YEREL YÖNETİMLER ve YAP - İŞLET - DEVRET MODELİ GİRİş Orhan PİRLER Yerel yönetimler, sahip olduklan ta ınmaz mallannı değerlendirmek, bunlardan gelir elde etmek isterler. Bu değerlendirme; - Kiraya verme, - Pay karşılığı verme, - İşletme hakkını devretme, - Yap-işlet-devret, şekillerinden biri ile olur. Bazı yerel yönetimlerde bu şekillerden birkaçı birarada uygulanır. Kiraya Verme: Yerel yönetimler, sahip oldukları taşınmaz mallarını, gelir sağlamak amacıyla kiraya verirler. Kiraya verme, 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu'nda belirtilen usuller çerçevesinde olur. Örneğin, yerel yönetimlerin işyerlerini, depolarını, büfelerini, arsalarını kiraya vermeleri gibi... Pay Karşılığı Verme: Yere] yönetimler, taşınmaz mallarını değerlendirmek için pay karşılığında müteahhitlere verebilirler. Yerel yönetimler bu yola mali imkansızlık nedeni ile müracaat ederler. Örneğin, arsalarını belirli bir pay karşılığında konut veya işyeri yapmak için müteahhitlere vermeleri gibi... İşletme Hakkını Devretme: Yerel yönetimler, ticari mahiyetteki işletmelerinin, işletme haklarını, belirli bir süre için başkalarına devredebilirler. Bunda amaç, işletmelerin daha verimli çalışmalarını sağlamak, yerel yönetim harcamalarını azaltmak, bir nevi özelleştirme yapmaktır. Örneğin, bir ekmek fabrikasının, bir buzhanenin, bir otelin işletme hakkının devredilmesi gibi.. Bu işlerde 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu'na uygun bir şekilde yapılır. Yap-İşlet-Devret Modeli: İleri teknoloji ve yüksek maddi kaynak ihtiyacı duyulan projelerin gerçekleştirilmesinde kullanılmak üzere geliştirilen özel bir finansman modelidir. Başka bir ifadeyle, bazı yatırım ve hizmetlerin, mali imkansızlıklar nedeniyle, yerli ve yabancı şirketler devreye sokularak, bunlar aracılığı ile yaptırılması, işletilmesi ve belirli bir süre geçtikten sonra yapılanların idarelere devredilmesidir. Emekli Vali. Çtı.ğrUıf Y".el Yönetimkr, Cik 4, Sayı 1, 0CtıJı 1995, 1.47 60.
48 ÇAOOAŞ YEREL YÖNETIMLER Yap-işlet-devret modeli son 10-15 yıldan beri gündeme gelen bir konudur. Daha önceki yıllarda yok muydu? Hemen cevap verelim, vardı. Ancak adı yapişlet-devret değildi. Bazı yerel yönetimler, bütçe imkansızlıkları nedeniyle yapamadıkları yatırımları, belirli bir süre geçtikten sonra, idareye devretmek şartıyla, bazı şahıslara yaptınyorlardı. Bu şartlarla yaptırılan bazı işler az da olsa vardı. Örneğin, belediye arsasına dükkan, fırın, otel yapıp, belirli bir süre içinde oturduktan sonra, belediyeye devredilmesi gibi.. Veya yarım kalmış bir inşaatı tamamlayıp, içinde belirli bir süre kira ödemeden oturduktan sonra, idareye devretmesi gibi.. Bu konuda, mevzuatta herhangi bir düzenleme yoktu. Bu husus belediyelerde belediye başkanlarının, il özel idarekrinde valilerin becerisine kalıyordu. Yap-işlet-devret modeline, 1990-1994 yılları bütçe kanunlarında ilk defa yer verildi. Böylece, idarelerin yap-işlet-devret modeli ve benzeri özel finansman modellerine dayalı olarak projeler çerçevesinde bazı işleri yaptırmalarına imkan sağlanıyordu. Nihayet, 8. 6. 1994 tarih ve 39% sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap İşlet - Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun'la, yap-işletdevret modeline bir düzenleme getirildi. Ayrıca bu hususta "Bazı Yatırım ve Hizmetlerİn Yap-İşlet-Devret Modeli çerçevesinde Yapılması Hakkında 3996 Sayılı Kanunun Uygulama Usul ve Esaslarına İlişkin Karar", 6. 8. 