Derleme/Review Article PET ve Geri Dönüşümü Funda Sevencan*, Songül A. Vaizoğlu Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Ankara * Funda Sevencan, Halk Sağlığı AD, Tıp Fakültesi, Hacettepe Üniversitesi 06100, Sıhhiye, Ankara. E-posta: fundasevencan@yahoo.com ** 18/01/2006-21/01/2006 tarihlerinde düzenlenen II. Çevre Hekimliği Kongresi nde poster olarak sunulmuştur. Kor Hek 2007; 6 (4): 307-312 Özet: İnsanın neden olduğu çevresel etkiyi azaltma gerekliliğini ortaya koymak ve plastik atıkların çevresel etkilerinin giderek artışına dikkat çekmek amaçlanmıştır. Plastikler, yüksek molekül ağırlıklı organik moleküllerden ya da polimerlerden oluşmaktadır. Plastiğin ana kaynağı petrol rafinerisinden arta kalan maddelerdir. Plastiklerin sağladığı birçok avantaj, kullanımı arttırmaktadır. Polietilen terefitalat (PET) en çok kullanılan plastiklerdendir. Çeşitli boyutlarda içme suyu, meyve suları, alkollü içecekler, gıda ambalaj, temizlik ürünleri ve diğer yiyeceklerin saklanmasında kullanılır. Plastik atıkların çevresel etkileri giderek daha fazla dikkati çekmiş ve geri dönüşümlü ambalaj malzemeleri ilgiyi üzerlerinde toplamayı başarmışlardır. PET den oluşan tekrar doldurulabilir kapların kullanım alanı gittikçe genişlemiştir. Plastik geri dönüşümü için beş adım gerekmektedir. Bunlar; geri dönüşüm için büyük miktarlarda kullanılmış plastiğe ulaşmak, bu plastiğin büyük merkezlere toplanması, toplanan plastiği gruplandırmak ve ayırmak, sentetik ile genişlemeyen ve erimiş polimer de dahil olmak üzere tekrar üretmek ve erimiş plastikten yeni ürünler elde etmektir. Plastiklerin geri dönüşümünün sağlıklı bir şekilde sağlanabilmesi için tüketicilerin bilgi ve sorumluluğu gerekmektedir. Tüketicinin, plastikleri geri dönüşüm kutusuna, torbasına veya konteynerine koymadan önce neler yapması gerektiği konusunda bilgi sahibi olması gerekmektedir. Geri dönüşüm kutusu, torbası veya kumbarası, plastik atıkların oluştuğu kaynağa yakın yerlere konmalıdır. Plastikler ve yaratacağı sorunlar gelecekte de gündemde kalmaya devam edecektir. Anahtar kelimeler: Plastikler, Polietilen Terefitalat (PET), plastik geri dönüşümü PET and Recycling Abstract: This review aims to clarify the need of decreasing the environmental effects caused by human and draw attention to the increasing environmental effects of plastics wastes. Plastics consist of organic molecules with high density molecules or polymers. Main resources of plastics are the residue of oil rafineries. Several advantages of plastics, have increased the usage continuously. Polyethylene Terephthalate (PET) is the most commonly used plastics. PET is used to protect food, drinking water, fruit juice, alcoholic beverage, and food packing films. By the increasing interest on the environmental effects of plastic wastes, concerns on the recyclable packing materials also grew up. Also the daily use of recyclable containers consisting PET have increased. There are five steps for recycling of plastics. These steps are; using large amounts of plastics, collecting them in a big center, classifying and sorting the plastics, reproducing the polymers and obtaining new products with melted plastics. Providing a healthy recycling of plastics, the consumers should have knowledge and responsibility. The consumer should know what he/she has to do before putting the plastics in the recycling containers. Recycling containers and bags should be placed near the sources of plastic wastes. Consequently, the