Köylü Koşullarında Yetiştirilen Norduz Kuzularının Büyüme-Gelişme Özellikleri (1) Mehmet BİNGÖL (2), Özdal GÖKDAL (3), Yücel AŞKIN (2) (2) Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, VAN (3) Adnan Menderes Üniversitesi, Çine Meslek Yüksekokulu, Çine-AYDIN Özet: Bu araştırmada köylü koşullarında yetiştirilen Norduz kuzularının doğumdan 6 aylık yaş dönemine kadar büyüme gelişme özellikleri tanımlanmıştır. Kuzularda düzeltilmiş ortalama canlı ağırlıklar; doğum, sütten kesim, (132. günlük yaşta) 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. günlerde sırasıyla 4.15±0.04, 32.97±0.30, 9.20±0.10, 14.58±0.26, 20.27±0.21, 29.93±0.28, 37.44±027 ve 40.92±0.28 kg; doğum 90. gün, doğum 180. gün, 90-180. gün ve doğum sütten kesim (132. gün) arası günlük canlı ağırlık artışları ise sırasıyla 180±0.0002, 204±0.0002, 228±0.03 ve 218±0.002 g olarak bulunmuştur. Anahtar kelimeler : Norduz, köy koşulları, büyüme gelişme Growth of Norduz Lambs in Rural Farm Conditions Abstract: In this study, growth traits of Norduz Lambs which are bred in rural farm conditions, from birth to 6 months of age, were described. The adjusted means of live weights of lambs at birth, at 134 (at weaning), 30, 60, 90, 120, 180 and 180 days of age were 4.15±0.04, 32.97±0.30, 9.20±0.10, 14.58±0.26, 20.27±0.21, 29.93±0.28, 37.44±027 and 40.92±0.28 kg, respectively. The average daily gains from birth to 90 th days, from birth to 180 th days, from 90 th days to 180 th and from birth to wcaning days were 180±0.002, 204±0.002, 228±0.003 and 218±0.002 g, respectively. Key Words : Norduz, rural farm conditions, lambs, growth traits Giriş Doğu Anadolu Bölgesi diğer bölgelerimize kıyasla nüfus yoğunluğunun az ve zayıf ancak geniş mera alanlarının çok olması, doğal ve sosyo-ekonomik koşullar, iklim yapısı ve halkın faaliyet alanı olarak daha çok koyunculuğa uygun bir yapı göstermektedir (Haşimoğlu ve Çakır, 1976). Bu bölgede başlıca yem kaynağı aşırı otlatmaya maruz ve besleme potansiyeli düşük olan bu geniş mera alanları olmaktadır. Koyunculuk faaliyetleri genellikle aile işletmelerinde, düşük verimli yerli ırklarla ve geleneksel öğretilere göre devam etmektedir. Koyun populasyonumuzun büyük bölümünü barındıran bölgede; Erzurum, Kars, Ağrı ve Muş yörelerinde Mor karaman 1

(1) İlk yazarın doktora tezinin bir bölümüdür. ırkı, Bitlis ve Van yörelerinde ise Akkaraman ırkının bir varyetesi olan Karakaş koyunları yaygın olarak yetiştirilmektedir (Karaca ve ark., 1993a). Yine Kars ta Tuj ve bölgenin güney kesimlerinde de Hamdani yetiştiriciliği sözkonusudur (Geliyi ve İlaslan, 1978; Karaca ve ark., 1990b). Ancak, işletme içindeki hayvanlarda bile tek bir ırk ya da variyete bakımından çoğunlukla bir örneklilik yoktur. Son yıllarda, Irak ve İran orijinli koyunların yasal olmayan yollarla bölgeye girişi ve mevcut ırklar arasındaki kan karışımları nedeniyle işletmeler içi ve arasında geniş varyasyonlara rastlanmaktadır. Doğrudan yetiştirici koşullarında koyun popülasyonlarımızın genel performanslarının, morfolojik ve fizyolojik özelliklerinin ve yetiştirme koşullarının belirlenmesine yönelik araştırmalar daha etkin hayvancılık kalkınma politikalarının ortaya koyulmasını sağlayacaktır. İlk aşamada yapılabilecekler sınırlı olmakla birlikte, çağdaş değişim politikalarının üretilebilmesi için atılacak her adım bu sınırlamaların üstesinden gelinmesini sağlayacaktır. Bu adımlar, yapılacak bir organizasyon ve bir ıslah programına yetiştiricilerin katılımını sağlayacak temel bilgilere ulaşma çabalarından geçmektedir (Karaca ve ark., 1993a; Karaca ve ark., 1996a). Bu bakımdan yerli koyun ırklarımızın ıslahı konusunda yapılacak ilk iş koyun yetiştirme altyapısının ve yerli ırklarımızın doğrudan yetiştirici koşullarındaki performanslarının ortaya koyulmasına ve gen kaynaklarımızın