1994 tarih ve 94/5927 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe girdi. Genel gerekçeye göre kanun, "Ülke kalkınmasında önem taşıyan, ileri teknoloji ve yüksek maddi kaynak gerektiren ve yaygın bir işletmecilik anlayışında yapılması yararlı olan yatırım ve hizmetlerin gerçekleştirilmesinde, hizmetin asli sahibi olan kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadi teşebbüslerinin yanı sıra, Türk kanunlarına göre kurulmuş olan sermaye şirketleri ile Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu hükümlerine göre Türkiye'de faaliyette bulunmasına izin verilen yabancı şirketlerin de görevlendirilmesi, kamunun kıt kaynaklarının en gerçekçi biçimde kullanılması açısından büyük önem taşımaktadır. Kanunda öngörülen yatırım ve hizmet alanlarında, rekabetçi bir ortamın oluşturulması, finansman ve yönetim açısından kendine yeterli bir modelin geliştirilmesi ile Devletin bütçe imkanlarının daha ağırlıklı kamu hizmetlerine kaydırılarak, özel sektör ve yabancı kuruluşların söz konusu yatırım ve hizmet alanlarına çekilmesi, ekonomik kaynak sorunlarına çözüm getirebileceği gibi hedeflenen gerçekçi büyüme doğrultusunda, yatırımların hayata geçirilmesi, yeni iş olanaklarının yaratılması ve işsizliğin giderilmesi konularında da yardımcı olacaktır". Belirlenen amaçları gerçekleştirmek üzere bu kanun tasarısı hazırlanmıştır. Bu kanun ile, kamunun öngörülen yatırım ve hizmet alanlarından tümüyle çekilmesi değil, bütçe kaynakları dışında, özel kesime ait kaynakların da ileri teknoloji ve yüksek finansman gerektiren yatırımlarda kullanılması öngörülmüştür.
YAP - İşLET - DEVRET MODELİ 49 Ayrıca bu kanun, bazı yatınm ve hizmetlerin kamu idarelerinin kurulu kanunlanna göre yapılmasını belirleyen hükümlerine istisna tqkil eder. YAP - İŞLET - DEVRET MODELİ ile YAPTIRlLABİLECEK İŞLER Yap-i let-devret modeli ile yaptınlabilecek i ler, 3996 sayılı kanunun 4047 sayılı kanunla deği ik 2 nci maddesinde birer birer sayılml tır. Bu maddeye göre; köprü, tünel, sulama, içme ve kullanma suyu, antma tesisi, kanalizasyon, haberlqme, maden ve i letmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, çevre kirliliğini önleyici yatınmlar, otoyol, demiryolu, yeraltı ve yerustü otoparkı, sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanı, benzeri yatırım ve hizmetlerin, yap-i let-devret modeliyle yapılması, İ letilmesi ve devredilmesi mümkündür. Maddede sayılanların dı ında, "benzeri yatırım ve hizmetler" ifadesine yer verilerek, hem madde kapsamı geni letilmi, hem de bir uyu mazlığın çıkması önlenmi tir. YEREL YÖNETİMLERDE YAP - İŞLET - DEVRET MODELİ ile YATIRIM ve HİZMET YAPıLMASı Yerel yönetimlerde, yap-i let-devret modeli ile yatırım ve hizmet yaptırılmasına, hangi organların karar vereceği hususunda herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Yerel yönetimlerde yap-i let-devret modeli ile yatırım ve hizmet yaptırılması için, o idarelerin en yüksek karar organı olan meclislerinden karar alınması gerekir. 1580 sayılı Belediye Kanunu'nun 70/11 inci maddesine göre, "menafıi umuma mahsus belediye gayrimenkul emvalinin bir hizmete tahsisi, tahsis cihetinin tebdil veya akar haline ifrağı" belediye meclisi karan ile olur. 3360 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu'nun 92 nci maddesine göre, il genel meclisi kararı ile t3 ınmaz malların idare tarzı deği tirilebilir. Bu hükümler gereğince, belediyeler ve il özel idareleri, yap-i let-devret modeli ile i yaptırmak için en yüksek karar organlan olan meclislerinden karar alacaklardır. Ondan sonra, İçi leri Bakanlığı aracılığıyla Yüksek Planlama Kurulu'na müracaat edeceklerdir. Bu kurulun izninden sonra sermaye irketleri ve yabancı İrketlerle sözlqme imzalayabileceklerdir. YAP-İŞLET-DEVRET MODELİ ile YATIRIM veya HİZMET YAPTIRlLMASINDAKİ ESAS ve USULLER Şartname Hazırlanması Yerel yönetimler, yap-i let-devret modeli ile yaptıracaklan yatınm ve hizmetler için, bir artname hazırlayacaklardır. Bilindiği gibi artnameler, yapılacak i lerin genel ve özel, teknik ve idari esas ve usullerini gösteren yazılı
