S E R İ C İL T S A Y I S E R IE S. V O L Ü M E N U M B E R S E R IE A B A N D 3 0 H E F T S E R IE T O M E F A S C IC U L E ORMAN FAKÜLTESİ D E R G İ S İ R E V IE W O F T H E F A C U L T Y O F F O R E ST R Y, U N IV E R SIT Y O F İST A N B U L Z E IT SC H R IFT D E R F O R ST L IC H E N F A K U L T Â T D E R U N IV E R SIT Â T İST A N B U L R E V U E D E LA FA C U L T E FO R E ST IE R E D E L 'Ü N İV E R SİT E D IST A N B U L
T R A B Z O N K O ŞU L L A R IN D A B A Z I ÇİM T O IIU M U K A R IŞIM L A R I VE T A ŞIY IC I T A B A K A L A R IN, ÇİM L E N M E H IZ IN A E T K İSİN İN BELİR L E N M E Sİ Ar. Gör. B anu Ö Z T E K İN 1* Y. D ç. Dr. M ustafa V A R 2) K ısa Ö zet Peyzaj düzenlem elerinin en kısa zam anda hayata geçirilm esinde; çim thum larının çim lenm e hızı önem li bir etkendir. Y apılan çalışm a ile Trabzn kşullarında; bazı çim thum u karışım ları ve taşıyıcı tabakaların çim lenm e hızına etkisinin belirlenm esi am açlanm ıştır. B u am açla; üç farklı çim karışım ı ve dört farklı taşıyıcı tabaka kullanılm ıştır. Ö lçüm ler snucunda elde edilen veriler; Spss istatistik prgram ında, Tukey Testi kullanılarak değerlendirilm iştir. A nahtar K elim eler: Peyzaj, Çim, Çim K arışım ları, Çim lenm e H ızı l.g İR İŞ Ö zellikle sn yıllarda kentleşm e ve endüstriyel gelişim in hızlanm ası ile birlikte, kalabalık nüfusları barındıran kentlerde; hava kirliliği, su kirliliği, katı atıklar, tprak ve gıda kirlenm esi vb. prblem ler çğalm aktadır. M eydana gelen kirliliğin engellenm esi am acıyla kent içerisinde yeşil alan m iktan artırılm aya çalışılm aktadır. Peyzaj tasarım ında çim alanlar, yapısal ve bitkisel öğeler arasında geçiş sağladığı için kent parkları, çcuk bahçeleri, spr ve rekreasyn alanları, knut bahçeleri, kam u kuruluşlarının bahçeleri, fuar ve sergi alanları, rta refüjler vb. gibi ldukça geniş bir yelpaze içerisinde tercih edilir (ORÇUN 1979; KO Ç 1977; KA RA D EN İZ/TA LA Y 1992). 1.1 Çim Bitkileri Çim bitkileri peyzaj içerisinde çekici ve kullanışlı ldukları için tercih edilen tprağa çk yakın, tprağı sıkı bir şekilde kavrayan ve örten bitkiler larak tanım lanabilirler (ULUOCAK 1994; BRUNEU ve ark. 1995). B ununla beraber çim alanlannda kullanılan bitkiler buğdaygil, baklagil ve diğer fam ilyalardan çim bitkileri lm ak üzere üç gruba aynlabilir. Gerek işlev gerekse görünüm bakım ından çim e en uygun bitkiler buğdaygiller fam ilyasında yer alır. B irçk alanda yeşil örtünün kurulm asında buğdaygiller kullanılm aktadır. Bu nedenle çim deyince akla ilk larak buğdaygiller gelm elidir. ') Peyzaj Mimarı 2) KTÜ Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Bitki Materyali ve Yetiştiriciliği Anabilim Dalı Yayın Kmisynuna Sunulduğu Tarih: 13.03.2003
2 3 6 BANU Ö ZTEK İN - M U STA FA VAR Çim bitkilerinde; hızlı kapam a, biçim e dayanım, basılabilirlik, uygun renk, uzun öm üıiülük, kuraklığa dayanıklılık, gölgeye dayanım, yabancı tlara ve hastalıklara dayanım istenen özelliklerdir (AÇIKGÖZ 1994; ULU O CA K 1994). 1.2 Ç im A la n la rın Peyzaj M im arlığ ın d a K u llan ım Ö zellik leri Çim alanlar gerek kent içi gerekse kent dışında farklı alanlarda kullanılabilirler; Park ve bahçelerde, piknik ve karavan alanlarında, spr ve yun alanlarında kullanılacak lan çim türleri; basılm aya m aruz kaldıklarından dirençli, kendini kısa zam anda yenileyen sık ve güçlü bir yapıya sahip lm alıdır (A C A R TÜ R K 2001). Otyl kenarlarında kullanılacak türler karayllarının luşturacağı lum suz kşullara (Egsz gazları, güneş ışınlarının yansım ası, tz, rüzgar vb.) ve susuzluğa dayanabilen, bakım istem eyen türler lm alıdır (BAKIRCI 1992). Çim alanları kullanıldıkları yere göre birinci ve ikinci derecede önem taşırlar. Ö rneğin; Spr ve yun alanlan vb. yerlerde çim alanlar birinci derecede önem li iken çalı, ağaç ve çiçeklere fn luşturm ak için kullanılan çim alanlar ikinci planda kalabilir (U LUO CAK 1994). Çim alanlar peyzaj planlarında hem estetik hem de işlevsel özellikleriyle tercih edilirler; 