plastic wastes and environmental problems they cause will be on the agenda in future. Key words: Plastics, Polyethylene Terephthalate (PET), recycling of plastics GİRİŞ Plastikler, yüksek molekül ağırlıklı organik moleküllerden ya da polimerlerden oluşmaktadır. Organik moleküller ve polimerler, birbirine kimyasal olarak bağlı birimlerin yinelenmesiyle ortaya çıkan zincir yapılardır. Plastik, istenilen biçimi alabilen anlamına gelen yunanca "plastikos" sözcüğünden gelir (1). Plastiklerin kaynağı, ham petrol, gaz ve kömürdür. Plastiğin genelde ana kaynağı petrol rafinerisinden arta kalan maddelerdir. Dünyada üretilen toplam petrolün sadece %4 ü plastik üretimi için kullanılmaktadır (2). Ticari olarak yapılan ilk plastikler, yarı sentetiktir. Bunlar, genellikle pamuk artıklarından elde edilen ve www.korhek.org 307
insanların sindiremediği bir karbonhidrat olan selülozdan türetilmiştir. Bin sekiz yüz altmış sekiz yılında İngiliz Kimyacı Alexander Parkes, kolayca kalıplanabilen ve biçimlendirilebilen, "Parkenise" (parkesin) adlı bir plastik hazırlamıştır. Parkesin in küçük miktarlarda hazırlanması kolay olmasına karşın endüstri ölçeğinde üretimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bin sekiz yüz yetmiş yılında ABD'de matbaacı John Wesley Hyatt, ticari bakımdan ilk başarılı plastik olan selüloiti Parkensin e benzer biçimde, ama hintyağı yerine kafuru kullanarak hazırlamıştır. Hyat'ın buluşu kafurun plastikleştirici etkisidir. Bu yeni madde, gözlük çerçeveleri, taraklar, bilardo topları, bıçak ve fotoğraf filmi gibi çok çeşitli ürünlerin yapımında kullanılmıştır. Herman Standinger 1922 yılında plastiklerin küçük moleküllerin birleştirilmesiyle oluşan dev moleküller ya da polimerler olduğunu göstermiştir. Benzer moleküllerin polimer zincirleri oluşturacak biçimde bağlanması anlamına gelen polimerizasyon işlemi ile kimya sanayi hızlı bir şekilde gelişme göstermiştir. İkinci Dünya Savaşı plastik endüstrisinin gelişiminde en önemli etkenlerden birisi olmuştur (1). PLASTİKLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ Bütün plastikler polimerizasyon ürünüdür. Plastik yapımının ön işlemi bunların monomerlere çevrilmesidir. Etilen gazı en yaygın olarak kullanılan monomerlerden birisidir. Sıcaklık, basınç ve birçok kimyasalın etkisiyle plastik üretiminin ikinci evresi başlamaktadır. Buna polimerizasyon denmektedir. Monomerler, zincir oluşturacak biçimde birbirine bağlanmakta ve resinleri oluşturmaktadır. Etilen, polietilene, propilen, polipropilene, stiren polistirene dönüşmektedir. Böylece, polimer veya plastikler meydana gelmektedir. Polimerizasyon süreci belirli aşamalarda durdurularak belirli özelliklere sahip resinlerin elde edilmesi mümkün olabilmektedir. Yüksek yoğunluklular taşınma vb. ye elverişli kapların yapımında, düşük yoğunluklular ise film vb. yapımında kullanılmaktadır. Polimerizasyon ürünleri doğrudan kullanılabildiği gibi katkı maddeleri ile esneklik, dayanıklılık, sıcağa dayanma, ultraviyoleye dayanma gibi özellikleri artırılmakta ve bunlardan değişik ürünlerin imalatında yararlanılmaktadır. Katkı maddeleri aracılığıyla plastiklerin renkleri de değiştirilmektedir. Bu katkı maddeleri plastiklerin %1 lik miktarını oluşturmaktadır. Ancak bazı plastik tiplerinde renklendiriciler %10 lara varabilmektedir. Bazı plastiklerin içerisine %40 oranında plastizerler katılmaktadır. Ancak bu katkı maddelerinin çoğu ağır metaller ve toksik kimyasallar içermektedir (1). Plastiklerin kullanımı 