sayı:48 GÖKYÜZÜ ARALIK 2013 Türkİye nin 6. Astronomİ Bölümü GAIA İçİn Gerİ Sayım Başladı ISON UN GÜNBERİDEN GEÇİŞİ Lovejoy Kuyrukluyıldızı Türk Astronomİ Derneğİ Elektronİk Bültenİ
İÇİNDEKİLER 4 Türkiye nin 6. Astronomi Bölümü Erzurum da Açıldı 5 GAIA İçin Geri Sayım Başladı 04 6 8 09 ISON un Günberiden Geçişi Dicle Kolukısa Lovejoy Kuyrukluyıldızı (C/2013 R1) Süleyman Fişek Gökyüzü Köşesi Süleyman Fişek 05 06 08 09 2 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
ÖNSÖZ Merhaba, Kasım Ayı nın son günlerinde ISON kuyrukluyıldızı ile büyük bir heyecan yaşadık. 28 Kasım daki günberi geçişi öncesinde geri saymaya başladık ve kuyrukluyıldızın günberiden geçişini dakika dakika takip ettik. Ne yazık ki, ISON Güneş e en yakın bu konumundan geçerken parçalandı ve parlaklığını yitirdi. Bu olayla ilgili yazımızı Gökyüzü nün sayfalarında bulacaksınız. Bununla beraber, gökyüzünde bir kuyrukluyıldız görmek için geç değil: Lovejoy amatörlerin ilgisini bekliyor. İçinde bulunduğumuz ayın gökbilim dünyası için büyük bir önemi var: GAIA uydusu 19 Kasım da fırlatılıyor. Uzun süren çalışmaların ardından uydu fırlatma için geri sayıma başladı. GAIA nın Galaksimizin oluşumu ve evrimi ile ilgili konularda önemli katkılar yapması bekleniyor. Fırlatmanın kendisini ve GAIA ile ilgili haberleri Avrupa Uzay Ajansı nın (ESA) websitesinden takip edebilirsiniz. Gökyüzü nün sayfalarında size duyurduğumuz bir gelişme var. Ülkemizin altıncı astronomi bölümü Erzurum da açıldı. Aslında daha önceki beş astronomi bölümünden bir farkı var. Türkiye nin ilk disiplinlerarası bölümü olma özelliğini taşıyor. Yeni bölüm Astronomi ve Astrofizik adını taşıyor ve içeriği ve öğretim programı çağın gereklerine göre şekillendiriliyor. Yeni bölümün, özellikle Atatürk Üniversitesi bünyesinde yürütülmekte olan, Doğu Anadolu Gözlemevi Projesi ne insan kaynağı katkısı yapması bekleniyor. Atatürk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Astrofizik Bölümü nün ülkemize hayırlı olmasını diliyoruz. YAYIN KURULU Aysun Akyüz Sinan Aliş ( Editör ) Ayşe Ulubay -Sıddıki Sinan Kaan Yerli Kutluay Yüce KAPAK FOTOĞRAFI NASA, ESA, and A. Aloisi (Space Telescope Science Institute and European Space Agency, Baltimore, Md.) TASARIM Serkan USLU 2013 YAYIN EKİBİ İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Amatör Astronomlar Kulübü Güzel gelişmelerin bizleri beklediği bir yeni yıl dileklerimizle.. Sinan ALİŞ KASIM 2013 3
Türkİye nin 6. Astronomİ Bölümü Erzurum da Açıldı İlk disiplinlerarası bölümümüz Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi bünyesinde açıldı. Böylece astronomi ve astrofizik bölüm olarak birlemiş oldu. Bilindiği gibi Atatürk Üniversitesi bir süredir Türkiye nin en büyük teleskop projesine (Doğu Anadolu Gözlemevi) ev sahipliği yapıyor. Proje ile birlikte yoğun bir şekilde eğitim-öğretim faaliyetleri de yapılandırılıyor. Bu kapsamda ilk olarak Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi (ATASAM) ve daha sonra ATA-50 adı verilen 50 cm lik teleskop üniversite kampüsüne kuruldu ve çalışmalara başladı. Son olarak, Astronomi ve Astrofizik Bölümü geçtiğimiz aylarda Yükseköğretim Kurulu tarafından onaylanarak resmen faaliyete geçti. Üniversitelerimizde Astronomi ve Uzay Bilimleri adında beş bölüm bulunuyor. Bunlar kuruluş sıralarına