1.2.1 Ç im A la n la rın E stetik Ö zellikleri Çim alanlar, estetik özellikleri ile kullanıldıkları m ekanı etkilerler. İnsan gözünde dinlendirici bir etkisi vardır. Kapalı, sınırlı m ekanlarda yaşam ak zrunda kalan insanlar için çim alanlar, nların fiziksel ve ruhsal sağlıkları için zrunlu lan mekanlardır. Kullanıldıkları yerlerde göze ve ruha hitap ederek gönül ferahlığı yaratırlar (ANONİM 2001). Kent dkusu içerisinde kitle ve yüzey arasında sade bir geçiş sağlarlar ve binaların betn görünüm lerinin verdiği sğuk etkiyi azaltırlar, A yrıca çim alanlar binalar arasındaki bşlukları dldurarak bu yerlere canlılık ve güzellik verirler (ORÇUN 1979; ER 1996)]. M ekanın zem inini yatay larak örterek na derinlik verir ve m ekanı ptik larak genişletirler (B A ŞO L 1993). Spr amaçlı alanlar hariç geniş alanlarda, çim yüzeyler kullanılırken araziye engebeler verilm esiyle tek düze görünüm ü engelleyerek alana bir hareket ve canlılık katarlar (U LU O C A K 1994). Çim alanlar tprak yüzeyini örten ve sık biçilerek kısa tutulan yeşil alanlarda; ağaç, ağaççıklar, m uhtelif renkte çiçeklere sahip yer örtücülerle renk ve frm bakım ından kntrast luştururlar (ORÇU N 1979). Örneğin çim alanlar R hddendrnlar ile kullanıldıklarında çiçekleri ile m utluluk veren bir görüntü rtaya kyarlar (PU LA TK A N 1999). Ağaç ve çalılar peyzajda dikey byutta gelişirken çim alanlar yatay byutu genişleterek çk yıllık ağaç ve çalı kitlelerine zem in luştururlar. Böylece yapılan düzenlem enin ön plana çıkm asına yardım cı lurlar. Göze hş gelen bir görünüm rtaya kyarlar (UZUN 1989; V E N S T R A 1991). j 1.2.2 Ç im A la n la rın İşlevsel Ö zellikleri Ç im alanların estetik fnksiynları yanında kullanıldıkları yerlere göre işlevsel fnksiynları da vardır. Bu işlevsel fnksiynları m addeler halinde sıralanacak lursa;
TRABZO N K O ŞU LLA RIN D A BAZI ÇİM T O H U M U K A R IŞIM LA R I. 2 3 7 s Ç im alanlar alerjik reaksiynlara neden labilen havadaki tz ve plenleri kntrl altına alırlar ve gürültüyü em erek, yönünü değiştirerek, yansıtarak, azaltırlar ve ses dalgalarını kırarlar. Yl kenarındaki çim alanlar araçlardan gelen karbndiksit gibi kirli gazları em erler. Bir kişi için gerekli lan günlük ksijen m iktarını üretirler (M UGAAS 1997). Bina yakın çevrelerindeki çim ler terlem e ve su kaybetm esi snucu serinletici etkileri ile yazın çevre sıcaklığını 5 C kadar azalm asına neden lur (UZUN 1989). Çim ler, yam açlar ve şevlerde tprağın yağm ur ile taşınm asına engel lur (ORÇUN 1979). Tprağın hareketini önlem ede 25 mm derinliğe inen köke sahip çim bitkileri % 40-60, 50m m derinliğe inenler ise % 60-80 ranında etkilidirler (UZUN 1989). Çim alanların luşturduğu örtü ağaç ve çalılara nazaran tprağı yağm ur dam lalarının çarpm a etkilerine karşı daha elverişli bir şekilde krur (EKİZ 1995). Ç im ler dış çevreden gelen atm sferik layların, elektrm anyetik dalgaların ve radyasynun vb. neden lduğu, insan vücudunda biriken elektriksel rtam ın atılm asını sağlarlar (YA VUZCAN 1991). Ç im ler yağm ur ve kar sularının düzenli bir biçim de yer altı sularına dönüşm elerini sağlarlar (O RA L 1998). Çim lerin fnksiyn kazandıkları alanların başında spr ve yun alanları gelir. Çünkü basılm aya ve çiğnenm eye karşı kendisini yenileyen ve gelişm esini sürdüren bir yeşil örtü, ancak çim alanlarla sağlanabilir (ULU O CAK 19991). Spr ve yun sahalarında seyirci ve yuncuyu rahatsız eden tzu engellediği gibi güneş ışınlarım da absrbe eder (ORÇUN 1979). Ç k geniş ve düz bir ytizey lan futbl sahalarında güneş ışığını absrbe ederek seyircilerin gözlerini güneşin rahatsız edici etkilerinden krurlar. Tzu absrbe etm eleri, düşm e snucu m eydana gelecek sakatlanm aları azaltıcı etkileriyle hijyenik açıdan önem lidir (ODABAŞ 1991). Kent içerisinde yğun yapılaşm adan dlayı açık yeşil alan bırakılm am ış yerlerde yeşil örtünün artırılm ası am acıyla çatı bahçeleri kullanılm aktadır (Ö ZK A H R A M A N 1996). Çatı bahçelerinde, çim alanların luşturulm asında karşılaşılan