50 ÇAGDAŞ YEREL YÖNETİMLER belgelerdir. Yap-~let-devret modelinde artnameler, yaptırılacak yatırım ve hizmetlerin özelliklerini belirtir nitelikte hazırlanacaktır. Şartnameler yerel yönetimlerce hazırlanacak veya hazırlattınlacaktır. Şartnamelerde görevin mahiyetine göre konulacak özel ve teknik artların dı ında ~ağıdaki hususların da yer alması zorunludur. a) Görevin niteliği, nev'i ve kapsamı, b) Geçici ve kesin teminatın oranları ve artları, c) Görev yeri, teslim etme ve teslim alma ekil ve artları, d) Görev konusu i lere b~lama ve bitirme tarihleri, gecikme halinde uygulanacak müeyyideler, e) Şirketlerde aranan artlar ve istenen belgeler, f) Değerlendirme yapmak üzere irketlerden istenilecek belgeler (görev konusu ile ilgili fizibilite raporu, i proğramı, nakit akım tablosu ve bunun gibi), g) Görevlendirmeyi yapıp yapmamakta ve uygun teklifi tespit etmede serbest olduğu, h) Tekliflerin hazırlanması, verilmesi, tekliflerin değerlendirilmesi ve görevlendirme usul ve esaslan, ı) Tekliflerin geçersiz sayılacağı haber, i) Görevlendirme kararının alındığı tarihten itibaren hangi süre içinde onaylanacağı veya iptal edileceği, j) Her türlü giderin kim tarafından kar ılanacağı, k) Süre uzatımı verilecek haber ve artlan, I) Ücret belirleme yöntemleri, m) Kamul~tırma bedeline idarenin i tirak edip etmeyeceği, edilecekse ~tirak edilecek tutar, n) İhtilafların çözüm ekli. Şartnameler ve ekleri, yerel yönetimlerde görülebileceği gibi, idarelerince takdir edilecek bir bedel kar ılığında isteyenlere verilebilir (Esaslar, Madde 8). ilan Yap-i let-devret modelinde, açıklığı ve rekabeti sağlamak için, konunun ilan yoluyla duyurulmasına ayrı bir önem verilmi tir. Yap-i let-devret modeli ile yaptınlmak istenen yatınm ve hizmetler, Resmi Gazete'de, önseçim için belirlenen son müracaat tarihinden en az 30 gün önce olmak üzere en az bir defa ilan edilecektir.
YAP - ışlet - DEVRET MODELı 51 Ayrıca, yap-i let-devret modeli ile yaptırılması istenen yatırım ve hizmetler, Türkiye çapında yayımlanan yüksek tirajlı iki gazetede önseçim için belirlenen son müracaat tarihinden en az 30 gün önce olmak üzere en az birer defa ilan edilecektir. Gerek Resmi Gazete'de, gerek diğer gazetelerde birden fazla ilan yapılmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. İ in özelliği bulunan hallerde ilan yurt dl ında da yapılabilir. İlanın son müracaat tarihinden itibaren en az 45 gün önce yapılması gerekir (Esaslar, Madde 5). Fiyatın Belirlenmesi Yap-i let-devret modeli ile gerçekle tirilecek yatırımlar sonucu üretilebilecek mal ve hizmetler kar ılığında ödenecek ücretin tespitine ili kin esas ve usullere, uygulama sözle mesinde yer verilecektir (Esaslar, Madde 5). Yerel yönetimlerde bu ücretlerin tespitine ili kin esas ve usuller, belediye meclisi veya il genel meclisi tarafından belirlenecektir. Gerekli görülen hallerde, İçi leri Bakanlığı tarafından belirlenecektir (Kanun, Madde 8). Yap-i let-devret modeli çerçevesinde yatırım belirlenmeleri: ve hizmet ücretlerinin a) Uluslararası sektörel iç karlılık oranları gözönünde bulundurularak, maliyet artı kar yöntemine, b) Tavan fiyat yöntemine uygun olacaktır. Yerel yönetimler yatırım ve hizmetlerin niteliğine göre artnamede, ücret belirleme yöntemlerinden birini veya ikisini birlikte tercih edebilirler. Bu durumda, irketler idarece belirlenen yöntemlere göre tekliflerini verirler. Tekliflerin değerlendirilmesinde yöntemlerden birini seçmekte idare serbesttir. İ in niteliği, yatırım ve hizmetin özelliğine