göre; İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ege Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi ve İnönü Üniversitesi nde bulunuyorlar. Bu beş bölümün de adı 1981 de Yükseköğretim Kurulu kurulduğunda belirlenmiş. Ancak Atatürk Üniversitesi nde açılan yeni bölümün adı diğer beş bölümden farklı olarak Astronomi ve Astrofizik. Bu yeni bölümde değişen adla birlikte eğitim içeriğinin de yeniden yapılandırılması ve daha çağdaş hale getirilmesi hedefleniyor. Bölüm bu yeniden yapılanma sürecinde lisans öğretimine hemen başlamayacak ancak lisansüstü öğrenci kabul edecek. Yeni bölümün ilk lisansüstü öğrencileri kayıtlarını yaptırdılar bile. Ülkemizde astronomi ve astrofizik çalışmaları bu bölümlerle sınırlı değil. Onsekiz Mart ve Akdeniz üniversitelerinde U- zay Bilimleri ve Teknolojileri bölümlerinde ve ayrıca birçok üniversitemizin Fizik bölümünde Astrofizik anabilim dalında çalışan astronom ve astrofizikçilerimiz var. Atatürk Üniversitesi nde açılan bu yeni bölümün, özellikle üniversitede yürütülmekte olan Doğu Anadolu Gözlemevi projesine genç araştırmacı desteği sağlaması ve dinamik bir ekip oluşturması bekleniyor. Türkiye ye 6. astronomi bölümünü kazandıran kurucu bölüm başkanı Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak ve çalışma arkadaşlarını kutluyor, başarılar diliyoruz. 4 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
GAIA İçİn Gerİ Sayım Başladı GÖKYÜZÜ nün Ekim 2013 sayısında sizlere GAIA nın fırlatılmaya hazır olduğundan bahsetmiştik. Beklenen gün geldi ve GAIA nın fırlatma tarihi kesinleşti. Uydu, 19 Aralık 2013 günü 11:12:18 de (TSİ) Kourou dan (Fransız Guyanası / Güney Amerika) fırlatılacak. GAIA için belirlenmiş fırlatma tarihi aslında 20 Kasım dı. Ancak teknik ekip 19 Ekim günü uydunun vericilerinde bir tasarım hatası keşfetti. Aslında bu hata yörüngedeki bir başka uyduda meydana gelen arızanın incelenmesi ile farkedildi. Aynı tasarım GAIA da da kullanıldığından fırlatıldıktan sonra arızalanma ihtimali bulunuyordu. Ekip için karar vermesi çok güç bir durumdu. Fırlatmayı erteleyerek, bir sonraki uygun fırlatma zaman aralığına kadar uydunun vericilerini yenilemek gerekiyordu. Çok büyük emek ve para harcanmış bu uydu için risk almak mümkün olmadığından ve e- kip fırlatmayı ertelemeye karar verdi. Vericilerin Fransa daki merkezde elden geçirilip, arızaya yol açabilecek parçaların değiştirilmesi için büyük bir çaba harcandı ve sorun hızlıca giderildi. Ancak şimdi daha büyük bir sorun vardı: Bu yeni vericilerin Kourou daki fırlatma üssüne ulaştırılması. Normal bir şekilde gemiyle Kourou ya taşınmaları da şu aşamada riskliydi. O- luşabilecek bir gecikme veya yolda meydana gelebilecek bir karışıklık uydunun fırlatılmasını daha da ileri bir zamana erteleyebilirdi. Bunun için Fransız Uzay Ajansı dan (CNES) bir yetkili, vericileri özel çantalarında tarifeli bir uçakla Kourou ya götürecekti. Ancak buradaki sorun çantaların güvenlikte x-ışınlarından geçirilmemesi ve Kourou daki temiz odaya ulaşana kadar gümrükte açılıp, kontrol edilmemesi gerekliliğiydi. Havacılık kuralları gereği taviz verilemeyecek bir güvenlik ihlalinin GAIA için yapılması isteniyordu. Yoğun bürokratik girişimler sonucu, bir polis memuru ve Air France yetkilisi eşliğinde seyahat eden vericiler hızlı ve güvenli bir şekilde Kourou daki fırlatma üssüne ulaştılar. Teknik ekibin yeni vericileri uyduya yerleştirmesi ve testlerin tamamlanmasının ardından, herşey hazır bir şekilde 19 Aralık taki fırlatma günü bekleniyor. KASIM 2013 5