1970 lerden itibaren artış göstermiş ve sağladığı birçok avantaj kullanımlarını arttırmıştır. Bu avantajları; hafif olduğundan taşıma maliyetinin düşük oluşu, dayanıklı ve oldukça güvenli bir kap oluşu, değişik biçimler verilebilmesi, esnek veya sert biçimlerde yapılabilmesi, iyi bir yalıtkan olması ve nemli yiyecekler ve mikrodalga fırında kullanıma elverişli olmasıdır (1, 3). PLASTİKLERİN TÜRLERİ Plastikler; ısıl sertleşir plastikler (termoset), ısıl yumuşar plastikler (termoplastik) olmak üzere iki gruba ayrılabilirler. Isıl sertleşir plastikler ısıtıldıklarında çözünmez ve erimezler. Çapraz bağlantılarla sertleştirilmişlerdir. Bunlar yeniden ısıtıldıklarında yumuşarlar ancak akışkan hale gelmezler. Bunlar resinler gibi tekrar tekrar kullanılamazlar ancak yeniden üretim sürecine sokulabilirler. Isıl yumuşar reçineler ise birçok kez yumuşatılıp sertleştirilebilirler. Bunlar soğuduklarında biçimlenmiş olurlar. Isıl yumuşarlar: 1. Düşük yoğunluklu polietilen (DYPE) 2. Yüksek yoğunluklu polietilen (YYPE) 3. Polistyrene (PS) 4. Polypropylene (PP) 5. Polyethylene tetrapythalate (PET veya PETE) 6. Polivinilklorür (PVC) olarak altı gruba ayrılırlar (1). DYPE daha çok ambalaj, sera örtüsü, elektrik sanayisinde kullanılırken, üstün fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip PP geniş amaçlı bir kullanım alanı vardır. Plastik şişeler, iplik, optik ve elektrik sanayi ve mutfak eşyası yapımında kullanılmaktadır. PE, PP, PVC ve PS toplam plastik kullanımının % 70 inden fazlasını oluşturmaktadır. Bunların yanında PET/PETE nin de önemli bir yeri vardır. Plastik fabrikasyonu ile çeşitli biçimlerde ürünler elde edilmektedir (Film, elyaf, köpük, şişe, katı cisim vb). Çoğunlukla tek cins, monopolimer malzeme kullanılmakla birlikte bazı uygulamalarda birkaç polimer veya başka maddeleri de içeren katmanlı ve karışımlı ürünler de üretilebilmektedir (1). Bin dokuz yüz seksen yedi yılında Plastik Endüstri Birliği (Society of Plastics Industry) tarafından plastikleri tanımlayıcı kodlar geliştirilmiştir (3). PET leri tanımlama Kodu 1 dir. Yoğunluğu 1.33-1.38 gr/ml dir. Maksimum kullanılabilir sıcaklığı 60 ºC dir. Orta sertlikte bir plastiktir. En çok kullanılan plastiklerden biridir. PET, açık veya hafif renkli, yarı saydam, suda yüzebilir ve 250 ºC gibi yüksek erime sıcaklığı olan bir plastiktir. Çeşitli boyutlarda içme suyu, meyve suyu, soda ve bitkisel yağ şişeleri, fıstık yağı kavanozu, mikro dalga gıda tepsisi örtüsü ve salata kapları PET plastiğinden yapılmaktadır. PET 308 www.korhek.org
hızlı yanar, alevleri renksizdir. Yanarken mum kokusu ve sönerken beyaz duman vermektedir (2). Şişeler, günümüzde çoğunlukla PET in reçine halinin kalıba dökülmesi ile yapılmaktadır. PET şişeler etilen ve paroxylen adı verilen iki maddeden yapılmaya başlanmıştır. PET terefitalik asit ve etilen glikol poliesteridir ve dimetil terefitalat ve etilen glikolün çoklu tekrarı ile oluşmaktadır. Yüksek ısıya dirençli ve kimyasal olarak kararlı, sağlam, dağılmaya, parçalanmaya ve gaz geçişine dayanıklıdır. Absorbsiyonu düşük olan bir ısıl yumuşar polyesterdir. Saydam değildir. PET aside, çeşitli solventlere, petrol ve yağa dirençlidir. Biçimlendirmek güçtür ve yüksek dirençli bir kap olarak kullanılmaktadır. Soda, gargara, yağ gibi gıda maddelerinin ambalajında, meyve suları, alkollü içecekler, su, temizlik ürünleri ve diğer yiyeceklerin saklanmasında kullanılmaktadır (1, 5, 6). Değiştirilmiş PET, mikrodalgada ve fırınlarda 180ºC de 30 