göre, gerektiğinde Yüksek Planlama Kurulu yukarıda belirtilen ücret yöntemlerinden birini tercih edebilir. Maliyet artı kar yönteminde, maliyet tespitinin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğinde yer alan standart ve ilkelere göre yapılması, bu ilkelerin yetersiz kaldığı durumlarda uluslararası muhasebe standartlarından yararlanılması, yapılacak sözle melerde faaliyet konuları itibariyle ayrı olan i letmelerde ayrı kriterlerin uygulanmasına yönelik ilkelerin benimsenmesi esas alınır. Türk lirası üzerinden fiyatı olu turan maliyet kalemlerinin İ letme dönemi içinde hangi oranlardan eskale edileceğine dair esaslara, uygulama sözle melerinde yer verilir. Fiyat tekliflerinin döviz cinsinden alındığı hallerde, i letme döneminde deği ebilir maliyet kalemleri dı ında girdi fiyatlarındaki deği meler fiyata
52 ÇAGD~ YEREL YÖNETIMLER yansıtılamaz. Deği ebilir maliyet kalemlerine uygulama sözlqmelerinde yer verilir (Esaslar, Madde 4). Tavan ücret yönteminde, piyasada olu mu ücret düzeyinden en yüksek indirimi sağlayan ve i letme dönemi süresince bunu sürdüreceğini taahhüt edenin teklifi tercih edilir. Piyasada olu an fiyatın gerçek maliyetleri yansıtmadığı veya qdeğer bir fiyatın olu madığı durumlarda, en dü ük ücreti i letme dönemi süresince sürdüreceğini taahhüt edenin teklifi tercih edilebilir (Esaslar, Madde 36). Teminat Yap-i let-devret modeli İle yaptırılacak yatırım ve hizmetler için, sözlqmeye esas yatırım tutarının %1 'ine kadar geçici ve kesin teminat alınır. Ne miktar kesin ve geçici teminat alınacağı hem artnamede hem de uygulama sözlqmesinde gösterilecektir. Teminat olacak değerler: a) Tedavüldeki Türk parası, b) Maliye Bakanlığı'nca belirlenecek bankaların verecekleri süresiz teminat mektupları, c) Devlet tahvilleri, ihalelerde teminat olarak kullanılabileceği kabul edilen hazine bonosu, her an nakde çevrilebilen devlete ait gelir ortaklığı senedi gibi menkul kıymetler, dir. Görevlendirme Usulleri Görevlendirmeyi yapacak yerel yönetimlerin birinci derece ita amirlerinin onayı ile görevlendirme komisyonu kurulur. Komisyonun kaç ki iden olu acağı Bakanlar Kurulu kararında gösterilmemi tir. Bu büyük bir noksanlıktır. Görevlendirme komisyonunun üç ki iden az olmaması gerektiği görü ündeyim. Ayrıca, belediyelerde görevlendirme komisyonu olarak belediye encümeninin, il özel idarelerinde il daimi encümenlerinin görev yapabileceği kanaatindeyim. Birinci derece ita amirleri, bu görevi belediye encümenlerine veya il daimi encümenlerine verebilirler. Belediyelerde birinci derecede ita amiri belediye ba kanı, il özel İdarelerinde birinci derecede ita amiri validir. Görevlendirme komisyonuna yardımcı olmak üzere, kararlara katılmamak artıyla gereği kadar idari ve teknik eleman da görevlendirilebilir. Şirketlere görevlerin verilmesinde: a) Kapalı teklif usulü,
YAP - ışlet. DEVRET MODEIl 53 b) Belli istekliler arasında kapalı teklif usulü, c) Pazarlık usulü, uygulanır. Yapılacak İ in gereğine göre, bu usullerden hangisinin uygulanacağı, yerel yönetimlerce tespit edilir. Bu tespiti yerel yönetimlerin encümenlerinin yapması gerekir. Gerektiğinde Yüksek Planlama Kurulu, yatırun ve hizmetlerin özelliğine göre görevlendirme usulüne karar verebilir. Kapalı Teklif Usulünde Görevlendirme Kapalı teklif usulünde teklifler yazılı olarak yapılır. Yerel yönetimler tekliflerin hazırlanması, verilmesi, zarfların açılması, teklifleri n değerlendirilmesi ve görevlendirmenin sonuca bağlanmasına dair usul ve esasları tespit eder. Bu usul ve esasların artnamede belirtilmesi arttır. Belli İstekliler Arasında Kapalı Teklif Usulü ile Görevlendirme Yerel yönetimler, gerçekle tireceği yatırım ve hizmetleri, teknik