ISON UN GÜNBERİDEN GEÇİŞİ Dİcle KOLUKISA ISON un temsili yörüngesi ve 28 Kasım 2013 deki günberi konumu. www.solarsystemscope.com GÖKYÜZÜ nün 46. ve 47. sayılarında ISON kuyrukluyıldızına ve gökyüzündeki konumuna ait genel bilgilere yer vermiştik. 28 Aralık ta Güneş e en yakın konumda olacağını ve yolculuğunu beklenen şekilde devam ettirirse Aralık ayı boyunca gökyüzünde görebileceğimizi yazmıştık. Fakat ISON un günberi konumundan geçişi bunun pek mümkün olamayacağını gösterdi. 27 Kasım 2013 ün ilk saatlerinde, ISON un LASCO (Large Angle and Spectrometric Coronagraph) C3 kamerasının görüş alanına girmesiyle heyecanlı bir bekleyiş başladı. O güne kadar, ISON u bir çok uydu gözlemişti. Güneş e 800 milyon km uzaklıkta olduğu 17-18 Ocak tarihlerinde Deep Impact sondası, 740 milyon km uzaklıktayken hem X-ışın hem de UV bölgede gözlem yapan Swift uydusu, 13 Haziran da 500 milyon km u- zaklıktayken Spitzer uydusu, Ekim ayında hem Güneş merkezli yörüngelerinde dolanan ikiz STEREO (Solar Terrestrial Relations Observatory) uyduları hem de havada uçuşu sırasında gözlem yapan SO- FIA (Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy), 19 Kasım da Merkür geçişi sırasında MES- SENGER (Mercury Surface, Space Environment, Geochemistry, and Ranging) sondası ve son olarak da SDO (Solar Dynamics Observatory) uydusu ISON u gözledi. Kuyrukluyıldızın bu kadar ilgi çekmesinin en önemli nedeni; Oort Bulutu ndan gelip Güneş Sistemimizi ilk defa ziyaret eden 4.5 milyar yıl yaşındaki bir gökcismi olması. ISON un detaylı incelenmesi, Güneş Sistemi nin oluşumu ve evrimi ile ilgili önemli bilgilere ulaşılmasını sağlayabilir. ISON un 27 Kasım da ESA/NASA SOHO uydusunun LASCO-C3 kamerasının görüş alanına girdiği an. ESA/NASA - SOHO ISON un günberi geçişi. ESA/NASA - SOHO 6 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
ISON un daha önceki gözlemlerinden elde e- dilen yörünge elemanları sayesinde 28 Kasım daki günberi geçişi için konum ve hız değerleri hesaplanabildi. ISON un yörüngesi, dışmerkezlik değeri yaklaşık ~1 olan oldukça basık bir parabol. Bu da onun, şimdiye kadar Güneş e en çok yaklaşan kuyrukluyıldız olmasına neden oldu. Gökyüzündeki bir diğer kuyrukluyıldız olan, Lovejoy dan 3-4 kat daha büyük, 5 km çapındaki çekirdeğinde siyanojen ve karbon barındıran bu kirli kartopu, günberi geçişinden sonra dağılmamış olsaydı, gökyüzünde parlaklığı -4 kadire yakın, parlak bir gökcismine bakıyor olacaktık. şimdiye kadar gözlenen 1000 den fazla kuyrukluyıldızınkinden farklıydı. 1 Aralık ta ISON LASCO-C3 kamerasının görüş alanından artık bir kuyrukluyıldız olarak değil çekirdeği buharlaşmış, kayasal yapısı dağılmış sönük bir gökcismi halinde çıktı. Bundan sonra şanslı gökyüzü fotoğrafçılarının yakaladığı görüntülerden hatırlanacak olan ISON a veda edip, gözlerimizi şu sıralar çıplak gözle de görülebilen Lovejoy kuyrukluyıldızına çevirebiliriz. ISON un günberi geçişinin görüntülerden o- luşturulan videosuna buradan ulaşabilirsiniz. Günberi geçişine günler kala, ISON un hız, konum ve parlaklık değerleri anlık olarak yayınlanıyordu ancak kimse 28 Kasım dan sonra ne olacağını kesin olarak bilmiyordu. NASA da çalışan biliminsanları bu geçiş için özel bir canlı yayın yaptı. SDO, SOHO ve STEREO uydularından alınan görüntüler birer birer yayınlandı. ISON, SOHO nun LASCO-C2 kamerasının görüş alanına girdikten sonra nefesler tutuldu. Artık Güneş e en yakın konumundaydı. Neredeyse 1 milyon km den daha yakındı ve hızı saatte 1.4 milyon km ye ulaşmıştı. Bu yüksek hızı sayesinde Güneş ten kurtulmayı başardı ama parlaklığı oldukça azaldı. 