prblem ler ağaç ve çalılarınkine ranla çk daha azdır ve diğer bitkiler gibi yüksek sıcaklık, düşük nem, hava kirliliği gibi srunların iyileştirilm esine katkıda bulunurlar (ER D O Ğ A N /K EM A LO Ğ LU 1991). Kaliteli bir çim alan elde etm ek için yapılan çalışm alar, ekim den önce ve snra yapılan çalışm alar lm ak üzere ikiye ayrılabilir. Ekim den önce, hazırlık aşam asında yapılm ası gereken çalışm alardır. B unların en önem lileri; kullanılan çim thum u karışım larının uygun lması, taşıyıcı tabakanın içeriğinin uygun lm ası, tprağın hm jen lması, uygun m evsim de ekim vb. (UZUN 1989; BAŞOL 1993). Ekim den snra yapılan çalışm alar, alandaki çim yüzeyin sürekliliğinin sağlanm ası için gerekli lan bakım kşullarıdır. Bunların en önem lileri; sulam a sıklığı, yabani t tem izliği, hastalıklar, bzulan alanların yenilenmesi ve diğerleridir. Yapılan bu çalışm ada; çim taşıyıcı tprak tabakaların ve çim thum u karışımlarının', çim yüzeylerin kalitesine ve çim lerin çıkış hızına etkileri araştırılm ıştır. Taşıyıcı Tabakalar: Çim alanlarda başarı sağlanabilm esi için çim taşıcı tabakanın uygun m alzem elerden luşm ası gereklidir. Taşıyıcı tabakalar genelde; tprak, kum ve gübre ile karıştırılarak hazırlanm aktadır. Deniz kum unun çim alanların tesisinde taşıyıcı tabakada kullanılm am ası gerektiği uygulayıcılar tarafından ifade edilm ektedir. Ancak Karadeniz bölgesi
2 3 8 BANU ÖZTEK İN - M U STA FA VAR kşullarında deniz kenarında yapılan düzenlem elerde taşıyıcı tabakaya içerisine deniz kumu karıştırılırsa ne gibi snuçlar verir? Ç im Türü Karışımları: Ülkem izde kurulan çim alanların genlikle başarısız lmasının sebeplerinden birisi de tek tür veya yöreye ve am aca uygun karışım ların kullanılm am asından kaynaklanm aktadır. O halde, Trabzn kşullarında kurulan çim alanlar için uygun karışım hangisidir? sruların yanıtlarında ulaşm ak araştırm anın asıl am acını luşturmaktadır. 2. M A T E R Y A L VE YÖ N T E M Trabzn iklim kşullarında bazı çim thum u karışım ları, farklı taşıyıcı tabakalar içerisinde 2001 yılı Eylül ayında denenm iştir. D ere kum u, deniz kum u, gübre içerikli ve kntrl amaçlı tplam dört farklı taşıyıcı tabaka ve üç farklı çim thum u karışım ı üç kez tekrar edilerek kullanılm ıştır. Tprak tabakaları ve çim thum u karışım ları Tabl l de gösterilm iştir. T a b l l: Table 1: Taşıyıcı T abakalar ve Çim Thum u K arışım ları Sil Layers and Grass M ixtures TAŞIYICI TABAKALAR SOİL l a y e r s ÇİM KARIŞIMLARI GRASS M K TU R ES 1. Taşıyıcı Tabaka Kİ K3 1/3 Dere kumu %40 Lliıım pereıuıe BALREMO %25 Lliıtııı pereıuıe OVATION 2/3 Tprak %30 Festııca rubra rubra FRANKLIN %25 Pa pratensis GERONIMO 2. Taşıyıcı Tabaka %30 Pa pratensis GERONIMO %20 Festııca rubra rubra 1/3 Deniz kumu FRANKLIN 2/3 Tprak K2 % 15 Festııca rubra cmmutata 3. Taşıyıcı Tabaka %45 Festııca arundiııacea APACHE KOKET 1/3 Gübre içerikli %25 Festııca rıtbra rııbra FRANKLIN %10 Festııca viııa CRYSTAL 2/3 Tprak %15 Lliıtııı pereıuıe BALREMO %5 Agrstis tenııis 4. Taşıyıcı Tabaka %15 Pa pratensis GERONIMO HIGLANDBENT 3/3 Tprak (Kntrl) 2.1 Araştırm a A lanının H azırlığı Denem e alanı K aradeniz Teknik Ü niversitesi yerleşke alanı içerisinde kurulm uştur. 2001 Eylül ayında çalışm a alanı lx lm byutlarında 36 parselden luşm uştur. Denem e alanının sınırları belirlendikten snra yabani t çıkışını engellem ek am acıyla tprak yüzeyi ve içindeki diri ve ölü örtü tem izliği yapılm ıştır. D aha snra buraya 25cm kalınlığında Trabzn tprak karakterlerini yansıtan ve yerleşke yakın çevresinden tem in edilen tprak örtüsü getirilm iş ve serilmiştir. B ir hafta bekletilerek tprak tav haline gelince iri taş ve artıklar tırm ık yardım ıyla tem izlenerek denem e alanı dışına çıkartılm ıştır. Alan hazırlandıktan snra 2,5*5* 1 cm byutlarında ahşap çıtalar tprak içerisine çakılarak 1 m 2 lik 36 parsel hazırlanm ıştır. İ Trabzn ili 2001 Eylül ayı sıcaklık, bağıl nem, yağış m iktarı, tprak sıcaklığı, bulutluluk iklim verileri Tabl 2 de verilmiştir.