yeterlilikleri ve mali güçleri idarece kabul edilmi en az üç istekli arasında, bu usulle yaptırabilirler. Zorunlu nedenlerle üçte n az istekliden teklif almak gerektiği takdirde, Yüksek Planlama Kurulu'ndan izin alınması gerekir. Bu usule göre yapılacak görevlendirmede, görevlendirmeye katılacak isteklilerin isimleri belirtilmek suretiyle ilgili bulunulan bakanın onayının alınması zorunludur. Yerel yönetimler için ilgili bakanlık İçi leri Bakanlığı'dır. Bu görevlendirmelerde ilan yapılması zorunlu değildir. Gerekli görülen hallerde görevlendirmeye davet edilecek isteklilerin seçimi için ilan yapılabilir. Hemen unu belirtelim ki, belli istekliler arasından kapalı teklif Usulü, adam kayırmaya, suiistimal yapmaya müsait bir sistemdir. İlan yapılmaması, bu usulle görevlendirme yapmayı, daima aibe altında tutacaktır. İlanlar açıklığı sağlamak, rekabeti arttırmak için yapılır. Bu usulle görevlendirmede de ilan yapılması zorunlu hale getirilmelidir. Pazarlık Usulünde Görevlendirme Pazarlık usulü ile yapılacak görevlendirmelerde tekliflerin yazılı olarak alınması zorunludur. Teklifler, idarelerce te kil olunan komisyonlar tarafından, İ İn nitelik ve gereğine göre, artnamede belirtilen yatırım ve hizmetlerin fiyatlarının belirlenmesi esasına uygun olmak üzere değerlendirilir. Bu değerlendirmede, artnamede yer alan diğer hususlar da dikkate alınır. Görevlendirme pazarlık ile neticelendirilir. Pazarlığın ne suretle yapıldığı, ne gibi tekliflerde bulunulduğu ve görevlendirilen İrketin neden dolayı tercih edildiği görevlendirme kararında gösterilir.
54 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETİMLER Görevlendinnede Uyulacak Ortak Esaslar İki veya daha fazla istekli tarafından yapılan tekliflerin aynı olması ve bunların da uygun teklif olduğunun anlqılması halinde, yerel yönetimleri en az yükümlülük altına sokacak olan teklif sahibine görevlendirme yapılır. Görevlendirme komisyonu tarafından alınan görevlendirme kararı, ilgili bakan tarafından onaylanır veya iptal edilir. İstekli çıkmadığı veya tekliflerin uygun görülmediği hallerde, idare, aynı yatırım ve hizmetler için aynı usullere bqvurmakta serbesttir. Sözleşme Yapılması Yap-i let-devret modelinde, yatırım ve hizmetlerin gerçekle mesiyle ilgili olarak idare ile görevli irket arasında bir sözle me yapılır. Bu sözle me özel hukuk hükümlerine tabi olur (Kanun, Madde 5/Esaslar, Madde 3). Buna uygulama sözle mesi denir. SÖzle mede bulunması gereken hususlar, Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap İ let-oevret Modeli Çerçevesinde Yapılması Hakkında 3996 Sayılı Kanun'un Uygulama Usul ve Esaslarına İli kin Karar'ın 16 ncı maddesinde gösterilmi tir. SÖzle mede taraflar, uygulama sözle mesini imzalayan yerel yönetimler ve görevli irkettir. Uygulama sözle mesi Türkçe olarak, görevli irketin veya ortağının yabancı olması halinde ise Türkçe ve İngilizce olarak iki dilde hazırlanır. Herhangi bir ihtilaf olması halinde Türkçe metin geçerlidir. Uygulama sözle mesinin yürürlüğe girmesi, sözle mede belirtilen diğer sözle melerin imzalanması ile mümkündür (Esaslar, Madde 33). Süre Yap-i let-devret modeli ile yaptırılacak i lerde yatırım süresi, hiçbir ekilde 40 yılı geçemez. Bu süre mücbir sebepler ve idarenin sebep olduğu haller nedeniyle uzatılamaz. Finansman Uygulama sözle mesinde, görevli irketin finansmanının tamamını sağlamakla yükümlü olduğu toplam yatırım tutarı ve varsa uygulanacak eskalasyonlar ile bunlara uygulanacak formüller, köprü kredi kullanılacaksa bunun kullanılacağı durumlar, vergi ve stopajların ödenmesi, ek maliyetler ve bunların nasıl kaf ılanacağı ile kullanılacak her türlü krediye ili kin hususlar yer alır.