dakika ısınabilir. Özellikle mikrodalga fırın kullanımında kullanılan kaptan yiyeceğe orta miktarda katkı maddesi geçişi olmaktadır. PET gıda ambalaj filmleri, farklı şişeler, fiberler için de kullanılmaktadır. Tıpta plastik damar ve implantasyon amacıyla da kullanılabilmektedir (6). PLASTİKLERİN GERİ DÖNÜŞÜMÜ Zaman içinde, dünya çapında insanın neden olduğu çevresel etkiyi azaltmak gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Plastik atıkların çevresel etkileri giderek daha büyük oranda dikkati çekmektedir. Geri dönüşümlü ambalaj malzemeleri ilgiyi üzerlerinde toplamayı başarmışlardır. Plastikler, çevreye atık olarak atıldıkları zaman çok büyük çevre sorunları kaynağı olmaktadır. Plastiklerin ucuz maliyeti bunların atık olarak atılmalarını özendirmekte, yeniden kullanımlarına yönelik çabalar açısından da engelleyici olmaktadır (1, 7). Plastiklerin tanımlanmasında kullanılan kodlar (4) Dönüşüm No: Kısaltma Polimer ismi Kullanımı PETE ya da PET Polietilen Terefitalat Poliester fiberler, film, elyaf, köpük, şişe, katı cisim YYPE Yüksek yoğunluklu polietilen Taşınmaya elverişli kapların yapımı, çeşitli şişeler, çantalar, oyun alanı malzemeleri PVC ya da V Polivinil klorür Çit ve parmaklık malzemeleri, yiyecek dışı şişeler DYPE Düşük yoğunluklu polietilen Sera örtüsü, film, ambalaj, elektrik sanayi PP Polipropilen Plastik şişe, elektrik sanayi, mutfak eşyası PS Polistiren Oyuncak, video kaset, tepsiler, yalıtım malzemeleri Diğer Akrilik, polikarbonat, naylon dahil diğer plastikler www.korhek.org 309
Plastikler çöpe atıldığı zaman çürümeden, paslanmadan, çözünmeden ve biyolojik olarak bozulmadan doğada uzun yıllar kalmaktadır. Bazı plastikler, doğada 700 yıl bozulmadan kalabilmektedir. Suyun ve toprağın kirlenmesine neden olmaktadır. Sulardaki canlılara zarar vermekte ve hatta ölümlerine neden olmaktadır (2). İlk PET geri dönüşüm projesi 1976 yılında St. Jude Polymers adında bir şirket tarafından başlatılmıştır. Plastiklerin niteliğinin önceden belirlenmeden ve bu niteliklere göre ayırımları yapılmaksızın yeniden kullanıma sokulması önemli ikincil ürün sorunları yaratabilecektir. Üstelik plastik yeniden üretiminin enerji ve çevre maliyeti çok yüksek olabilmektedir. Yeniden kullanım sırasındaki bozunma işlemleri toksik ve kanserojen birçok maddenin çevreye yayılmasına neden olabilmektedir (1,3). Amerikan Plastik Konseyi nin 2002 yılındaki toplantısında PET geri dönüşümünün tekrar hızlandırılması başlığı tartışılmıştır. İki bin iki yılı Ulusal Tüketici Plastik Geri Dönüşüm Raporu na (National Post-Consumer Plastic Recycle Report) göre 1994 te PET geri dönüşüm hızı %38 iken, 2002 yılında %20 ye kadar düşmüştür. YYPE geri dönüşüm hızı 1994 yılında %12 den 2002 de %24 e yükselmiştir (8). Avustralya da her yıl 80 bin ton PET ürününün 25 bin tonu (%31) geri dönüştürülerek tekrar kullanılmaktadır (9). Türkiye deki katı atıklarda plastikler, ağırlıkça %5-9, hacimce ise %15-20 oranında çöplerde bulunmaktadır (2). Türkiye'de tüketilen ısıl yumuşarların geri kazanım yüzdesinin, PE de %40, PVC de %10, PP de %10 ve PS de ise %20 civarında gerçekleştiği tahmin edilmektedir (1). Gelişmiş ülkelerde artık plastik mamullerin altına hangi tip plastikten yapıldığının yazılması ve atık toplama bölgelerinde tiplerine göre ayrılarak yeniden kullanıma tek tip plastik olarak sokulması yolunda düzenlemeler başlamıştır. ABD de 1990 yılında atık dolaşımına giren plastiklerin %2 si, plastik içecek şişelerinin ise %36 sı yeniden kullanıma