29 Kasım da ISON hala hayatta olduğunu kanıtlamaya çalışıyordu. Çekirdeğinin kısa süreliğine de olsa tekrar parlaması, Aralık ayı içinde çıplak gözle değilse bile teleskoplarla görülebileceğine dair umutları arttırdı. ISON un parlaklık değişimi, ISON un Uluslararası Uzay İstasyonu nda görevli astronotlar tarafından alınmış görüntüsü. NASA ISON un günberi geçişine ait 162 görüntünün birleştirilmesi. Yıldız izleri, Güneş ve ISON aynı karede görülüyor. ESA/NASA/Uğur İkizler Kaynaklar: www.isoncampaign.org www.cometison2013.co.uk www.universetoday.com www.nascom.nasa.gov www.nasa.gov KASIM 2013 7
Lovejoy Kuyrukluyıldızı (C/2013 R1) Süleyman Fİşek Lovejoy un 5 Aralık gecesi Mudanya dan (Bursa) çekilen fotoğrafı. Uğur İkizler (www.ikizler.org) Tüm gözler Yüzyılın Kuyrukluyıldızı olması beklenen ISON a çevrilmişken, Lovejoy gökyüzünde yoluna sessizce devam ediyordu. ISON un Güneş in yakınından geçerken parçalanmasıyla birlikte şimdi gözler Lovejoy a çevrildi. ISON un yarattığı düş kırıklığı ile bir kuyrukluyıldız göremedik diye üzülmek için henüz erken. ISON ile birlikte gökyüzünde yeralan, çıplak gözle görülebilir olmasına rağmen ISON un gölgesinde kalan Lovejoy şimdi amatör astronomların hedefi halinde. Lovejoy kuyrukluyıldızını keşfeden kişi aslında tanıdık: Terry Lovejoy. Daha önce de üç kuyrukluyıldız keşfetmiş (C/2007 E2 Lovejoy, C/2007 K5 Lovejoy, C/2011 W3 Lovejoy ) Avustralyalı bir amatör astronom. Terry Lovejoy geçtiğimiz Kasım Ayı nda çıplak gözle farkedilebilir hale gelen Lovejoy (C/2013 R1) kuyrukluyıldızını 7 Eylül 2013 te, 20 cm açıklığa sahip bir Schmidt-Cassegrain teleskop ile keşfetti. 19 Kasım da Dünya ya en yakın konumunda bulunan Lovejoy, yaklaşık 59 milyon km yakınımızdan geçti ve 25 Aralık ta Güneş in 0.8 Astronomik Birim (120 milyon km) yakınından geçecek. Lovejoy kuyrukluyıldızının Aralık Ayı boyunca gökyüzündeki konumu. SkyMap, Chris Marriott Lovejoy kuyrukluyıldızı ve M44 açık yıldız kümesi. NASA/APOD/Damian Peach Kaynaklar: www. earthsky.org en.wikipedia.org apod.nasa.gov 8 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
Bu ayki gökyüzü Süleyman Fİşek 2013 yılının son ayında, gökyüzünde iki göktaşı yağmuru, bir kuyrukluyıldız (C/2013 R1 - Lovejoy) ve gezginler bizleri bekliyor. Eğer bir tenis raketiniz varsa kullanmanın tam zamanı! Çünkü 13 Aralık ı 14 Aralık a bağlayan gece gerçekleşecek olan İkizler (Geminid) göktaşı yağmurunda, açık bir gece ve karanlık bir gökyüzünde saatte 120 göktaşı sayabilirsiniz. 