YAP - İŞLET - DEVRET MODELİ 55 Görevin Devri Görevli irket, yatırım ve i letme dönemlerinde uygulama sözle mesindcn doğan tüm hak ve vecibelerini aynı artlarla, yerel yönetimlerin görü ü ve Yüksek Planlama Kurulu'nun kararı ile devredebilir. Görevin bu ekilde devredilmesi halinde diğer sözle meler de devredilmi sayılır. Süre Sonunda Tesisin Devri Uygulama sözle mesi sonunda yatırım ve hizmetler her türlü borç ve taahhütlerden ari, bakımlı, ça1ı ır ve kullanılabilir durumda bedelsiz olarak kendiliğinden yerel yönetimlere geçer. Yatırım ve hizmetlerin devir 3 amasında, uygulama sözle mesinde yer alan bütün hususları haiz olup olmadığı, olu turulacak bir devir-teslim komisyonunca tespit edilir. Bu komisyonun olu turulması, çalı ma usul ve esasları, komisyonca tespit edilen eksiklik ve hataların giderilmesi ve onarımıarının yapılması ile ilgili hükümler uygulama sözle mesinde yer ahr (Esaslar, Madde 27). Uygulama sözle mesinde belirtilen süreden önce, mücbir sebep veya idarenin sözle meyi tek taraflı olarak feshetmesi sebebiyle tesisin veya görevli irket hisselerinin devir alınmasına ili kin hususlara, uygulama sözle mesinde yer verilir (Esaslar, Madde 28). Sözleşmenin Feshi Uygulama sözle mesi, görevli irketin yükümlülüklerini yerine getirmemesi veya uygulama sözle mesi artlarını ihlal itmesi, iflası, konkordato ilan etmesi, ödeme güçlüğüne dü mesi hallerinde, idare tarafından süresinden önce feshedilebilir. Feshe ili kin hükümler ile fesh in sonuçları sözle mede yer alır (Esaslar, Madde 26). Sorumluluk ve Tazminat Görevli irket, yatırım ve hizmeti belirlenen süre içinde projelendirmek, finansmanlarını sağlamak, tesisi yapmak ve i letmek, bakım ve onarımını sağlamak; süre sonunda tesisi her türlü borç ve taahhütlerden ari, bakırnh ve kullanılabilir durumda idareye vermekle yükümlüdür. Görevli irket, yatırım ve i letme döneminde üçüncü ki ilere vereceği her türlü zarardan sorumludur. Görevli irketin yükümlülüğüne, sorumluluğuna ve zararların tazminine ili kin hükümler uygulama sözle mesinde yer alır (Esaslar, Madde 29). Denetim Yerel yönetimler, görevli irketin sözle me kapsamına giren tüm faaliyetlerini, belge ve kayıtlarını bütün 3 amalarda denetlerler veya
56 ÇAGDAŞ YEREL YÖNETİMLER denetlettirebilirler. Denetim giderlerinin hangi tarafça ve ne ekilde kaqılanacağı uygulama sözle mesinde belirtilir (Esaslar, Madde 23). İhtilaflann Halli Uygulama sözle mesinin ve diğer sözle melerin uygulanması sırasında doğabilecek hukuki ihtilaflar, Türkiye Cumhuriyeti mevzuatına tabi olup, ihtilafların çözümünde Türkiye Cumhuriyeti mahkemeleri görevli ve yetkilidir. Ancak uygulama sözle mesinde taraflar, ihtilaflann Türk Hukukuna göre ve Türkiye'de tahkim yolu ile çözümlenebileceğini kararlqtırabilirler. ŞİRKETLER Yap-i let-devret modeliyle yaptırılacak yatırımlar ve hizmetler, sermaye irketleri veya yabancı irketler eliyle gerçekle tirilir. Sermaye irketi; Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına göre kurulmu veya kurulacak olan ve gerektiğinde kamu kurum ve kurulu larının da ortak olduğu anonim irketi ifade eder. Yabancı irket; 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Te vik Kanunu hükümleri uyarınca Türkiye'de faaliyetine izin verilen kurulu u ifade eder. Şirketlerin ve ortaklarının, her birinin sağlam bir mali yapıya sahip olduklarını bağımsız denetim firmalarınca tastiklenmi bilançoları ile kanıtlamaları ve