korunması ve varlığını sürdürmelerine yönelik araştırmaların yapılmasıdır (Aşkın, 1988; Sönmez ve ark., 1990). Yerli koyun ırklarımızın verim yönünden sahip oldukları genetik varyasyon yeterince incelenmemiştir (Sönmez ve ark., 1988). Kimi araştırıcılar yerli koyun ırklarımızın verim özellikleri açısından önemli sayılabilecek bir genetik varyasyona sahip olduğunu bildirmektedirler (Türkmut, 1983; Kaymakçı, 1984; Işık, 1988). Nitekim Doğu Anadolu Bölgesi koyunculuğuna ilişkin yapılan kimi araştırmalarda, bölgede geniş bir genetik varyasyonun var olduğu ve bu çeşitlilik içinde Varto yöresi Morkaraman larına özel bir önem verildiği ve Karakaş olarak bilinen Akkaramanlar içinde Norduz tipinin özel beğeni kazandığı bildirilmektedir (Karaca ve ark., 1996a). Yerli ırklarımızın gerek yetiştirici koşullarında ve gerekse kamu işletmelerindeki genel performanslarının ve yetiştirme koşullarının belirlenmesine yönelik araştırmaların yapılması etkin hayvancılık politikalarının oluşmasını sağlayacaktır. Bölgede yapılacak bu türden araştırmalar, yerli gen kaynaklarımızın korunması, başarılı melezleme ve seleksiyon programlarının 2

oluşturulması, bölge koyunculuğunun zorlandığı yarı entansif üretim biçiminin alt yapısının oluşturulması ve bu programların başarıyla yürütülmesi bakımından önemlidir. Günümüzde et üretimi konusunda çeşitli hayvansal üretim kolları arasında koyun yetiştiriciliği giderek önem kazanmaktadır. Türkiye de var olan koyun potansiyeli ve koyun eti tüketimi alışkanlığına paralel olarak et üretimi, diğer verimlere göre her geçen gün daha fazla önem kazanmakta ve bu yönde çalışmalara hız verilmektedir (Vanlı ve Özsoy, 1983; Arık ve Eliçin, 1992). Yerli koyun ırklarımızın et verim yeteneklerinin tanımlanması ve geliştirilmesi olanaklarının ortaya koyulması yönünde duyulan gereksinim geçerliliğini korumaktadır (Akmaz ve Akçapınar, 1990). Kuzu eti üretimi, birim koyun başına üretilen kuzu sayısı ile birlikte, kuzularda çeşitli dönem canlı ağırlıklar ve canlı ağırlık artışları ile doğrudan ilgilidir (Karaca ve ark., 1990b). Bu amaca yönelik çalışmalarda, çeşitli popülasyonların gelişme özellikleri ve bu özelliklere etki eden sistematik çevre etmenlerinin belirlenmesi üzerinde durulmaktadır (Arık ve Eliçin, 1992). Ancak, Türkiye de yerli koyun ırklarının genel performanslarının tanıtılmasına ilişkin araştırmaların büyük çoğunluğu kamu kuruluşu işletmelerinde, yarı entansif koşullarda ve sınırlı sayılabilecek sayılardaki sürülerde yapılmıştır. Yapılan bu araştırmalar, yerli koyun ırklarımızın yaygın şekilde yetiştirildiği koşulları genel olarak dikkate almamışlardır. Genel olarak koyunculuğumuzun geliştirilebilmesi için gerekli olan genetik ıslah çalışmalarının boyutu düşünüldüğünde, yerli koyun popülasyonlarının genel özelliklerinin ve yetiştirme altyapısının yetiştirici koşullarında tanımlanmasına yönelik araştırma sayısının yetersiz olduğu görülmektedir (Geliyi ve İlaslan, 1978; Karaca ve ark., 1996b). Bu çalışmada Van ili Gürpınar ilçesi Norduz bölgesi olarak tanımlanan alanda yetiştirilen Norduz kuzularının büyüme gelişme özellikleri belirlenmiştir. Materyal ve Yöntem Materyal Araştırmanın hayvan materyalini Van ili Gürpınar ilçesi Norduz bölgesi olarak tanımlanan alandaki bir yetiştirici işletmesine ait 1997 yılı doğum mevsiminde elde edilen 160 baş Norduz kuzusu oluşturmuştur. Yöntem İşletmede doğumlar 12 Şubat 26 Nisan tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Sürüde doğumla birlikte kuzular 3 aya kadar sürekli emiştirilmiştir. Bu sürenin ilk 15-20 3

gününe kadar sürekli olarak anaları ile birlikte tutulan kuzular 15-20. günden sonra analarından ayrılarak, sabah akşam birer saat emiştirilmiştir. Nisan ayı sonuna kadar bu uygulama devam etmiştir. Sürüde araştırmanın yapıldığı yıl doğumda koyunlar Norduz bölgesinde olmadığından bu dönemde az miktarda kesif yem verilmiştir. Kuzular doğumdan sonra ilk kez Nisan ayında koyunlar ise havaların ısınmasıyla birlikte Mart sonunda meraya çıkarılmıştır. Mera ve yayla döneminde kuzulara ilave bir ek yem verilmemiş, sadece mera ve yayla ile yetinilmiştir. Kuzular doğumdan sonra ilk 24 saat içinde 10 gr a duyarlı terazi ile tartılarak doğum ağırlıkları alınmış ve numaralanmıştır. Kuzuların numaraları, ana ağırlığı ve numarası, doğum ağırlığı, doğum tipi, cinsiyet ve doğum tarihi kaydedilmiştir. Emişme döneminde kuzular ile koyunlar tartımdan önceki gün akşam saat 18.00 19.00 da ayrılarak kuzuların aç kalmaları sağlanmış ertesi gün kuzu tartımlarına saat 8.00 da başlanmıştır. Her 14 günde bir kuzuların ortalama yaşları 6 aylık oluncaya kadar 100 gr a duyarlı kantarla tartılarak kaydedilmiştir. Elde edilen veriler interpolasyon yöntemi ile işlenerek çeşitli dönem canlı ağırlıkları ve canlı ağırlık artışları belirlenmiştir. Kuzular ortalama 132 günlük yaşta sütten kesilmiş ve interpolasyon yöntemi ile sütten kesim ağırlıkları belirlenmiştir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde doğum ağırlığı için ana yaşı, cinsiyet, doğum tipi ve doğum ağırlığının ana ağırlığına göre regresyonu modele dahil edilmiştir. Çeşitli dönem canlı ağırlık değerleri ve günlük ortalama canlı ağırlık artışları için ana yaşı, cinsiyet, doğum tipi ve canlı ağırlıkların veya günlük ortalama canlı ağırlık artışlarının doğum ağırlığına göre regresyonu modele dahil edilmiştir. İlgili modellere göre verilerin değerlendirilmesi SAS (1998) paket programında En-Küçük- Kareler analiz programına göre yapılmıştır. Alt grup ortalamalarının karşılaştırılmasında ise Duncan Çoklu Karşılaştırma Testinden (Düzgüneş ve ark., 1987) yararlanılmıştır. Bulgular ve Tartışma Kuzularda Çeşitli Dönem Canlı Ağırlıklar Kuzuların çeşitli dönem canlı ağırlıklarına ilişkin en küçük kareler ortalamaları, standart hataları ve çoklu karşılaştırma test sonuçları Çizelge 1 den verilmiştir. Çizelge 1. incelendiğinde doğum ağırlığına ait en küçük kareler ortalamaları genel olarak 4.15, erkek, dişi, tekiz ve ikizlerde ise sırasıyla 4.31, 3.99, 4.57 ve 3.73 kg bulunmuştur. 4

5

Çizelge 1. Norduz kuzularının çeşitli dönem canlı ağırlıklarına ilişkin en küçük kareler ortalamaları, standart hataları ve çoklu karşılaştırma test sonuçları. n Doğum ağ. (kg) n Sütten kes can. ağ.(kg) (132 gün) n 30. gün can. ağ (kg) n 60. gün can. ağ. (kg) n 90. gün can. ağı. (kg) n 120. gün can. ağ (kg) n 150. gün can. ağ. (kg) n 180. gün can. ağ. (kg) Faktörler X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx Ana Yaşı ** ** ** ** * * 2 19 3.78±0.14b 19 30.55±0.95d 19 8.20±0.32b 19 13.05±0.46b 19 18.73±0.63b 19 28.26±0.91 19 36.03±0.85b 19 40.26±0.90 3 67 4.31±0.08a 67 33.48±0.48b 67 9.66±0.19a 67 15.09±0.26a 67 20.52±0.38a 67 30.03±0.52 67 37.54±0.45ab 67 40.97±0.52 4 60 4.28±0.07a 60 34.45±0.53a 60 9.53±0.18a 60 15.21±0.25a 60 20.85±0.36a 60 30.20±0.50 60 38.74±0.47a 60 42.06±0.50 5 14 4.23±0.14a 14 33.38±1.02c 14 9.39±0.35a 14 14.96±0.49a 14 20.96±0.70a 14 30.96±0.98 14 37.45±0.92ab 14 40.38±0.97 Cinsiyet ** ** ** ** ** ** ** ** Erkek 78 4.31±0.08 78 35.53±0.59 78 9.59±0.20 78 15.27±0.29 78 21.52±0.41 78 31.71±0.57 78 40.06±0.54 78 43.61±0.37 Dişi 82 3.99±0.08 82 30.54±0.59 82 8.80±0.20 82 13.89±0.28 82 19.01±0.40 82 28.01±0.56 82 34.82±0.53 82 38.22±0.56 Doğum ** ** ** ** ** ** ** ** tipi Tekiz 131 4.57±0.06 131 34.12±0.40 131 10.25±0.14 131 16.04±0.19 131 21.96±0.28 131 31.74±0.38 131 39.08±0.36 131 42.16±0.38 İkiz 29 3.73±0.11 29 31.81±0.75 29 8.14±0.25 29 13.12±0.36 29 18.57±0.51 29 27.98±0.71 29 35.80±0.67 29 39.68±0.71 Genel 160 4.15±0.04 160 32.97±0.30 160 9.20±0.10 160 14.58±0.26 160 20.27±0.21 160 29.93±0.28 160 37.44±0.27 160 40.92±0.28 * : P<0.05, ** : P<0.01, abcd : Bir faktör içinde (aynı sütunda) değişik harf taşıyan ortalamalar arasındaki farklar önemlidir. 6

Doğum ağırlığına ait ortalama değer Akkaramanlar için bildirilen Eliçin ark. (1976) 3.83; Yalçın ve Aktaş (1976) 3.92; Boztepe ark., (1994) 3.9; Çelikyürek (1995) 3.51 kg değerlerinden yüksek, Pekel (1968) 4.19; Pekel (1973) 4.79 kg değerlerinden ise düşüktür. Erkek ve dişiler için elde edilen doğum ağırlığı değerleri (4.31 ve 3.99 kg) Akkaramanlar için Akçapınar ve Kadak (1982) 4.0 ve 3.05; Çelikyürek (1995) 3.73 ve 3.49; Demirulus ve Karaca nın (1994) Karakaşlar için bildirdiği 4.12 ve 3.73 kg değerlerinden yüksektir. 180. gün canlı ağırlığı 40.92 kg değeri Düzgüneş ve Pekel in (1968) aynı dönemdeki Elit Akkaramanlar için bulduğu 29.8 kg değeri ile Akçapınar ve Kadak ın (1982) aynı dönem için bulduğu 38.4 kg değerlerinden yüksektir. 180. gün canlı ağırlığına ait bu değer diğer bazı yerli koyun ırkları ve melezleri için çeşitli araştırıcıların bildirdiği değerlerden de yüksektir (Yalçın, 1969; Akçapınar, 1974; Özcan ark., 1980). Araştırmada etkisi incelenen makro çevre etmenlerinden ana yaşının doğum, sütten kesim (132. gün), 30 ve 60. gün canlı ağırlığında (P<0.01), 90 ve 150. gün canlı ağırlıklarında ise (P<0.05) düzeyinde önemli varyasyon kaynağı olduğu ancak 120 ve 180. gün canlı ağırlığında ise önemli olmadığı (P>0.05) anlaşılmaktadır. Ana yaşının kuzu farklı dönem canlı ağırlıklarında önemli olduğunu bildiren araştırmalar (Smith ve Litwali, 1964; Yalçın, 1969; Akçapınar, 1974; Vanlı ve ark.,1984) ile birlikte ana yaşının önemsiz olduğunu bildiren araştırmalarda vardır (Düzgüneş ve Pekel, 1968; Wesely ark., 1977; Kremer ark., 1987; Boztepe ve Öztürk, 1994; Çelikyürek, 1995). Yapılan Duncan testinde üzerinde durulan özelliklerden 30, 60 ve 90. gün canlı ağırlıkları bakımından ana yaş grupları arası farklılığın benzer olduğu buna karşılık sütten kesim (132. gün) canlı ağırlığında tüm ana yaş gruplarının birbirinden farklı değerler taşıdığı, 150. gün canlı ağırlığında ise ana yaşları arasında 2 ve 4 yaşlıların birbirinden farklı değerlere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Araştırmada ele alınan tüm dönemlerde iki yaşlı anaların kuzuları 3, 4 ve 5 yaşlı anaların kuzularından daha düşük canlı ağırlık değerleri göstermişlerdir. Bu durum Karaca ark., (1990a), Karaca ark., (1993b) doğum ağırlığı; Boztepe ark., (1994) doğum ve 2 aylık sütten kesim ağırlığı; Batu (1969) ise sütten kesim için bulduğu değerlerle uyum içindedir. Cinsiyetin etkisi tüm dönemlerde (P<0.01) önemli ve erkeklerin dişilerden daha yüksek canlı ağırlığa sahip oldukları saptanmıştır. Yapılan bir çok araştırmada (Yalçın, 1969; Batu, 1969; Pekel, 1973; Akçapınar, 1974; Wesely ark., 1977; Vanlı ve Özsoy, 1983; 7

Gupta ve Readdy, 1988; Karaca ark., 1996d) kuzu farklı dönem canlı ağırlıklarında cinsiyetin etkisi önemli bulunmuştur. Cinsiyet etkisinin kuzuların kimi dönem canlı ağırlıklarında önemsiz olduğu da bildirilmektedir (Düzgüneş ve Pekel, 1968; Sönmez ark., 1980; Hernandes ve Herrara, 1988; Kadak ark., 1993). Doğum tipi bakımından da istatistiksel olarak önemli (P<0.10) farklılık olduğu ve tüm dönemlerde tekizlerin ikizlerden daha yüksek canlı ağırlık performansı gösterdikleri saptanmıştır. Yapılan bir çok araştırmada (Akçapınar, 1974; Akçapınar ve Kadak, 1982; Vanlı ve Özsoy, 1983; Gupta ve Readdy, 1988; Akmaz ve Akçapınar, 1990; Çelikyürek, 1995; Karaca ark., 1996d) doğum tipinin farklı dönem canlı ağırlıklarında önemli derecede etkili olduğu bulunmuştur. Ancak doğum tipi etkisinin kuzuların kimi dönem canlı ağırlıklarında önemsiz olduğunu bildiren araştırmalarda vardır (Akçapınar, 1983; Çelikyürek, 1995). Kuzularda Günlük Ortalama Canlı Ağırlık Artışları Kuzuların çeşitli dönemler arasındaki canlı ağırlık artışlarına ilişkin en küçük kareler ortalamaları, standart hataları ve çoklu karşılaştırma test sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Norduz Kuzularının çeşitli dönem canlı ağırlık artışlarına ilişkin en küçük kareler ortalamaları, standart hataları ve çoklu karşılaştırma test sonuçları n Doğum - 90. gün (g) n Doğum - 180. gün (g) n 90-180. gün (g) n Doğum - sütten kesim (132. gün) (g) Faktörler X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx Ana Yaşı * * 2 19 166±0.007d 19 203±0.005 19 238±0.010 19 204±0.007d 3 67 180±0.004c 67 204±0.003 67 227±0.006 67 220±0.004c 4 60 187±0.003a 60 209±0.003 60 235±0.005 60 225±0.004a 5 14 186±0.008b 14 201±0.005 14 213±0.011 14 222±0.007b Cinsiyet ** ** ** ** Erkek 78 191±0.005 78 218±0.003 78 245±0.006 78 234±0.004 Dişi 82 168±0.004 82 190±0.003 82 212±0.006 82 202±0.004 Doğum tipi ** * ** Tekiz 131 194±0.003 131 208±0.002 131 223±0.004 131 227±0.003 İkiz 29 165±0.007 29 200±0.004 29 233±0.008 29 208±0.005 Genel 160 180±0.002 160 204±0.002 160 228±0.003 160 218±0.002 * : P<0.05, ** : P<0.01.abcd : Bir faktör içinde (aynı sütunda) değişik harf taşıyan ortalamalar arasındaki farklar önemlidir. Çizelge 2. incelendiğinde makro çevre etmenlerinden ana yaşının doğum - 90. gün ve doğum - sütten kesim arası günlük canlı ağırlık artışlarında önemli (P<0.05) bir 8

varyasyon kaynağı olduğu ancak doğum - 180 ve 90-180. gün canlı ağırlıklarında ise önemli olmadığı anlaşılmaktadır. Çelikyürek (1995), Akkaraman ve Hamdani x Akkaraman melezi kuzularda ana yaşı etkisini söz konusu dönemlerin tamamında önemsiz; Demirulus ve Karaca (1994), ise doğum-sütten kesim arası dönem canlı ağırlık artışında ana yaş etkisinin önemli olduğunu bildirmektedir. Doğum -90. gün ve doğum-sütten kesim dönemlerinde ana yaş grupları arası görülen farklılık bakımından 2, 3, 4 ve 5 yaş gruplarının tümünün birbirinden farklı olduğu ve 2 yaşlı anaların diğer yaş gruplarındaki analardan daha düşük değerlere sahip olduğu gözlenmektedir. Bu durum Çelikyürek in (1995) Akkaraman, Hamdani x Akkaraman melezi kuzular için aynı dönem bildirişleriyle uyum göstermektedir. Cinsiyet etkisi tüm dönemler için önemli (P<0.01), erkekler dişilerden daha yüksek canlı ağırlık değerleri göstermişlerdir. Bu durum Karaca ark. nın (1996d) çeşitli dönem canlı ağırlık artışı bakımından bildirişleriyle uyum içindedir. Doğum tipi etkisi doğum - 90. gün için (P<0.01) doğum - 180. gün için (P<0.05) ve doğum sütten kesimde (P<0.01) düzeyinde önemli iken 90-180. gün canlı ağırlık artışında önemsiz bulunmuştur. Doğum tipi bakımından tekizler 90-180. gün dışındaki tüm dönemlerde ikizlerden daha yüksek değerlere sahiptir. Bu durum Çelikyürek (1995) in Akkaraman ve Hamdani x Akkaraman melezlerinde 90-180. günler arası canlı ağırlık değeri için doğum tipi etkisini önemsiz ve ikizlerin tekizlerden daha yüksek canlı ağırlık artışı değeri göstermeleri durumu ile uyum içindedir. Genel olarak tüm dönemler bakımından en yüksek canlı ağırlık artışı değişimi 228±0.003 g değeri ile 90-180. günler arası en düşük değer ise 180±0.002 g değeri ile doğum - 90. günler arasında gerçekleşmiştir. Araştırmada çeşitli dönem canlı ağırlıklar için saptanan değerler Çelikyürek in (1995) Akkaramanlar için bildirdiği aynı dönem canlı ağırlık değerlerinden oldukça yüksektir. Ayrıca bu durum Akkaraman ırkına ilişkin besi çalışmalarında elde edilen çeşitli dönem canlı ağırlık artışı değerleri ile karşılaştırıldığında ise Karaca ark. nın (1996c) açık ve kapalı ortamda ek kesif yem uygulaması sonucu elde ettiği 112.8 g değeri; Cangir ve ark., (1983) mer a + kesif yem besisi sonucu elde ettiği 166 g; Karaca ark. nın (1996b) aynı uygulama sonucu değeri olan 126 g değerlerinden de oldukça yüksektir. Mohammed ve Mustafa nın (1986) Hamdani kuzularında 2 aylık sütten kesim için doğum - sütten kesim arası günlük canlı ağırlık artışı değeri olan 126 g ve Garcia 9