22 Aralık gecesi gerçekleşecek Büyük Ayı (Ursid) göktaşı yağmurunda ise saatte en fazla 10 göktaşı görebilirsiniz. Bu ay Merkür, yalnızca ilk hafta sabah gökyüzünde gözlenebiliyor, daha sonra gökyüzünde alçalarak gözlenemeyecek duruma geliyor. Sabah gökyüzünün bir başka misafiri ise Satürn. Teleskobunuzu kendisine çevirdiğinizde görüntüsü ile sizi büyüleyebilen gezgin ilk günlerde gündoğumundan bir buçuk saat önce doğu ufkunda yerini alıyor. İlerleyen günlerde daha da erken doğan gezegen, ayın sonlarına doğru gündoğumundan yaklaşık üç saat önce doğmuş oluyor. Gece gökyüzünde yeralan en parlak ikinci gökcismimiz ise Venüs. Günbatımından sonra yaklaşık üç saat boyunca gökyüzünde yeralıyor. Günler ilerledikçe bu süre azalarak bir buçuk saate kadar düşüyor. Sistemimizin en büyük gezegeni Jüpiter, ayın ilk günlerinde gün batımından bir süre sonra doğarken, zaman geçtikçe daha erken doğarak, tüm gece bizlere eşlik etmeye başlıyor. Kızıl gezegen Mars ise Aralık Ayı boyunca gece yarısı civarı doğarak, gökyüzündeki yerini alıyor. Ay Takvİmİ Yenİay İlkdördün Dolunay Son dördün 3 Aralık 2013 9 Aralık 2013 17 Aralık 2013 25 Aralık 2013 KASIM 2013 9
1 Aralık 2013, saat 23:00 15 Aralık 2013, saat 22:00 30 Aralık 2013, saat 21:00 için gökyüzü Not: Yıldızlar, her gece yaklaşık 4 dakika daha geç doğarlar. Dolayısıyla her 15 günlük bir periyotta (15x4 =60 ) 1 saatlik değişimle (gecikmeyle) aynı gökyüzünü görürüz. Bundan dolayı 15 günde bir, 1 saat öncesi aynı gökyüzüdür. 10 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni
Kaynaklar: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Stellarium KASIM 2013 11
İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü (AAK) yayın ekibi 1991 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü öğrencileri tarafından kurulmuş olan AAK Türkiye nin ilk amatör astronomi kulüplerinden biridir. İstanbul Üniversitesi bünyesinde, kulübe üye olan öğrencileriyle birlikte faaliyetlerini sürdürmekte olan AAK, tüm üniversite öğrencilerinin katılımına açık olan Haftalık Etkinlik lerin yanı sıra düzenli olarak halka açık etkinlikler de düzenlemektedir. Ayrıca yapılan davetler üzerine ilköğretim ve ortaöğretim okullarında özel etkinlikler düzenlemektedir. Özellikle geleneksel olarak her yıl düzenlediği Mayıs Etkinlikleri ile birçok amatör astronomi meraklısını bir araya getirmektedir. Bugüne kadar yaptığımız etkinlikler sadece seminerle sınırlı olmayıp; diğer üniversite kulüpleriyle birlikte göktaşı gözlem kampları, İstanbul Astronomi Kulüpleri ile birlikte Yuri Gecesi organizasyonu ve çeşitli gözlem etkinlikleri de bunların arasında sayılabilir. En son gözlemsel etkinliğimiz 2012 yılında gerçekleşen Venüs Geçişi gözlemi olmuştur. AAK aynı zamanda astronomi öğrencilerinin bilgi ve görgülerinin artması ve gelecek plânları için yardımcı olması için çeşitli araştırma merkezleri ve laboratuvarlara geziler düzenlemektedir. AAK ekibi son yıllarda yoğun bir şekilde Ulusal Gökyüzü Gözlem Şenliği nin organizasyonunda ve yürütülmesinde de görev almaktadır. İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü nün hedeflerinden en önemlisi; doğru bilgiyi halka ulaştırmak ve popüler bilimin araçları ile bilime meraklı bir kitle oluşmasına katkıda bulunmaktır. AAK, ancak bu sayede bir bilim toplumu olabileceğimize inanmaktadır. İletişim ve etkinlikler hakkında bilgi almak için: Yer : İ.Ü. Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, İ.Ü. Merkez Kampüsü, Beyazıt Telefon : 0212-440 00 00-10398 Faks : 0212-440 03 70 E-Posta : iuffaak@gmail.com Ağ : http://astronomi.istanbul.edu.tr/aak Ayrıca, sosyal paylaşım ağı olan facebook ta İ.Ü.F.F. Amatör Astronomlar Kulübü adlı grubumuza katılabilir ve aynı adı taşıyan sayfamızı beğenebilirisiniz. Gökyüzünüz açık olsun 12 Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni