoloji ve yüksek katma değer üretmektedir. Bu sebeplerden dolayı uçak teknolojisi, ülkeler için bir liderlik ölçütü olarak değerlendirilmektedir. Nitekim uçak üretimi, çoğu ülke açısından prestijli bir performanstır. Bir ülkenin etkileyici bir teknolojik seviyeye ulaştığını göstermesi açısından önemlidir. daha fazla bir oranla, %5,6 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu rakamlar Boeing in pazar büyümesinin 4 trilyon $ olacağını beklediğini göstermektedir. Bu çalışma, önemli bir ekonomik pazar ve stratejik endüstri olarak görülen milli sivil uçak üretiminin stratejik yol haritasını ortaya çıkarmaya yönelik olarak yapılmıştır. Araştırmanın yöntemle ilgili ilk bölümünden sonra, Türk havacılığının tarihsel gelişimi, üretim analizi (Türkiye nin bu alandaki sorunları ve çözüm yolları), uçak tasarımı ve bu sürecin organizasyonu, uluslararası sertifikasyon konusu ele alınmış ve uçak üretimi açısından çok önemli olan bu süreçlerle ilgili bilgi verilmiştir. Aynı zamanda; uçak üretiminde ve bu üretimin sürdürülebilmesinde çok önemli bir unsur olan insan kaynakları ve insan kaynaklarının temel tedarikçisi olan eğitim sistemi (sistemin sorunları ve yapılması gerekenler vs.) detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca, sivil uçak üretim yetkinlikleri karşılaştırmalı bir şekilde incelenmiş ve bu hedef doğrultusundaki zayıf ve güçlü yönler ortaya konmuş; sonuç kısmında da milli uçak üretimi stratejileri belirlenmiştir. Havacılık endüstrisi hızlı gelişimini sürdüren bir endüstridir. Airbus tarafından yapılan araştırmaya göre; 2030 yılına kadar 26.921 i yolcu, 927 si kargo uçağı olmak üzere, toplam 27.848 yeni uçak talebi olacağı öngörülmektedir. Bu olası talebin küresel havayolu filosuna 3.5 trilyon $ lık bir piyasa değeri katacağı hesaplanmaktadır. Boeing in tahminlerine göre ise gelecek 20 yıl zarfında yolcu trafiği artışı yıllık %5,1 olacaktır. Bu, söz konusu dönem zarfında toplam yolcu sayısının üç katına çıkması anlamına gelmektedir. Kargo uçağı artışının yıllık biraz 8
BÖLÜM 1 YERLİ UÇAK ÜRETİMİ ÇALIŞMA RAPORUNUN ARAŞTIRMA YÖNTEMİ
Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın yöntemi kapsamında detaylı bir literatür incelemesinin yanı sıra, kapsamlı bir saha çalışması yapılmış; bu çerçevede çeşitli veri toplama teknikleri ile konunun amacına uygun veriler toplanmış ve analiz edilmiştir. Özellikle veri toplama aşamasında yapılan kapsamlı bir saha araştırması çerçevesinde, gerek üreticiler gerekse sektöre yön veren ana oyuncular ile işbirliği yapılarak sektöre yönelik vizyonların ve buna bağlı geliştirmiş oldukları stratejilere ulaşılmıştır. Araştırmanın büyük bir kısmı nitel araştırma yaklaşımı üzerine bina edilmiştir. Halihazırdaki mevcut nicel veriler ise nitel araştırmanın temel girdileri olarak kullanılmıştır. 1.3 Araştırmanın Genel Yaklaşımı ve Veri Toplama Yöntemi Raporun oluşturulması için nesnel bir şekilde ölçülebilir ve sayısal olarak ifade edilebilir olgulardan yola çıkıp, tüketim davranışları da göz önünde bulundurulduğundan niçin sorusuna cevap arayarak çalışma süresince nicel (quantitative) ve nitel (qualitative) araştırma yöntemlerine müracaat edilmiştir. Aynı zamanda araştırma; Vezir Araştırma ve Danışmanlık Ltd. nin daha önceki projelerde geliştirdiği ve uyguladığı vizyon çerçevesinde ele alınmıştır. 1.1 Çalışmanın Amacı Bu çalışma milli sivil uçak üretiminin yapılabilmesi için stratejik yol haritasının ortaya çıkarılması amacıyla yapılmıştır. Bu bağlamda, Türkiye Havacılık Sanayi Sektörü nün değerlendirilmesi çerçevesinde Milli Sivil Uçak Üretimi için sektörlerdeki fırsatların araştırılması ve stratejilerin belirlenmesine ilişkin gerçekçi ve güncel durum/ bakış açıları ortaya çıkarılmıştır. Şekil 3: Araştırmanın Genel Yaklaşımı 1.2 Çalışmanın Gerekçesi Öncelikle milli sivil uçak yapımı, Hükümetin ve Ulaştırma, Denizcilk ve Haberleşme Bakanlığı nın 2023 Temel Vizyonu nda yer almaktadır. Uçak sanayii sektörü ekonomik açıdan son derece yüksek katma değer sağlayan bir endüstridir. Bu bağlamda, Türkiye de ekonomik kalkınmanın hızlanmasına destek olunması amacıyla, sektörün kümelenme çalışmalarına yön verilmesi ve bununla ilgili stratejilerin oluşturulması gerekmektedir. Araştırmanın vizyonu dahilinde araştırmanın iş paketleri oluşturulmuş ve yedi adet kilometre taşı belirlenmiştir. Tamamen bilimsel yöntem ve tekniklere dayandırılan bu çalışmada, araştırma kapsamında incelenen sektörün yapısı ve faaliyetleri göz önüne alınmıştır. 10
Aşağıdaki Şekil de de görüldüğü gibi, araştırma raporunun hazırlanmasında yedi alt aşamalı bir yöntem kullanılmıştır. Şekil 4: Araştırmanın Aşamaları 1 Projenin Paydaşlara Tanıtılması (Kick-Off) Toplantısı 2 İkincil Verilerin Toplanması (Literatür Taraması) 3 Birincil Verilerin Toplanması 4 Toplanan Verilerin Analizi 5 Araştırmanın Yorumlanması ve Değerlendirilmesi 6 Raporun Oluşturulması 7 Paydaş Geribildirimlerinin Değerlendirilmesi ve Lansman Projenin amacı doğrultusunda; ikincil veri toplama teknikleri ile Sivil Havacılık Sektörü nün temel değişkenleri, sorunları ve potansiyeline yönelik daha önce yapılmış araştırma, rapor, tez vb çalışmalar incelenmiştir. Bu aşamayı birincil veri toplama teknikleri izlemiş, paydaş toplantıları ile sektörün vizyonu ve stratejileri belirlenmiştir. Bunun yanında saha gözlemleri yapılarak sektörün envanteri çıkarılmış, talep analizleri ve fizibilite çalışmaları gerçekleştirilerek Milli Sivil Uçak Üretim Stratejileri ortaya konmuştur. Daha sonra toplanan bütün veriler detaylı bir şekilde analiz edilmiştir. Proje süresince yapılan bütün faaliyetler her aşamada değerlendirilerek, projenin amaçlarından sapmamasına yönelik gerekli tedbirler alınmıştır. Çalışmada son olarak sektörün mevcut durumu, potansiyeli ve elde edilen veriler çerçevesinde Stratejik Plan oluşturulmuştur. Bir araştırmanın en önemli unsuru, veri ve bilgi toplama yönetiminin seçilmesi ve hangi araçlar ile hareket edileceğinin tespit edilmesidir. Söz konusu bu aşama, araştırmanın bundan sonraki süreçlerine birebir etki edeceği için araştırma yapılan konu hakkında bir ön araştırma yapılarak kullanılacak yöntem ve araçların doğru bir şekilde ortaya konması gerekmektedir. Bu kapsamda yürütülen çalışmada hem nitel hem de nicel verilere yer verilerek niçin sorusuna da cevap aranmıştır ve bu durumu yansıtacak teknikler kullanılmıştır. Nitel verilerin kullanılması, araştırma yapılan konuya ilişkin bütün sorulara yanıt vermesi bakımından öne çıkmaktadır. 1.3.1 İkincil Kaynaklardan Veri Toplama Yöntemi İkincil veri toplama yöntemi olarak, ulusal olarak Havacılık Sanayii faaliyetlerine ilişkin kapsamlı bir literatür taraması yapılmıştır. Bu çerçevede sektördeki ana oyunculara ait bilgiler, sektöre yönelik daha önce yapılmış araştırma, rapor, tez, gazete, dergi, bilimsel yayınlar ve kitaplar, broşürler gibi çalışmalar taranmıştır. 11
1.3.2 Birincil Kaynaklardan Veri Toplama Yöntemleri Daha önce yapılan çalışmaların incelenmesi, araştırma yapılan konu hakkında önemli bir zemin oluşturmakla birlikte, sektörün ya da üzerinde çalışılan başlıkların en güncel halini yansıtmanın yanı sıra sektör içerisindeki asıl oyunculardan, başka bir deyişle sektörün temel yapı taşları olan oyunculardan bilgi ve veri elde etmede yetersiz kalmaktadır. Bu açıdan birincil kaynaklardan veri toplama tekniklerinin kullanılması, sektörün altyapısı ve ana değişkenleri hakkında doğru ve sağlıklı veri ve bilgi elde edilmesinde etkilidir. Bu bağlamda çalışma süresince; Çalıştay, Odak Grup Toplantıları, Yarı Yapılı Mülakat, Anket Yöntemi, Saha Gözlem, Uzman Görüşü tekniklerine müracaat edilmiştir. 1.Çalıştay İle Verilerin Toplanması 17 Ekim 2012 tarihinde İstanbul Ticaret Odası Merkez Binası nda gerçekleştirilen Sivil Uçak Üretimi Çalıştayı nda kamu kurumları, özel sektör temsilcileri (oyuncuları), akademisyenler ve sektörel sivil toplum örgütü temsilcilerinden oluşan bir katılımcı grubu ile Türkiye deki yerli uçak üretimi ve ülkenin bu konudaki mevcut kabiliyeti tartışılmıştır. Başlangıç olarak genel bir değerlendirme yapmak amacı ile düzenlenen ana oturumda katılımcılara Türkiye de sivil uçak üretiminde karşılaşılan temel sorunlar, sektörün ihtiyaçları, talep ve beklentileri, sorunların ortadan kaldırılmasına yönelik olarak ne tür yaklaşımlar ele alınması gerektiği, Türkiye nin potansiyelini harekete geçirecek ne tür inisiyatifler başlatılması gerektiği sorulmuştur. Oturum süresince katılımcılar dikkatle dinlenmiş ve ortaya konan görüş ve öneriler sıralanmıştır. Ana oturumda katılımcılar tarafından en çok dile getirilen konular aşağıda somut hale getirilmiştir. Milli uçağın tanımının yapılması, Milli uçağın hangi modelde tasarlanacağı, Yetişmiş ve uzmanlaşmış insan gücünün önemi, Sektörede insan kaynağının etkin biçimde değerlendirilmesi, Üretim ile alakalı yüksek teknolojiye verilmesi gereken önem ve bilimsel bir altyapının oluşturulması, Proje liderinin ve projenin diğer paydaşlarının açık ve net olarak belirlenmesi, 12
Milli sivil havacılık otoritesinin sertifikasyon alt yapısının güçlendirilmesi ve sertifikasyon konusunda uluslararası bir paydaşla hareket etmenin gerekliliği, Hedef coğrafyanın, pazarın netleştirilmesi ve uçak müşterisinin tanımlanması, Sektöre yönelik nitelikli eğitime önem verilmesi, Milli uçak üretiminde üniversite-sanayi işbirliğinin tesis edilmesi, Sektöre yönelik temel stratejilerin ve alt hedeflerin belirlenmesi ve uzun erimli (10, 20 ve 50 yıllık) projeksiyonların oluşturulması, Uçak üretiminde, tasarımında ve proje yönetiminde hali hazırda etkin- rekabetçi üretim yapan ülkelerle stratejik ortaklıklar kurulması, Sektöre özel bir ajans oluşturulması (havacılık ve savunma sanayi ajansı), Siyasi otoritenin iradesinin projenin sürdürülebilir olması açısından hayati öneme haiz olduğu, ortaya çıkmıştır. Ana oturumda gerçekleştirilen beyin fırtınası sonrasında, katılımcılar uzmanlıklarına ve ilgi alanlarına göre altı çalışma grubuna ayrılmıştır. Bu gruplar sırasıyla; Sertifikasyon- Kalite Uygulamaları Grubu Tasarım Grubu Üretim Grubu Havacılık Eğitimi Grubu Endüstriyel ve Teknik Yetkinlikler Grubu Finansman ve Yönetim Yapısı Grubu dur. Sertifikasyon ve Kalite Uygulamaları grubunda ana gündem maddeleri olarak Mevcut Sertifikasyon Uygulamaları ve Yönetimi ve Uluslararası Örnekler belirlenmiştir. Katılımcıların bu iki gündem maddesi çerçevesinde gerçekleştirdiği bilgi alışverişi sonucunda mevcut duruma yönelik aşağıda yer alan bulgular ortaya konmuştur. 13
Tablo 1: Sertifikasyon ve Kalite Uygulamaları Grubu Katılımcıları İsim Kurum Görev 1 Abdülkerim Kar Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi 2 Alper Köse Savunma Sanayi Müsteşarlığı Sertifikasyon Şube Müdürü 3 Ayhan Demirkol TAI Uçuşa Elverişlilik ve Emniyet Yön. Müd. 4 Cahit Atlı Türk Standartları Enstitüsü Elektronik Mühendisi 5 Cem Sapmaz 6 Cihan Kanlıgöz Atard Savunma ve Havacılık A.Ş. Havacılık ve Uzay Teknolojileri Genel Müdürlüğü Genel Müdür Genel Müdür 7 Fazıl Aydınmakina Atap A.Ş. Genel Müdür 8 Halil Tokel THY Teknik A.Ş. Genel Müdür 9 Mehmet Birlik Onur Air Kalite 10 Mehmet Akif Özyurt Türkak - Türk Akreditasyon Kurumu Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı 11 Mehmet Erdoğan Güneş Zorlu O&M Genel Müdür 12 Murat Özgürtaş Esbaş Pazarlama Müdürü 13 Ömer Sertbaş Ulaştırma Bakanlığı Bakan Danışmanı 14 Reşat Erhan Yüceer Savunma Teknolojileri Mühendislik A.Ş. Sertifikasyon Şube Müdürü 14
Yapılan tartışmalar sonucunda; ilk etapta 20 adet sorun ve ihtiyaç maddesi belirlenmiştir. Ortaya çıkarılan bu bulguların önem ve öncelik sıralarına göre katılımcılar tarafından puanlanması neticesinde belirlenen sonuçlar ile, 5 li bir ölçek geliştirilerek Sertifikasyon ve Kalite Uygulamaları ile ilgili en fazla önem ve öncelik verilen konular tespit edilmiştir. Tablo 2: Sertifikasyon ve Kalite Grubu Öne Çıkan Sorun ve İhtiyaçlar Sorun ve İhtiyaçlar ÖNEM ÖNCELİK Sertifikasyonla ilgili ayrı bir çalıştay yapılması ve sivil havacılıkla ilgili görev yapan kişilerden disipliner konularda görüş alınması 5 5 Üç ay gibi kısa bir süre içerisinde SHGM 'nin sertifikasyon sürecinin tamamlanması 5 5 Sivil havacılık amaçlı yerli sertifikasyon veren bir organizasyon eksikliğinin varlığı 4,7 4,8 Sertifikasyon belgelerinin yurtdışında akredite olamaması 4,5 4,2 SHGM nin en kısa sürede yerli sertifika vermeye dışarıdan hizmet alarak vermeye başlaması 4,6 4,8 Türkiye'de sertifikasyon sürecinin tamamen yeniden tanımlanması 4,5 4,5 Sertifikasyonla ilgili kullanılan terminoloji, yetki ve otoritenin netleşmesi 4,6 4,6 Sertifikasyon konusunda sektör olarak genel karar verilebilmesi 4,5 4,5 SHGM ile ilgili kanunun acilen revize edilmesi 4,7 4,8 SHGM'nin şirketlerin uluslararası sertifikasyonları alırken uluslararası kurumlarla bağlantı kurmalarını kolaylaştırması 4,8 4,8 15
Sertifikasyon ve Kalite Grubu çalışmalarından çıkan sonuçlara göre en fazla önem ve öncelik verilen hususlar; (1) sertifikasyonla ilgili ayrı bir çalıştay yapılması, (2) sivil havacılıkla ilgili görev yapan kişilerden görüş alınması, (3) üç ay gibi kısa bir süre içerisinde SHGM nin sertifikasyon sürecini kurması ve tamamlaması, (4) sivil havacılık amaçlı yerli sertifikasyon veren bir organizasyon eksikliği bulunması, (5) sertifikasyon belgelerinin yurtdışında akredite olamaması, (6) SHGM nin dışarıdan hizmet alarak derhal yerli sertifika vermeye başlaması, (7) Türkiye de sertifikasyon sürecinin tamamen yeniden tanımlanması, (8) sertifikasyonla ilgili kullanılan terminoloji, (9) yetki ve otoritenin netleşmesi, sertifikasyon konusunda sektör olarak genel karar verilebilmesi, (10) SHGM ile ilgili kanunun acilen revize edilmesi, (11) SHGM nin şirketlerin uluslar arası sertifikasyonları alırken uluslar arası kurumlarla bağlantı kurmasını kolaylaştırması olarak ortaya çıkmıştır. En fazla önem ve öncelik verilen konu ise sertifikasyonla ilgili ayrı bir çalıştay yapılması ve sivil havacılıkla ilgili görev yapan kişilerden disipliner konularda görüş alınması konusudur. Şekil 5: Sertifikasyon ve Kalite Grubu Bulguları Sivil Havacılık Amaçlı Yerli Sertifikasyon Veren Bir Organizasyon Eksikliği Bulunması Sertifikasyonla İlgili Ayrı Bir Çalıştay Yapılması ve Sivil Havacılıkla İlgili Görev Yapan Kişilerden Disipliner Konularda Görüş Alınması SHGM nin Dışarıdan Hizmet Alarak Acilen Yerli Sertifika Vermeye Başlaması Sertifikasyon ve Kalite Grubu Öne Çıkan Bulgular Üç Ay Gibi Kısa Bir Süre İçerisinde SHGM nin Sertifikasyon Sürecini Kurması ve Tamamlaması SHGM ile İlgili Kanunun Acilen Revize Edilmesi SHGM nin Şirketlerin Uluslararası Sertifikasyonları Alırken Uluslararası Kurumlarla Bağlantı Kurmasını Kolaylaştırması 16
İkinci grup olan Tasarım Grubu nda dört temel soru üzerinde yoğunlaşılarak tartışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu sorular sivil uçak üretimine yönelik tasarım faaliyetlerinde ne tür sorunlar ile karşılaşıldığı, sivil uçak üretimine yönelik tasarım faaliyetlerinde hangi unsurlara ihtiyaç duyulduğu, Türkiye'nin tasarım faaliyetlerindeki mevcut yeteneklerinin neler olduğu, Türkiye'nin tasarım faaliyetlerini geliştirmesi için ne tür faaliyetler yapılması gerektiği konularını kapsamaktadır Tablo 3: Tasarım Grubu Katılımcıları İsim Kurum Görev 1 Adil Nalbant Temsad Ekoteks Başkan 2 Arif Nihat Güllüoğlu Marmara Üniversitesi Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölüm Başkanı 3 Ertuğrul Çetinsoy İstanbul Ticaret Üniversitesi Mekatronik Müh. Bölümü 4 Kemal Yıllıkçı THY Teknik A.Ş. Tasarım Geliştirme Müdürü 5 Metin Yerebakan Ulaştırma Bakanlığı Danışman 6 Murat Ceran Savunma Sanayi Müsteşarlığı Özgün Uçak Geliştirme Projeleri Grup Müdürü 7 Ömer Yıldız Ulaşım A.Ş. Genel Müdür 8 Sefa Akyürek Aselsan Tasarım Lideri (Hava ve Deniz Sistemleri Tasarım Müdürlüğü) 9 Selçuk Bayraktar Baykar Makine 10 Selim Koçkan Alp Havacılık İş Geliştirme Müdürü 11 Şaduman Aziz Savunma Sanayi Müsteşarlığı 12 Umur Akıncı Aselsan Helikopter Geliştirme Projeleri Müdürü Kıdemli Tasarım Lideri (Elektronik Tasarım Müdürlüğü) 13 Yalçın Yağmur Turkbine Teknik Mühendislik ve Kalite Müdürü 17
Tasarım Grubu odak grup çalışması sonucunda ortaya 64 bulgu konulmuş ve bunların önem ve öncelik durumlarını değerlendirmek için 5 li ölçek yöntemi kullanılmıştır. Puanlamaların değerlendirilmesi sonucunda en fazla önem ve öncelik taşıyan konular aşağıdaki Tablo da sıralanmıştır. Tablo 4: Tasarım Grubunda Öne Çıkan Sorun ve İhtiyaçlar Sorun ve İhtiyaçlar ÖNEM ÖNCELİK Bilgi Birikimine Ulaşılması 4,50 4,50 Kritik İhtiyaçları Bilen İnsan/İş Gücü 4,57 4,86 Milli Bölgesel Uçak İçin Şef Mühendislik Nosyonunun Geliştirilmesi / Şef Mühendisler İle Tasarımın Beraber Değerlendirilmesi 4,57 4,00 Kullanıcıların İsteklerinin Çok İyi Belirlenmesi ve Tarif Edilmesi 4,50 4,88 Türkiye İçin Uygun Modelin Belirlenmesinin Önemi 4,57 5,00 Tasarım Organizasyonunun Tarif Edilmesi 4,50 3,67 Tasarım İçin Sürdürülebilirlik Açısından İradenin Gerekliliği 4,63 4,63 Devletin Bölgesel Uçak Projesinde Stratejisini Belirlemesi 5,00 5,00 Önümüzdeki 20 Yıl İçin İhtiyacın ve Ürünün Belirlenmesinin Gerekliliği 4,71 4,29 18
Tasarım grubunda öne çıkan hususlar arasında en fazla önem verilenler hususlar devletin bölgesel uçak projesinde stratejisinin ve önümüzdeki 20 yıl için ihtiyacın ve ürünün belirlenmesinin gerekliliğidir. Öncelik sırasında ise devletin bölgesel uçak projesinde stratejisini belirlemesi konusu ilk sıradadır. Türkiye İçin Uygun Modelin Belirlenmesinin Önemi de bu hususla birlikte ilk sırada yer almıştır. Kullanıcıların İsteklerinin Çok İyi Belirlenmesi ve Tarif Edilmesi ile Kritik İhtiyaçları Bilen İnsan/ İş Gücü de, öncelik derecesi katılımcılar tarafından yüksek olarak belirlenen diğer konulardır. Bu konular haricinde katılımcılar tarafından önemli ve öncelikli olarak belirlenen diğer konular ise, Bilgi Birikimine Ulaşılması, Bölgesel Uçak İçin Şef Mühendislik Nosyonunun Geliştirilmesi/ Şef Mühendisler İle Tasarımın Beraber Değerlendirilmesi, Kullanıcıların İsteklerinin Çok İyi Belirlenmesi ve Tarif Edilmesi, Tasarım Organizasyonun Tarif Edilmesi, Tasarım İçin Sürdürülebilirlik Açısından İradenin Gerekliliği ve Bilgi Birikimine Ulaşılması hususlarıdır. Şekil 6: Tasarım Grubu Bulguları Devletin Bölgesel Uçak Projesinde Stratejisini Belirlemesi Türkiye İçin Uygun Modelin Belirlenmesinin Önemi Tasarım Grubu Öne Çıkan Bulgular Önümüzdeki 20 Yıl İçin İhtiyacın ve Ürünün Belirlenmesinin Gerekliliği Kullanıcıların İsteklerinin Çok İyi Belirlenmesi ve Tarif Edilmesi Kritik İhtiyaçları Bilen İnsan/İş Gücü 19