TRABZO N K O ŞU LLA R IN D A BAZI ÇİM TOHU M U KA RIŞIM LARI. 2 3 9 Tabl 2: Trabzn Eylül 2001 İklim Tablsu Table 2: Trabzn Clim ate Table n Septem ber Yıl 2001 Year 2001 Eylül September Ortalama Sıcaklık Avarege Temperature ( C) Ortalama Bağü Nem Relative Humidity (%) Yağış Miktarı Precipidatin (mm) 10 cm Tprak Sıcaklığı 10 cm Sil Temperature ( C) 22.0 71.4 44.8 24.2 H azırlanan çalışm a alanı planında çim taşıyıcı tabakalar O, çim thum u karışım ları ise K harfi ile sim gelenm iştir. A landa her b ir parsel l den 3 6 ya kadar num aralandırılm ıştır. Yapılan denem ede dört farklı çim taşıyıcı tabaka (O l, 0 2, 0 3, 0 4 ), üç farklı çim thum u karışım ı (K İ, K2, K3) kullanılm ıştır. H azırlanan çalışm a alanı planı Tabl 3 de verilm iştir. Tabl 3: Çalışm a A lanı Planı Table 3: Applicatin Area Plain 1 2 3 4 5 6 7 8 9 O l, Kİ O l, K3 O l, K2 0 2, K2 0 2, Kİ 0 3, K3 0 3, K3 0 4, K2 0 4, Kİ 1 (1) (5) (9) (13) (17) (21) (25) (29) (33) O l, K2 O l, Kİ 0 2, Kİ 0 2, K3 0 2, K2 0 3, K2 0 3, Kİ 0 4, K3 0 4, K3 (2) (6) (10) (14) (18) (22). (26) (30) (34) K <1 0 1, K3 0 1, K3 0 2, K2 0 2, Kİ 0 3, Kİ 0 3, K3 0 3, K2 0 4, K2 0 4, Kİ (3) (7) (11) (15) (1 9) (23) (27) (31) (35) O l, K2 O l, Kİ 0 2, K3 0 2, K3 0 3, K2 0 3, Kİ 0 4, Kİ 0 4, Kİ 0 4, K2 (4) (8) (12) (16) (20) (24) (32) (32) (36) 2.2 A raştırm ada Ö lçm e İncelem e Y öntem leri Ç alışm a alanında, çim lerin kaplam a yüzdesi Q uadrat yardım ı ile ölçülm üştür (A K M A N /K ETEN O Ğ LU 1992; OK A TA N 1987). İç alanı 1 m 2 lacak şekilde çıtalar ile kare çerçeve luşturulm uştur. Tahta çıtaların kenarlarına 10 ar cm aralıklar ile çiviler çakılıp nayln ip bu çivilere sarılarak 10 c n r lik kareler elde edilm iştir Şekil l de Q uadrat ın ölçüleri; ve uygulanm ış hali gösterilm iştir.
2 4 0 BANU ÖZTEKİN - M U STA FA VAR İm muy V i M n i. w * } im 10 tn 1 cm. Şekil 1: Q u a d ra t Figüre 1: Quadrat D enem e alanında; çim taşıyıcı tabakaların ve çim karışım larının çim lenm e hızları, ilk bir aylık ölçüm ler snucunda elde edilen snuçlar değerlendirilerek karşılaştırılm ıştır. Ö lçüm ler 10 gün aralıklarla 3 kere yapılm ıştır. Q uadrat ölçüm yapılırken parselin üzerine knulm uş ve her bir kare içerisindeki örtü durum una göre yüz üzerinden puanlandırm alar yapılm ıştır (Şekil 2). Şekil 2: K a p lam a Y üzdesi Ş ab l n u Figüre 2: The Tem plate f Cvarege Percentages 2.3 V erilerin İstatistiksel A nalizi: Elde edilen veriler SPSS istatistik prgram ında T ukey Testi ile değerlendirilm iştir. D enem e alanındaki her parselde üç farklı çim thum u kanşım ı ve dört taşıyıcı tabaka için çim lerin kaplam a yiizdelerine göre çim lenm e hızı ölçülm üştür. G üvenirliliği artırm ak için çalışm a 3 kez tekrar edilm iştir ve elde edilen veriler ile paket prgram da grafikler çizilmiştir. 3. S O N U Ç L A R ve Ö N E R İL E R i K ullanılan veriler çalışm anın ilk bir aylık süresinde elde edilen ölçüm snuçlarıdır. D eğişkenleri çim lenm e hızına göre değerlendirm ek için çim taşıyıcı tabakalar için 27, çim thumu karışım ları için 36 adet ölçüm yapılmıştır.
TRABZON K O ŞULLARIND A BAZI ÇİM TOHU M U KA RIŞIM LARI. 241 3.1 Snuçlar 3.1.1 Taşıyıcı Tabakaların Çim lenm e H ızına Etkisi Y apılan analizde taşıyıcı tabakalar a, b, c lm ak iizere 3 gruba ayrılm ıştır. Bu gruplara göre O l; b grubu, 0 2 ; a grubu, 0 3 ; c, grubu, 0 4 ; a grubu larak belirlenm iştir. Çim lenm e hızı rtalam aları açısından 0 2 ve 0 4 aynı grupta; 0 1 ve 0 3 den farklıdır. %75 çim lenm e hızı ile en iyi snucu 1/3 gübre içerikli taşıyıcı tabaka daha snra % 61,66 ile 1/3 dere kum u, % 54,15 ile 1/3 deniz kum u ve en kötü snucu ise % 50.92 ile m evcut tprak verm iştir (Tabl 4). T abl 4: Table 4: Tukey Test Snuçları Results f Tukey Test T p ra k T ab ak aları Sil Layers X X Sx Sx F F Ö nem Düzeyi Signifıcant Level K arşılaştırm a Tukey Testi Cmparasin (Tukey Testi) O l (Dere kumu) 61.66 b 2.70 31.11 0.00 0 2 (Deniz Kumu) 54.15 a 2.70 31.11 0.00 0 3 (Gübre) 75.70 c 2.70 31.11 0.00 0 4 (Mevcut Tprak) 50.92 a 2.70 31.11 0.00 O l 0 2 **, 0 3 **, 0 4 ** 0 2 0 1 **, 0 3 **, 0 4 0 3 01 **, 0 2 **, 0 4 ** 0 4 01 **, 0 2, 0 3 ** O: Taşıyıcı Tabaka, 0 1 : 1/3 Dere kumu, 02:1/3 Deniz kumu, 0 3 : 1/3 Gübre, 0 4 : M evcut Tprak, X: Ortalama, Sx: Standart Hata, ** 0.01 Yanılma Olasılığı, a: l.g rup, b: 2. Grup, c: 3. Grup) Yapılan Tukey testi snucunda 1/3 gübre içerikli çim taşıyıcı tabakanın (0 3 ) her çim thum u karışım ı (K İ, K2, K3) için en çabuk çim lenm e hızını verm iştir (Şekil 3). Şekil 3: Çim lenm e H ızı (Tprak Tabakaları) Figüre 3: Establishm ent Rate (Sil Layers) 3.1.2 Çim Thum u K arışım larının Ç im lenm e H ızına Etkisi Ç im thum u karışım larının çim lenm e hızına etkisini araştırm ak için yapılan test snucu; Standart sapm a 2.42, F değeri 4.91 ve Önem düzeyi 0.009 bulunmuştur.
2 4 2 BANU Ö ZTEK İN - M U STA FA VAR Yapılan istatistiksel değerlendirm e snucu çim thum u karışım larından K l ün K 2 den önem li derecede farklı lduğu bulunm uştur. Ç im karışım ları a ve b lm ak üzere 2 grup altında tplanm ıştır. K İ, b grubunda, K2, a grubunda, K3 ise ab grubundadır. Ç im lenm eyi en fazla % 64.72 ile K İ gösterm iş daha snra % 59.86 K3 gelm iş ve % 57.25 ile en az gelişm e gösteren karışım ise K2 lm uştur. Çim thum u karışım larının çim lenm e hızına etkisini bulm ak için yapılan Tukey testi snuçları Tabl 5 te gösterilmiştir. Tabl S: Tukey Test Snuçları Table 5: Result f Tukey Test Ç im K arışım ları X Sx F Ö nem Düzeyi K arşılaştırm a (Tukey Testi) Grass Mixture X Sx F Signifıcarit Level Cmparasin (Tukey Testi) Kİ 64.72 b 2.42 4.91 0.009 Kİ K2 *, K3 * K2 57.25 a 2.42 4.91 0.009 K 2K 1*, K3 K3 59.86 ab 2.42 4.91 0.009 K3 K İ, K2 (K: Çim Thumu Karışımları, X: Ortalama, Sx: Standart Hata, * 0.01 Yanılma Olasılığı, a: l.g rup, b: 2. Grup) Yapılan Tukey testi snucunda Llium perenne içeriğinin fazla lduğu karışım ın (K İ) en hızlı çim lenm eyi verdiğini gösteren grafik Şekil 4 te gösterilm iştir. ÇİM TOHUMU KARIŞIMLARI (K İ, K2, K3) Şekil 4: Çimlenme Hızı (Çim Thumu Karışımları) Figüre 4: Establishm ent R ate (Grass Seed M ixtures) 3.2 Öneriler Trabzn İklim kşullarında Eylül ayında hazırlanan denem e alanında verilerin değerlendirilm esi ile e de edilen bulgular ile şu snuçlara ulaşılm ıştır:
TRABZON K O ŞULLARIND A BAZI ÇİM TOHU M U KA RIŞIM LARI. 243 3.2.1 Çim Karışımları: Eylül ayı içerisinde yapılan ekim snucunda, çim thum u karışım ları arasında % 64.72 çim lenm e hızı rtalam ası ile % 40 ranında Llium perenne içeren karışım (K İ) en hızlı kaplam a göstermiştir. Çim thum larının hem en çim lenm esi ve en fazla örtm enin gerçekleşm esinin istendiği yerlerde Llium perenne ranı fazla lan karışım lar kullanılm alıdır. Yapılan denem ede kullanılan % 40 Llium perenne BALREM O, % 30 Festııca rubra rubra FRA NKLIN, % 30 Pa pratensis G ERONIM O içerikli karışım bu tür yerler için önerilebilir. Yapılan çalışm ada kullanılan çim thum u karışım larında Kasım ayinin snundan itibaren havaların sğum asıyla birlikte sararm a gözlem lenm iştir. 3.2.2 Çim Taşıyıcı Tabakalar: Tprak tabakalar içerisinde, 1/3 gübre içerikli taşıyıcı tabaka % 75.70 çim lenm e hızı rtalam ası ile en iyi snucu vermiştir. D aha snra % 61.66 ile dere kum u içerikli taşıyıcı tabaka, 54.15 ile deniz kum u içerikli taşıyıcı tabaka ve en sn larak 50.92 ile m evcut tprak gelm iştir. Özellikle K İ ve K3 gübre içerikli taşıyıcı tabaka içerisinde en hızlı gelişim i gösterm işlerdir. Kil ranı fazla lan tpraklarda, sulanm ayla birlikte yüzeyde m eydana gelen kaym aklanm a hm jen lm ayan çim lenm elere neden lm aktadır. Bu nedenle ekim yapılm adan önce tpraktaki kil m iktarı azaltılm alıdır. Çim taşıyıcı tabakalar içerisine katılacak 1/3 ranında kum tprakta havalanm ayı sağladığından önerilm ektedir.» D ere kum u içerikli taşıyıcı tabakalar tprak içerisinde havalanm ayı sağlayarak çim bitkilerinin çıkışını hızlandırm aktadır. Ancak, dere kum u bulunam adığı durum larda çim taşıyıcı tabakalara deniz kum u karıştınlacağı zam an ekim yapılm adan önce deniz kum u içerisindeki tuz ranı belirlenm elidir. D eniz tuzu bulunan kum lar tprak içerisinde katıldığı zam an çim lerin yavaş çıkm asına, hm jenliğini kayblm asına ve dğal yeşil rengini kaybetm esine neden lmaktadır. Tuz, çim lerin büyüm e ve gelişim lerinde yavaşlam alara neden lacağı için kullanılm adan önce yıkanm ası gibi tuz ranını azaltıcı çözüm lere gidilm elidir. Kntrl amaçlı kullanılan tprakta içerisindeki kil m iktarının diğer taşıyıcı tabakalara göre fazla lması havalanm anın az lm asına sebep lm aktadır. Bu da m evcut tprakta çim gelişim lerinin az lm asıyla snuçlanm ıştır. Taşıyıcı tabakalar içerisinde kullanılan 1/3 ranlı kum ise tprakta havalanm ayı sağlayarak çim lerin çıkış hızına, kaplam a yüzdesi ve çim lenm e hızlarına lum lu etkide bulunm uştur..
2 4 4 BANU Ö ZTEK İN - M U STA FA VAR K A Y N A K L A R ACARTÜ R K, R., 2001: Park ve Bahçe Peyzajında Süs Bitkileri ve Yer Örtücüler, Ogem Vakfı, Yıl 2001, Ankara A ÇIKGÖZ, E.; 1994: Çim Alanlar Yapım ve Bakım Tekniği, Çevre Ltd. Şti. Yayınları, Bursa A K M AN, Y.; KETEN O G LU, O.; 1992: Vejetasyn Ekljisi ve A raştırm a M ettları, A.Ü. Fen Fakültesi Biylji Bölümü Btanik Anabilim dalı, Yıl 1992, Ankara A K PINAR, N.; K A RADENİZ, N.; TALA Y, î.; 1992: Ü lkem izde Çim T hum culuğunun Durum u ve Geleceği, Ç ağdaş Y aşam da Ç im A lanlar Sem pzyum u II, A.Ü. Z iraat Fakültesi Dekanlığı ve A.Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj M imarlığı Bölümü, Yıl 1992, A nkara A N ONİM, 2001: U lusy Thum culuk Katalg, A nkara B AK IRCI, S., 1992: Gerede A nkara ve A nkara Ç evre O tylu Peyzaj Uygulam ası, Ç ağdaş Y aşam da Çim A lanlar Sem pzyum u II, A.Ü. Z iraat Fakültesi D ekanlığı ve A.Ü.Z.F. Peyzaj M im arlığı Bölümü, Yıl 1992, Ankara BAŞOL, N., 1993: Değişik M alzem eli Ç im Taşıyıcı T abakaların Çim Y üzeyin Gelişim ine Olan Etkileri Üzerine Araştırm alar, Yüksek Lisans Tezi, Ege Ü niversitesi, Fen Bilim leri Enstitüsü, İzm ir BRUNEU, A.H.; LEW IS, W.M.; LUCAS, L.T.; POW EL, M.A.; BRAN DENBURG, R.L.; SN EED, R.E.; DIPAOLA, J.M.; PEACOCK, C.H.; 1995: Selecting and M anaging Law n Gıasses fr Shade, AG421, Published by N rth C arlina Cperative Extensin Service, 1995, Carlina EKİZ, H.; YAZGAN, E.; KENDİR, H.; KA RA D EN İZ, N.; 1995: D anim arka Kökenli Bazı İthal Ç im Thum larından A nkara K şullarında Yeşil Saha T esislerinde K ullanılabilecek Türlerin B elirlenm esinde Bazı M rfljik ve Fenljik K arakterler Ü zerinde Bir Araştırma, Ankara Ü niversitesi Z iraat Fakültesi Yayınları, Yayın N: 1401 Bilim sel A raştırm alar İncelem eler: 781, Yıl 1995, A nkara ER, A., 1996: Çim Thum larının (L. pereııne L., F. rıtbra L., P. prateıısis L., A. lenııis Sibth.) Farklı K rum a Perdeleri Altındaki G elişm eleri, Y üksek Lisans Tezi, Ege Ü niversitesi, Fen Bilim leri Enstitüsü, Yıl 1996, İzmir ERDOĞ A N, E.; K EM A LO ĞLU, A.; 1991: Yapı Yüzeylerinde Çim K ullanım ı, Peyzaj Sanat D ergisi. Ankara, M U GAAS, R.; AGNEW, M.; CHRISTIA NS, N.; 1997: Benefits f Turfgrass, bu-5726-go, U niversity f M inestta Extensin Service, M inesta O D ABAŞ, A.; DİLA V ER Z.; AÇ1KSÖZ, S.; 1992: Futbl Sahalarında Çim Kullanımı ve A nkara dan Örnekler, Ç ağdaş Y aşam da Ç im A lanlar Sem pzyum u II, A.Ü. Ziraat Fakültesi D ekanlığı ve A.Ü.Z.F. Peyzaj M imarlığı Bölümü, Ankara ORAL, N.; 1998: Bursa Bölgesinde Tesis E dilecek Ç im Alanları İçin Thum Karışımlai'ji, Ekim O ranlan ve A ztlu G übre Uygulaması Üzerine A raştırm alar, D ktra Tezi, Uludağ Üniversitesi, Fen Bilim leri Enstitüsü, Bursa ORÇUN, E., 1979: Özel Bahçe M im arisi Çim Sahaları Tesis ve Bakım Tekniği, Ege Üniversitesi Yayınları, Yıl 1979, Brnva-İzm ir
TRABZO N K O ŞU LLA RIN D A BAZI Ç İM T O H U M U KA RIŞIM LARI. 2 4 5 Ö ZK A H R A M A N, İ.; 1996: Orm an Fidanlıklarında Teknik Ç alışm a Esasları, AGM Yayınları Çeşitli Yayınlar Serisi, Ankara PU LA TK A N, M., 1999: Rhddendrn Türlerinin Peyzaj M im arlığında Değerlendirilm esi ve Rhddendrn luteum un Değişik K ültür O rtam larında Y etiştirilm esi Ü zerine Araştırm alar, Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü., Fen Bilim leri Enstitüsü, Yıl 1999, Trabzn ULU O CA K, N., 1994: Y er Örtücü Bitkiler D ers Kitabı, İstanbul Ü niversitesi Yayınları, Ü niversite Yayın N: 3874, Fakülte Yayın N: 428, İstanbul Üniversitesi Basım Evi ve Film M erkezi M üdürlüğü, Yıl 1994: İstanbul UZUN, G., 1989: Peyzaj M im arlığında Çim ve Spr Alanları Yapımı, Yardım cı Ders Kitabı Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Ofset ve Teksir Atölyesi, Adana VEEN STRA, T.; 1991: Grass, Çim A lanların Peyzaj M im arlığı Y önünden Önem i, Peyzaj Sanat D ergisi. Yıl 1991, A nkara Y A VUZCAN, G.; 1991: Çim Alanların Elektriksel T praklam a Özelliği, Peyzaj Sanat D ergisi. A nkara
BETERMINÂTION OF THE EFFECTS OF VARIOUS GRASS SEEB MIXTURES ANB SOİL LAYERS ON ESTABLISHMENT RATE FOR THE CONOITIONS OF TRABZON Ar. Gör. Banu ÖZTEKİN Y. Bç. Dr. Mustafa VAR Abstract The establishmemt rate f grass seeds is an essentia! factr fr the quick applicatin f landscape design. This study has fcused n the effect f varius grass seed mixtures and sil layers n the establishment rate. Fr this purpse, three different types f seeds mixtures and fur different types f sil layers have been used. Results have been evaluated using SPSS and Tukey Test. Key Wrds: Landscape, Grass, Grass Seed M ixture, Establishment Rate 1. IN T R O B U C T IO N Especially in the last years, vvith the increased rate f industrializatin, envirnm ental prblem s started t increase in heavily ppulated cities, such as; air and vvater pllutin, slid vvastes, and cntam inated sil and fd. T be able t vercm e these prblem s, lcal authrities have been trying t increase num ber f green areas in the cities. G rass is cnsidered as a m edium in betvveen the structural item s and plants, therefre highly desired fr the decratin f playgrunds, city parks, sprt and recreatin areas, backyards, exhibitin centers, ete. (ORÇUN 1979; KOÇ 1977; ICARADENİZ/TALAY 1992). 1.1 G ra ss P lants Grass plants are very favrable in landscaping because f their attractive lks, funetinality and prxim ity t the sil. (U LU O CAK 1994; B R U N EU et al. 1995). Plants used in the grassy areas can be divided in t three sub grups as G ram inaceae, Triflium and thers. Functinally and aesthetically, m st suitable plants fr grass exist in G ram ineceae family. G ram ineceae have been cm m nly used in green area applicatins, and therefre, the vvrd grass shuld refer t G ram inaceae fam ily. In plants used t create grassy areas, resistance t drught, diseases, vvild grass grvvth, and cnstant vvear, in additin t high establishm ent rate and lng life are desired characteristics. (AÇIK G Ö Z 1994, ULUOCAK 1994). ' 1.2 C h a racte ristic s f G rassy A reas in L an d sca p e A rc h ite c tu re G rassy areas can be used in varius lcatins bth in and ut f the city. The grass used in parks and backyards, picnic and cam ping areas, sprt arenas and playgrunds has t be strng and