irketin ortaklarından en az birinin talip olunan yatırım veya i letme ile ilgili faaliyette bulunmu olması zorunludur. Yüksek Planlama Kurulu'nun izni alınmadan yatırım ve i letme ile ilgili faaliyetlerde bulunmu ve teknik yeterliliğe sahip olan ortağın, irketin kurulu sermayesindeki payını yatırım döneminde deği tirmesi halinde, yerel yönetim uygulama sözle mesini feshedebilir. Şirketlerin gerçekle tireceği yatırım ve hizmetler için getireceği öz kaynak oranı, önerilen toplam sabit yatırım tutarının %20'sinden az olamaz. Her yap-i let-devret projesi için ayrı bir irket kurulur. Bu irketin ana sözle mesinde, gerçekle tireceği yap-i let-devret projesi faaliyet konusu olarak belirtilir. Bir irket birden fazla yap-i let-devret projesini üstlenemez. YAP-İŞLET-DEVRET MODELİ ile YAPTIRILACAK YATIRIM ve HİZMETLERDE DİGER HUSUSLAR Kamulaıtınna 3996 sayılı kanunun 4047 sayılı kanunla deği ik 2 nci maddesinde öngörülen yatırım ve hizmetler için gerekli kamulqtırma i lemleri yerel yönetimler tarafından, 2942 sayılı Kamulqtırma Kanunu hükümlerine göre yapılır. Belediyelerde, belediye encümenleri; il özel idarelerinde, il daimi encümenleri
YAP - İŞLET - DEVRET MODELİ 57 kamul~tırına karan verirler. Bu kararlar, mahallin en büyük mülki amiri tarafından tasdik edildikten sonra yürürlük kazanırlar. Kamul~tınlan ~ınmazın mülkiyeti yerel yönetimlere ait olur. Kamul~tırma bedelinin tamamen veya kısmen yerli sermaye irketi veya yabancı irketçe ödenmesi hususu, idare ile bu irketler arasında yapılacak uygulama sözle mesinde hükme bağlanabilir. Taşınmaz Mallann Kullanılması Yap-i let-devret modeli ile yapılması öngörülen yatınm ve hizmetler için kamul~tınlan ta ınmazın bedeli ve hükmen tezyit edilen bedel de dahilolmak üzere, bedeli görevli irket tarafından ödenen ta ınmaz mallar için kullanım bedeli alınmaz. Görevli irket lehine, sözle me süresince yerel yönetimlerce üst hakkı tesis edilebileceği, uygulama sözlc mesinde gösterilir. Uygulama sözlc mesinde gösterilmek artı ile kamula tırma bedelinin idarece ödenmesi halinde, ta ınmaz malın tamamı üzerinde görevli irket lehine daimi ve müstakil nitelikli üst hakkı tesis edilebilir. Bedeli yerel yönetimlerce ödenen ta ınmaz mallar için kullanım bedeli alınır. Yerel yönetimlerin kamul~tırma bedeline maktu bir tutar üzerinden i tirak ettiği hallerde, tezyit edilen bedel de dahil olmak üzere, toplam kamula tırma bedeline isabet eden kısım için kullanım bedeli alınır. T~ınmaz malın mülkiyetinin yerel yönetimlere ait olması halinde, bedeli mukabilinde görevli irket lehine daimi ve müstakil nitelikte üst hakkı tesis edilebilir. Uygulama sözle mesinde, hazinece köprü kredi sağlanacağı hükmünün yer alması halinde, üst hakkı üzerinde tesis edilecek ipotekler için birinci derece ipoteğin birinci sırası bo bırakılır. Uygulama sözle mesi gereğince köprü kredi kullanılması halinde, hazine lehine birinci derece birinci sıradan ipotek tesis edilir. ve diğer Tesisin ve görevli irket hisselerinin uygulama sözle mesi sözle melerde belirtilen ko ullara uygun olarak süresinden önce yerel yönetimlere devrinin öngörülmesi halinde, görevli irket lehine tesis edilen üst hakkı tapudan terkin edilir. Taşınmaz Malların Kullanım Bedellerinin Tespiti T~ınmaz malların kullanım bedeli yerel yönetimlerce tespit edilir. Her yıl, Devlet Istatİstik Enstitüsü'nce yayımlanan toptan e ya fiyatlan endeksi oranı uygulanmak suretiyle artırılır.