sokulmuştur. Plastik endüstrisi giderek daha fazla türde plastik oluşturacak biçimde gelişmesini sürdürmektedir. Bin dokuz yüz doksanlı yıllarda kağıt ve kartonların %29 u, camların %20 si ve alüminyumun %38 i yeniden kullanıma sokulmuştur (1). Yeniden kullanım açısından başlıca plastik tipleri PET/PETE ve YYPE dir (1). Plastik geri dönüşümü için beş adım gerekmektedir (10): Birinci adım; geri dönüşüm için büyük miktarlarda kullanılmış plastiğe ulaşmaktır. Geri kazanılabilir maddelerden en fazla biriktirileni kağıtlardır. Türkiye de ailelerinin hemen hemen onda dokuzu kağıt biriktirme alışkanlığına sahiptir. Diğer plastik maddeler, cam, metal ve pil gibi ürünlerin ise geri kazanılması amacıyla biriktirilmesi çok düşük düzeydedir. Ayrı biriktirilen geri kazanılabilir maddeler arasında plastiklerin %11.7 lik bir payı vardır (11, 12). Plastik atıkların tekrar kullanımı için öncelikle toplanması gerekmektedir. Plastik atıkların yeniden kullanım için toplanması amacıyla başvurulan başlıca yöntemler şunlardır (1): 1. Özel plastik şişe ve ambalaj malzemesinin atılacağı toplama kapları konulması, 2. Plastik ambalajlardan elverişli olanların ikincil bir amaç için kullanılması, 3. Depozito uygulanarak kapların veya şişelerin geri toplanması ve geri getirme parası ödenmesi, 4. Motor yağı, petrol gibi ürünlerin konulduğu kapların, bu ürünü satan firmalarca kendi çöp kutularında ayrı olarak toplaması, 5. Ailelerin hedeflenen bazı tür plastikleri özel torbalara koyarak atmalarının sağlanması, 6. Ailelerin çöplerini "yeniden değerlenebilir katı maddeleri" ve "doğada çözünebilir" şeklinde ikiye ayırarak iki ayrı çöp kutusunda veya iki bölmeli tek bir kutuda toplamaları, 7. Vergilendirme sistemi, örneğin insanların tükettiği her türlü sıvı ambalajına, ambalajdaki plastik oranına bağlı olarak % 10 luk bir vergi getirilmesi, toplanan bu vergi gelirinin yeniden işleme projelerini destekleyecek bir fon olarak kullanılması, 8. Tekrar aynı amaçla kullanılabilecek plastik materyallerin tercih edilmesi, değişik ülkelerde denenen yöntemler arasındadır. Tüketiciler, plastikleri özel plastik şişe ve ambalaj malzemesinin atılacağı geri dönüşüm kutusuna, torbasına veya konteynere koymadan önce; -Kap içindeki sıvıyı boşaltmalı, -Kapakları veya başlıkları çıkartmalı, -Kapların üzerindeki etiketleri mümkünse çıkartmalı, -Kapları su ile iyice çalkalamalıdır (2). Ayrıca, yeşil şişeler ayrı olarak toplanmalıdır. Çünkü yeşil şişeler ancak dış tabakası koyu renkli olan giyeceklerin yapımında kullanılabilmektedir (1). İkinci adım; bu plastiği büyük merkezlerde toplamaktır. Üçüncü adım; toplanan plastiği sınıflandırmak ve ayırmaktır. Karışık olarak toplanılan plastikler geri dönüşüm tesisine taşınmaktadır. Geri dönüşüm tesisinde malzemeler önce sarsak elekten geçirilerek gevşek toprak, çamur gibi istenmeyen maddelerden temizlenmekte ve konveyör bant sonunda malzemeler elektromanyetik alandan geçirilerek çelik ve teneke malzemeler diğerlerinden ayrıştırılmaktadır. Konveyör bant sonuna yerleştirilen manyetik çubuk ile alüminyum malzemeler plastiklerden ayrılmaktadır. Geriye kalan 310 www.korhek.org
plastikler ayrıştırma bandı üzerinde kimlik kodlarına göre ayrılmaktadır. Geri dönüşüm bandı üzerinde giden plastik malzemeler görünür ışık ile PET ve YYPE, x-ray ile PVC olarak ayrıştırılmaktadır. Plastikler büyük yer işgal ettiğinden taşıma maliyetini en aza indirmek için sıkıştırılarak balyalanmakta ve sonra tekrar işlenmek için geri kazanma tesislerine gönderilmektedir (2). Dördüncü adım; sentetik ile esnemeyen ve erimiş polimer de dahil, tekrar üretmektir. Polimer çapraz bağlı sentetik içeriyorsa polimeri düzleştirmek ve kırışıklıkları azaltmak zor olmaktadır. Tekrar işleme yöntemindeki basamaklar (2); - Büyük kirleticiler ayırma masasında elle ayrılır, - Plastikler mısır tanesi büyüklüğünde parçalanır, - Plastik üzerindeki kirleticileri uzaklaştırmak için yıkanır, - Yüzdürme ile hafif ve ağır plastikler ayrıştırılır, - Nem oranı %1 den az oluncaya kadar plastikler kurutulur, - Temizlenmiş olan malzemeler sıkmak için kullanılan araca girer, Beşinci adım; erimiş plastikten yeni ürünler elde etmektir. - Eritilmiş olan plastikler, sıkmak için kullanılan araçta kalan pisliklerinden ayrıştırılır ve granüle haline getirilir. - Granüller kurutulur, paketlenir ve satışa hazır hale getirilir (2). Plastik geri dönüşümünün ikinci adımından sonra toplanan plastikler; polimerlerin fiziksel ve kimyasal işlemlerle birbirinden ayrılması, birikimlerin dolaysız olarak (işleme sokulmadan) yeni ürün eldesinde kullanılması, birikimlerin dolaysız olarak yakılarak ya da bir yakıt üretme işleminden geçirilerek enerji kaynağı olarak kullanılması şeklinde değerlendirilmektedir (1). Alışılagelen yeniden kullanım teknolojisinden farklı olarak; şişeler, etilen glikol ve terefıtalata depolimerize edilerek gazoz tipi içecek şişelerinin yapımında kullanılmak üzere repolimerize edilmektedir (1). Geri kazanılmış PET lerden halı tabanları, uyku tulumları, yastık, yorgan, giysilerdeki yalıtım maddesi, oto parçaları, boya fırçaları, cankurtaran yastıkları, torbalar, posta kutuları, piknik masaları, çitler, yürüyüş botları, çift bölmeli kovalar, lazer toner kartuşu ve kayışlar gibi malzemeler üretilmektedir (2). PET den oluşan tekrar doldurulabilir kapların kullanım alanı gittikçe genişlemiştir. PET CO 2 geçişine dirençli olması nedeniyle, tekrar kullanma amacı için uygun olmaktadır. En önemli nokta plastik materyalin kimyasallarla etkileşip etkileşmediğidir. Tekrar doldurulabilir kapların zararlı içeriklerle kirlenmiş olabilmesi tekrar kullanımlarını kısıtlaması açısından önemli olmaktadır (7). Avrupa Birliği üyesi her devlette, gıda ile temas eden geri dönüştürülmüş plastiklerin kullanılmasını düzenleyen ulusal yasalar bulunmaktadır. Belçika ve Fransa gibi bazı üye devletlerde geri dönüştürülen maddelerin gıda ile temas eden plastiklerde kullanılabilmesi için geri dönüştürme sürecinin önceden onaylanması gerekmektedir. Gıda ile temas eden plastiklerde geri dönüştürülmüş maddelerin kullanılması en az iki Avrupa ülkesinde (İspanya ve İtalya) genel olarak yasaktır (13). Tüketimden sonra malzemenin Coca-Cola şişelerinde yeniden kullanımı FDA (Food and Drug Administration) tarafından Ocak 1991 de kabul edilmiştir (1). Gıda ambalajında kullanılan tüm PET şişelerin geri dönüşümünü değerlendirmek için, polimerde beklenilen maksimum kontaminasyon konsantrasyonunun gerçekçi tahmin edilmesi gerekmektedir. Geri dönüştürülmüş PET den yapılmış yiyecek kaplarında yiyecek dışı kontaminasyondan etkilenim tartışılmış ve gıda için kullanılacak uygun kapların üretilmesi amacıyla FDA tarafından ilişkiyi açıklayabilecek testler geliştirilmesi önerilmiştir (9, 14). Bir çalışmada, PET den asetaldehit geçişi, gaz kromotografisi ile analiz edilmiştir. Yeni PET şişelerindeki kalıntı asetaldehit miktarı 200 µg/l lik geçiş değeri ile yaklaşık 6.3 mg/kg olarak bulunmuştur. Bu çalışmada, farklı zaman ve sıcaklıklardaki geçişler değerlendirilmiştir. Kırk derecelik sıcaklıktan sonraki 4. gün rezidüel asetaldehitin %10 u kadar asetaldehit geçişi olduğu saptanmıştır. Sıcaklık yaklaşık 20 derece daha arttırıldığında geçiş %50 e çıkmış ve bu geçişin içeceğin tadında önemli bir değişiklik yapmadığı sonucuna varılmıştır (15). SONUÇ Türkiye de gelişmiş ülkelere göre daha az yüzdelerde de olsa plastik kullanımında artış vardır. Örneğin; 1960 yılında kullanılan plastik kişi başına 0,6 kg iken 1977 yılında 5,25 kg, 1987 yılında 9,05 kg, 1989 yılında 9,65 kg, 1992 yılında 13,54 kg dır. Dikkat edilmesi gereken bir nokta, bu atıkların çoğunun oldukça yüksek değerde, ileri teknoloji ürünü plastikler olmasıdır. Cinslerine göre tanınıp ayrılabildikleri zaman ikincil ürün üretiminde kullanılmak üzere düşük vasıflı endüstriyel hammadde olarak yararlı olabileceği ileri sürülse bile gerçek çevre maliyeti hesaplandığında yeniden üretime sokmak ilke olarak doğru değildir. Bu nedenle Türkiye nin plastik endüstrisinin uzun kullanım, depozito ile toplama ve yeniden aynı amaçla kullanılabilecek türlere ağırlık vermeyi seçmesi gerekmektedir. Eğer bu mümkün olmayacaksa ikinci yöntem depozitolu olarak toplayarak yeniden üretime sokmaktır. Bu durumda ikinci üretimin çevre ve enerji maliyetinin dikkatle değerlendirilmesi www.korhek.org 311
gerekmektedir. Yeniden plastik elde edilmesinde kullanılan ek enerji, daha uzun bir ürün yaşam süresi için harcanmış olmaktadır. Ancak bu enerjinin de alternatiflere ve tekrar kullanılabilecek plastik ürünler kullanımına göre maliyeti karşılaştırmalı olarak göz önüne alınmalıdır. Ayrıca, plastik yakımı ortaya birçok zehirli gaz ve zararlı atığın çıkmasına neden olabilecek tehlikeli bir uygulamaya dönüşebilir. Plastik yakımına elverişli fırınların maliyeti de çok yüksektir (1). Plastik kullanımı otomobil, elektronik, makine endüstrisinde gittikçe artmaktadır, ancak plastikleri birbirinden ayırma zorunluluğu doğmaktadır. Ayrıca plastik mühendisliği de pahalı bir iştir. Plastik atıkların çeşitliliğinden dolayı plastikleri ayırmak da güçtür. Çeşitli plastiklerin daha iyi ayrılabilmesi için mevcut tekniklerin geliştirilmesine ihtiyaç vardır (10). Burada ilk akla gelen, baştan, birden çok polimeri içeren hiçbir ürün üretmemektir. Sonradan yapılabilecekler ise polimerlerin fiziksel yöntemlerle birbirinden ayrılarak saf monopolimer atık kümelerinin oluşturulması, kimyasal yöntemlerle ayırma, karışık plastikleri dolaysız olarak daha düşük kalite ve önemde ürünlerin üretilmesinde kullanma ve yakma ya da diğer termik metotlarla karışık plastiklerden enerji elde etme olarak sıralanmaktadır (1). ÖNERİLER Geri dönüşüm kutusu, torbası veya kumbarası, plastik atıkların oluştuğu kaynağa yakın yerlere konulmalıdır. Plastiklerin oluştuğu kaynaklar önceden tespit edilmeli ve bu konuda bir saha çalışması yapılmalıdır. Okullar, restoranlar, büfeler, lokantalar, stadyumlar, marketler, bakkallar, hastaneler, oteller kullanılmış ambalaj atıklarının en çok oluştuğu ana kaynaklardır. Bu merkezlerde ayrı toplama noktaları olmalıdır. Buralarda ayrı toplanmasına yardımcı olmak için broşürler dağıtılmalı veya asılmalıdır. Bazı maddelerin neden kabul edilmediği halkın kolayca anlayacağı dilde yazılmalıdır. Tüm bu merkezlere sarı renkli ambalaj atığı konteyneri, kumbarası veya torbalı kutuları yerleştirilmelidir. Bu toplama işlemini Belediyelerin yanısıra belediyelerin izin vereceği kuruluşlar da yapabilmektedir. Toplayıcıların sarı renkli iş elbisesi giymeleri ve araçlarının sarı renkli olması ayrı toplama mantığının yerleşmesinde yardımcı olacaktır (2). Plastik geri kazanımıma önem verilmesi ve kullanılıp atılan plastik ambalajların geri kazanılabilen plastiklerden imal edilmesi, geri kazanılmayan plastiklerin inşaat veya yalıtım malzemeleri gibi malzemelerde katkı maddesi olarak kullanımı olanaklarının araştırılması, kolay bozunabilen plastiklerin yapımına önem verilmesi ve bu konuda araştırmaların desteklenmesi atıklardaki plastik yükünün azaltılmasını sağlayacak başlıca tedbirlerdendir (1). Ayrıca, gıda ambalajının kalite, kullanım güvenliği ve tekrar kullanımını garanti etmek için sanitasyon kriterlerini, maliyet etkinliğini ve uygun standart testleri değerlendirmek gerekmektedir (7). Sonuçta; plastiklerin parçalanması ve zararsız hale getirilmesine yönelik olarak önemli araştırma açığı bulunmaktadır. Plastiklerin doğada parçalanmasını sağlayacak mikrobiyolojik ajanlarla ilgili araştırmalar sürmektedir, ancak bunların gelecekte insan sağlığı açısından yaratabilecekleri sorunlarla ilgili herhangi bir değerlendirme bulunmamaktadır. Bütün bu nedenlerle plastikler ve yaratacağı sorunlar gelecekte gündemi çok büyük oranda meşgul edecektir. Plastik dönüşümünde, çevre sağlığı personelinin plastiklerle ilgili sorunları tam olarak kavraması ve uygun halk politikaları ile başarılı olunabilir (1,16). KAYNAKLAR 1. Güler Ç. Çobanoğlu Z. Plastikler. Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi. Sağlık Bakanlığı TSH Genel Müdürlüğü. Ankara, 1997; No: 46. ISBN: 975-8088-51-3 2. Öztürk M. Plastikler ve Geri Kazanılması. YTÜ İnşaat Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü. İstanbul. 2001 3. Hard DJ. Best Practices and Industry Standards in PET Plastic Recycling. 2001 4- http://www.en.wikipedia.org/wiki/polyethylene_terephthalate 13/11/2005 5. www.petcore.org/content/what is PET/Page ID=6, 19/05/2005 6. Sheftel VO. Indirect Food Additives and Polymers: Migration and Toxicology. Lewis Publishers. Boca Raton. 2000; pp.1132-1134 7. Karamani AG. Demertzis PG. Development of a Modified Chemical İnertness test Method for Refillable PET Bottle Material. Eur Food Res Technol. 2002; 214:256-270 8. Franklin P. Can the Downward Trend of PET Recycling be Reversed?. Container Recycling Institute. APR Meeting. February 2002 9. Konkol L. Contaminant Levels in Recycled Pet Plastic. A thesis of Doctor of Philosophy. Environment and Biotechnology Centre Swinburne University of Technology Victoria 3122. Australia. November 2004 10. Marques GA. Tenorio JAS. Use of Froth Flotation to Seperate PVC/PET Mixtures. Waste Management. 2000; 20: 4; 265-269 11. Toros A. Ulusoy M. Ergöçmen B. Ulusal Çevre Eylem Planı. Devlet Planlama Teşkilatı. Temmuz 1997 12. İstatistiklerle Türkiye 1994. Türkiye İstatistik Kurumu. Ankara, 1994; No: 1718. ISBN: 975-19-0959-7 13. Ambalaj Bülteni Eylül-Ekim. 2004; ISSN 1303-1694 14. Begley TH. McNeal TP. Biles JE. Paquette KE. Evaluating the Potential for Recycling all PET Bottles into new Food Packaging. Food Addit Contamination. 2002; 19 Suppl:135-43 15. Eberhartinger S. Steiner I. Washüttle J. Kroyer G. Study of the Migration of Acetaldehyde from PET Bottles into Soft Drinks Containing Carbonic Acid. Zeitschrift für Lebensmittel Untersuchung und Forschung. 1990; 191: 286-289 16. Curlee TR. Das S. Identifying and Assessing Targets of Opportunity for Plastics Recycling. Conversation and Recycling. 1991; 5: 4, 343-363 312 www.korhek.org