ark. nın (1984) Alman et Merinoslarında doğum - sütten kesim arası günlük canlı ağırlık artışı değeri olan 204 g değeri de araştırmadaki doğum sütten kesim arası dönem değerlerinden düşüktür. Sonuç Bu çalışmada Van ili Gürpınar ilçesi Norduz bölgesi olarak bilinen alandaki bir köylü işletmesinde yetiştirilen Norduz kuzularının büyüme gelişme özellikleri tanımlanmıştır. İncelenen özellikler yerli ırklarımız üzerinde yapılan çalışmalarda elde edilen bulgularla karşılaştırıldığında genelde üstün özellikler gösterdiği görülmektedir. Araştırmada elde edilen bulgular Norduz kuzularının yüksek bir büyüme performansına sahip olduğunu göstermektedir. Entansif ve yarı entansif koşullarda erkek kuzularla yapılacak besi çalışmaları dikkate alındığında; ekstansif koşullarda elde edilen bu yüksek değerler bakımından Norduz koyunlarının kuzu eti üretimi yönünden yerli ırklarımız içinde en iyi genetik yapıya sahip koyunlardan biri olduğu söylenebilir. Ayrıca Doğu Anadolu Bölgesi koyunculuğunun sorunlarına ilişkin öneriler arasında bazı araştırıcıların (Sarıcan ve Karaca, 1989; Karaca ve ark., 1990b; Karaca ve ark., 1993c) öngördüğü kuzu besi birliklerinin kurulması önerisi doğrultusunda da bu genetik kaynaktan oldukça önemli bir potansiyel güç olarak yararlanılabilir. Kaynaklar Akçapınar, H., 1974. İle de France x Türk Merinosu melezlemesi ile kaliteli kesim kuzuları elde etme imkanları. Lalahan Zootekni Araştırma Enst. Yayınları No : 37. Ankara. Akçapınar, H., Kadak, R., 1982. Morkaraman ve Kangal - Akkaraman kuzularının büyüme ve yaşama kabiliyeti üzerinde karşılaştırmalı araştırmalar. Fırat Üniv. Vet. Fak. Derg. Cilt : VII, No : 1-2, s: 203-212. Akçapınar, H., 1983. Bazı faktörlerin Akkaraman ve Morkaraman kuzularının büyüme kabiliyeti üzerine etkileri. Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg. Fac. Vet. Med. Ünv. 30 (1), Ayrı basım, Üniv. Basımevi, s. 187-199, Ankara. Akmaz, A., Akçapınar, H., 1990. Koç katımı öncesinde ve gebeliğin son döneminde farklı düzeyde beslemenin Konya Merinosu koyunlarında döl verimine ve kuzularda büyüme ve yaşama gücüne etkileri. Doğa Tr. J. of Veterinary and Animal Sciences, 14, 301-319. Arık, İ.Z., Eliçin, A., 1992. İvesi koyunlarında kuzunun gelişmesi üzerine ana yaşı ve cinsiyetin etkileri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 42, 1-2-3-4, 183-189. 10

Aşkın, Y., 1988. Anadolu Merinoslarında exogen hormon kullanarak yılda iki kez kuzulatma olanakları üzerinde araştırmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 1101, Bilimsel Araştırma ve İncelemeler: 599., 28 s. Batu, S. 1969. Bazı çevre faktörlerinin dağlıç kuzularının doğum ve sütten kesme ağırlıkları üzerindeki etkileri. Doçentlik Tezi Özeti (Kısım 1) s. 1-14. Boztepe, S., Özbayat, H.İ., Dağ, B., 1994. Akkaraman Koyunlarında bazı çevre faktörlerinin doğum ve sütten kesim ağırlığına etkileri. Selçuk Üniv. Zir. Fak. Derg. 5(7):172-181. Boztepe, S., Öztürk, A., 1994. İvesi koyunlarında bazı çevre faktörlerinin doğum ve sütten kesim ağırlığına etkileri ve bu karakterlere ait kalıtım dereceleri. Selçuk Üniv. Zir. Fak. Derg. 4(6): 94-100. Cangir, S., Büyükburç, U., İlaslan, M., 1983. Islah edilmiş ve edilmemiş köy mer alarında uygulanan yarı entansif kuzu besisinin entansif kuzu besisi ile karşılaştırılması üzerinde bir araştırma. Çayır-Mer a Zootekni Araş. Enst. Yayınları, No : 81, Ankara. Çelikyürek, H., 1995. Kalıntı sütle büyütmenin kuzularda gelişme özelliklerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), s. 35-47. Eliçin, A., Aşkın, Y., Cangir, S., Karabulut, A., 1976a. Saf ve Melez kuzularda çeşitli dönemlerdeki canlı ağırlıklara çevre faktörlerinin etkileri üzerinde araştırmalar. Çay. Mer. Zoot. Arş. Enst. Yay. No : 57. Demirulus, H., Karaca, O., 1994. Karakaş kuzularının köylü şartlarında kimi gelişme özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Derg. 4 : 75-85. Düzgüneş, O., Pekel, E., 1968. Orta Anadolu şartlarında çeşitli Merinos x Akkaraman melezlerini verimle ilgili özellikleri üzerinde mukayeseli araştırmalar. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yayınları: 312, Bil. Araş. İnc. 194, Ankara. Düzgüneş, O., Kesici, T., Kavuncu, O., Gürbüz, F., 1987. Araştırma ve deneme metodları (istatistik metodları-ıı). A. Ü. Zir. Fak. Yayın No. 1021, 381 s., Ankara. Garcia, F.X., Perez, M.P., Rodriguez, S.D., 1984. Environmental and genetic effects on sheep. Santiago Chile; Universidad de Chile. 131-133. Geliyi, C., İlaslan, M., 1978. Kars ili Çıldır İlçesi doğruyol köyünde yetiştirilen tuj koyunlarının döl, süt ve yapağı verimleri. Kars Deneme ve Üretme İstasyonu Müdürlüğü, Yayın No. 6, Kars. 11

Gupta, B.R., Ready, K.K., 1988. Factors affecting the birth weight in nellore and dorset x nellore synthetic lambs. Indian J. Anim. Sci., 58 : 391-393. Haşimoğlu, S., Çakır, A., 1976. Doğu Anadolu Bölgesi büyük ve küçük et ve süt hayvancılığının çözüm bekleyen sorunları. Atatürk Üniversitesi Yayınları No. 451., Ziraat Fakültesi Yayınları No. 211, Araştırma Serisi No. 137.,51 s. Hernandes Vera, M.A., Meza Herrera, C.A., 1988. Birth weight and wool in lincoln long-wool sheep. Anim. Breed Abstr., 56: 4988. Işık, N., 1988. Akkaraman koyunlarına koç katımı öncesi değişik enerji düzeyli rasyonların döl verimine etkileri üzerine bir araştırma. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yay: 744, Bil. Araş. ve İnc. 434. Kadak, R., Akçapınar, H., Tekin, M.E., Akmaz, A., Müftüoğlu, Ş., 1993. Alman siyah başlı etçi x Akkaraman, Hampshire Down x Akkaraman, alman siyah başlı etçi x ivesi ve hampshire Down x İvesi (f 1 ) kuzuların büyüme, besi ve karkas özellikleri. Hayvancılık Araş. Derg., 3, 1: 1-7. Karaca, O., Altın, T., Kaygısız, A., Söğüt, B., 1990a. İvesi x Akkaraman melezi kuzularının kimi gelişme özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Derg. 1/1 (137-145). Karaca, O., Kaygısız, A., Altın, T., Söğüt, B., 1990b. İvesi x Akkaraman melezi kuzularının kimi gelişme özellikleri. YYÜ, Ziraat Fakültesi Dergisi, 1/1, 137-145. Karaca, O., Vanlı, Y., Kaymakçı, M., Altın, T., Kaygısız, A., 1993a. Doğu Anadolu Bölgesi nde koyun yetiştirmenin sosyolojik, ekonomik ve genetik görünüşü. YYÜ, Araştırma Fonu 90.ZF.071. No lu proje kesin raporu., 58 s., Van. Karaca, O., Demirel, M., Kaygısız, A., Altın, T., 1993b. Köylü işletmelerinde gebeliğin son dönemlerinde farklı düzeylerde beslemenin karakaş koyunlarının canlı ağırlık, kuzuların doğum ağırlığı ve yaşama gücüne etkileri. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Derg. 3/1-2 :(57-72). Karaca, O., Vanlı, Y., Kaymakçı, M., Altın, T., Kaygısız, A., 1993c. Doğa Anadolu Bölgesi nde koyun yetiştirmenin sosyolojik, ekonomik ve genetik görünüşü. Yüzüncü Yıl Üniv. Araş. Fonu 90 ZF 071 nolu Proje Kesin Raporu, s. 43-50, Van. Karaca, O., Aşkın, Y., Cemal, İ., Çivi, A., 1996a. Doğu Anadolu göreneksel koyun yetiştirme sistemlerinin çağdaş ıslah programları bakımından potansiyelleri. 12

Hayvancılık 96 Ulusal Kongresi (18-20 Eylül 1996). İzmir Ticaret Odası ve Ege Üniv. Zir. Fak. Zootekni Bölüm, Cilt : 1, Bildiriler s. 160-167. Karaca, O., Vanlı, Y., Demirel, M., Altın, T., Kaygısız, A., 1996b. Karakaş erkek kuzularının besi gücü ve karkas özelliklerine kimi besi yöntemlerinin etkileri. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Derg. (Basımda). Karaca, O., Altın, T., Demirel, M., 1996c. Mer alama döneminde açık ve kapalı ortamda ek kesif yem uygulamalarının karakaş kuzularının besi ve karkas özelliklerine etkisi. I. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi (5-7 Şubat 1996). Akdeniz Üniv. Zir. Fak. Zootekni Bölümü, T.C. Ziraat Bankası, Kültür Yayınları : 29, s: 161-169, Antalya. Karaca, O., Altın, T., Okut, H., 1996d. Köylü işletmelerde karakaş koyunları canlı ağırlık değişimlerine ilişkin kimi parametre tahminleri. Yüzüncü Yıl Üniv. Zir. Fak. Derg. 6(3) s. 59-72. Kaymakçı, M., 1984. Kimi yerli koyun ırklarında dölerme özelliklerinin değişimi üzerinde araştırmalar. Ç.M.Z.A.E. Yayın No : 82, Ankara. Kremer, R., Barbato, G., Billotto, R., Perdigon, F., 1987. Growth in corriedale lambs. Uruguay Anim. Breed. Abst., 55 : 2139. Mohammed, A.K., Mustafa, K.S., 1986. Effect of early weaning on growth of hamdani lams. Iraqı Journal of Agricultural Sciences Zanco 4(2); 35-46. Özcan, H., Yalçın, B.C., Evrim, M., Oğuz, H., 1980. İmroz koyun ırkının yarı entansif koşullardaki verim performansı. ı. büyüme yaşama gücü ve canlı ağırlık İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg., 6(1-2); 1-9. Pekel, E., 1968. Malya Devlet üretme çiftliği akkaraman koyunlarının vücut yapılışı ve yapağı özellikleri bakımından ıslahı üzerine araştırmalar. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yay : 330. Bil. Araş. ve İnc: 203. Pekel, E., 1973. Akkaraman koyunlarının süt verimlerinin arttırılmasında ivesilerden yararlanma imkanları. İvesi ve Akkaraman koyunları ile bunların ivesi ve akkaraman koçlarından olma saf ve melez döllerinin gözlü d.ü.ç. şartlarındaki performansı. Ankara Üniv. Adana Zir. Fak. Yay. No :43, Bil. Araş. ve İnc. Tez : 3, Ankara. Sarıcan, C., Karaca, O., 1989. Doğu Anadolu Bölgesi koyunculuğunun yapısal özellikleri ve geliştirilmesi olanakları. Et ve Balık End. Derg. Cilt : 9, Sayı : 57. 13

Sas., 1998. PC SAS User s Guide: Statistics. SAS Inst.cary. NC, USA. Smith, H.J., Litwall, E.R., 1964. Factors affecting birth weight, daily gain and 120 day weight of Hempshire lambs. J. Anim. Sci. (Abst), 23: 854. Sönmez, R., Alpbaz, G., Sarıca, C., Kızılay, E., 1980. Kıvırcık koyunlarında kimi verimlerin saf yetiştirme melezleme yoluyla ıslahı. Ege Üniv. Zir. Fak. Yayın No: 394. Sönmez, R., Kaymakçı, M., Aşkın, Y., Cengiz, F., 1988. Türkiye koyun ıslahı stratejisine verilecek Yön. Prof.Dr. Orhan DÜZGÜNEŞ in Meslekte 50. yılı Şerefine Türkiye de Hayvancılık, Genetik, İstatistik Simpozyumu, 13-14 Ekim, Ankara Üniv. Zir. Fak. Toplantı Salonu, Ankara. Sönmez, R., Pekel, E., Kaymakçı, M., Özcan, L., Güney, O., Gürsoy, O., Demirören, E., Biçer, O., Torun, O., 1990. Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ve ıslahı. Türkiye Ziraat Mühendisliği 3. Teknik Kongresi, 8-12 Ocak 1990, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Yayını, 522-534., Ankara. Türtmut, L., 1983. Dağlıç Koyunlarında Önemli Verim Özelliklerinin Genetik Islahı. Doktora Tezi (Çoğaltım) İzmir. Vanlı, Y., Özsoy, M.K., 1983. Saf ve melez kuzuların vücut ağırlıklarına etkili faktörler ve vücut ağırlıklarının saf ırk genotip oranlarına göre değişimi. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ziraat Dergisi, 14, 3-4, 91-104. Vanlı, Y., Özsoy, M.K., Emsan, H., 1984. İvesi Koyunlarının Erzurum Çevre Şartlarına Adaptasyon ve Çeşitli Verimleri Üzerinde Araştırmalar. Doğa Bilim Derg. D1, 8 : s.302-312. Wesely, J.A., Kozob, G.C., Peters, H.F., 1977. Additive and non additive genetic effects on growth traits on matings among romnelet colombia, suffolk and north country checiot breeds. Can. Anim. Sci. 2(57): 233. Yalçın, B.C., 1969. Bazı çevre faktörlerinin dağlıç kuzularının doğum ve sütten kesme ağırlıkları üzerindeki etkileri. Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg. 16(1): 1-16 Yalçın, B.C., Aktaş, G., 1976. Ile de France ve Akkaraman koyunları ile bunların melezlerinin verimle ilgili özellikleri üzerine karşılaştırmalı araştırmalar. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. 2(1): 21-40. 14