58 ÇAGDAŞYERELYÖNE~R Uygulama sözle mesinin herhangi bir nedenle sona ermesi halinde üst hakkı sona erer. Üst hakkının sona ermesi halinde tüm yapı ve tesisler bedelsiz olarak idareye geçer. Uygulama sözıe mesinin süresinden önce sona ermesi hallerinde, yapı ve tesislerin mülkiyetinin idareye intikaline ve tazminata dair hususlara uygulama sözle mesinde yer verilir. Garantiler Yap-i let-devret modelinde yatırım ve hizmetlerin özelliklerine göre, hazine garantileri söz konusu olduğunda, yerel yönetimler adına 8 ağıdaki garantiler verilebilir. a) Görevli irkete, yerel yönetimlerce satın alınacak mal ve hizmet bedelleri için ödeme yapılacağına dair garanti vermeye, b) Uygulama sözle mesi ve diğer sözle melerde yer alması ve köprü krediler maddesinde belirtilen durumlara uygun olması kaydıyla yabancı finans kurulu larından köprü krediler sağlanması halinde, finansör kurulu lara kısmen veya tamemen geri ödeme garantisi veya görevli irkete köprü krediler sağlama hususunda mali yükümlülük altına giren fonlar lehine garanti vermeye, c) Finansör kurulu lara köprü krediler dı ında sağlanan ana krediler için, tesisin ve görevli irket hisselerinin uygulama sözle mesi ve diğer sözle melerdeki ko ul1ara uygun olarak, süresinden önce idarece devir alınması halinde, geri ödeme garantisi vermeye ve söz konusu garanti ko ullarını belirlemeye, Hazine Müste arlığı'nın bağlı olduğu bakan yetkilidir. Uygulama sözle mesi ve diğer sözle melerde hazine garantilerini ilgilendiren hususlarda bir deği iklik yapılması halinde, verilmi olan hazine garantileri yeniden değerlendirilir. Değerlendirme sonuçları ilgili bakanın onayına sunulur. Yerli finans kurulu larınca sağlanan ana kredilere hiçbir ekilde garanti verilemez. Köprü Krediler Köprü kredisi, uygulama sözle mesi çerçevesinde belirtilen artlarda, gerektiğinde, görevli irket hatası dı ındaki durumlar nedeniyle, projenin beklenmeyen finansman ihtiyaçlarını kar ılamak amacıyla, yerel yönetimler adına, fonlar veya diğer uluslararası finans kurulu larınca temin edilen ve kısmen veya tamamen hazine garantisini haiz kısa ve orta vadeli tali kredidir. Görevli irkete; a) ilgili yerel yönetimlerden kaynaklanan her türlü kayıp ve zararların finansmanı,
YAP - İ~LET - DEVRET MODELİ 59 b) Görevli irketin mücbir sebepler nedeniyle ortaya çıkan zararlarının finansmanı, c) Uygulama sözlc mesinde her iki tarafın mutabakatı ile yapılacak deği ikliklerin finansmanı, için köprü kredi sağlanabilir. Sağlanacak ve garanti edilecek köprü kredilerin tutan, görevli irketin öz kaynaklan ile sınırlıdır. Köprü kredi limitini, öz kaynak' sının üzerinde belirlemeye Yüksek Planlama Kurulu yetkilidir. Görevli irketin hatasından kaynaklanan zararlar ile vergi ve stopajlar, hiçbir ekilde köprü kredi ile finanse edilemez. Köprü kredilerin temini, hangi alanlarda kullanılacağı ve görevli irketçe geri ödeme ekli, uygulama sözle melerinde belirtilir. Muafiyetler Yap-i let-devret modeli çerçevesinde yapılan İ ler, 492 sayılı kanun gereğince alınan harçlardan ve 488 sayılı kanun gereğince alınan damga vergisinden muaftır. Bu esaslar çerçevesinde; a) Yapılan bütün sözle meler, b) Geçici ve kesin teminat mektupları, görevlendirme (ihale) kararları, c) Kamula tırmalar ile ilgili ta ınmazların tapu siciline tescil ve erhleri, d) Yatırımın tamamlanmasını takiben yapılacak devir uygulamaları, e) Yatırım döneminde kullanılmak üzere görevli irket tarafından yatırım kredisi temini ile mal ve hizmet alımları, ile ilgili i lemler ve bu i lemler nedeniyle düzenlenen kağıtlar damga vergisinden ve harçlardan istisna edilir. Eskiden Devam Eden işler 3996 sayılı kanun yürürlüğe girmeden önce (kanun 13. 6. 1994 tarihinde yürürlüğe girmi tir), yap-i let-devret modeline göre ba latılmı projeler ve i ler, tabi oldukları usul ve esaslara göre sonuçlandırılır. Ancak, yukarıda belirtilen proje ve i lerde 3996 sayılı kanun hükümlerinin uygulanmasına, görevli irketin talebi, ilgili yerel yönetimin kabulü üzerine Yüksek Planlama Kurulu'nca karar verilir.
60 ÇAGDAŞ YEREL YÖNETİMLER SONUÇ Yerel yönetimler ve diğer kamu kurum ve kurulu larının yap-i let-devret modeli ile 13. 6. 1994 tarihine kadar yaptırd.ıklan yatırım ve hizmetler için düzenleyici bir mevzuat bulunmamakta idi. 3996 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap- İ let-devret Modeli Çerçevesinde Yaptırdması Hakkında Kanun vazolunmakla, yap-i let-devret modeli ile yaptırılacak yatırım ve hizmetler için bir düzenleme getirilmi, böylece mevzuattaki bir bo luk doldurulmu tur.