TRABZO N K O ŞU LLA R IN D A BAZI Ç İM T O H U M U K A RIŞIM LA RI. 2 4 7 dense as it is alw ays stepped n and subject t cnstant w ear (ACARTÜ RK, 2001). Certain types f grass used alng the m trw ays has t be resistant t exhaust gases, direct sunlight, dust, wind, and drught (BAKIRCI, 1992). Based n their use, grassy areas are classified t have prim ary and secndary im prtance level. Grass used in spıt and ıecreatinal areas cnsidered t be prim arily im prtant vvhereas grass used t decrate landscape at r arund tress and ther plants are cnsidered t have lvver im prtance, i.e. secndary im prtance (ULUO CAK, 1994). Grassy areas in landscape planning are preferred because f their functinality and aesthetical lk. 1.2.1 Aesthetical Characteristics f Grassy Areas G rassy areas affect their surrundings because f their aesthetical lk. They help peple t relax. Fr thse wh have t live in clsed and/r lim ited spaces, grassy areas becm e vital fr their mental health (AN ONY M OU S 2001). In city planing, they help t reduce cld and depressive effect f cncrete structures. They are als used t fiil up the spaces betvveen the buildings in rder t m ake the verall lk m re vivid and clrful (ORCUN 1979; ER 1996). By cvering the grund hrizntally, they vvuld create a deepening effect and m ake the place felt like m re spacius. In wide spaces, except sprt arenas, they are used t alter the terrain. By rughening the surface, a m re vivid scene is created. W hen kept shrt and used t cver the grund, they create a cntrast vvith the trees, fivvers and ther plants. Fr instance, grassy areas used vvith R hddendrnlar vvuld create happiness affect tgether vvith fivvers. C ntrary t vertical grvvth f trees and bushes, grass enlarges the hrizntal space and acts as a base fr trees and bushes. At the end the landscape design vvuld lk m re eye-catching (UZUN 1989) and attractive (VENSTRA 1991). 1.2.2 Functimal Characteristics f Grassy Areas / G rassy areas have functinal characteristics t in additin t their aesthetical nes, based n their use. Fllvvings are their functinal characteristics: They cntrl the am unt f pllen and dust in the air, vvhich are knvvn t cause allergic reactins. They als, blcks, diverts and absrbs the sund vvaves thus reduce the nise level. W hen used alng the radvvays, they absrbs the exhaust gases and prduce the am unt f xygen, an individual needs fr ne day (M U G A A S 1997). W hen used arund the buildings, they can reduce the tem perature as m uch as 5 centigrade in the vicinity thrugh perspiratin (UZUN 1989). They prevent the sil t be carried avvay at the slpes by m eans f rain (ORCUN 1979). The grass types, having 25m m f rts, can prevent as m uch as % 40-60 m vem ent f sil, vvhereas this rati can be increased t % 60-80 by using grass types vvith 50m m lng rts (UZUN 1989).
2 4 8 BANU ÖZTEKİN - M U STA FA VAR They prvide better prtectin against the im pact f rain drps than the trees and bushes (EKİZ 1995). They allw peple t em it the accum ulated electr m agnetic energy in their bdies (YA VUZCAN 1991). They help t cnvert the rain and snw t undergrund vvaters (O R A L 1998). In sprt arenas and playgrunds they blck the dust and absrb the sunlight (ORCUN 1979). Especially in large areas like sccer fıelds, they prtect the eyes f fans frm disturbing and harm ful sunlight. By blcking and absrbing the dust, they prvide m re hygienic envirnm ent in case f injuries (ODABAS 1991). In the heavily ppulated areas f cities, where there are n designated grassy areas n the grund, rftps are used fr this purpse (O ZK A H R A M A N 1996). The prblems encuntered at the rftps t grw grassy areas are m uch less than the nes f trees and bushes. Furtherm re, grassy areas created at the rftps help t adjust the cnditin f high tem perature, lvv hum idity and air pllutin (ERDOGAN/K EM A LO G LU 1991). The studies t create a healthy, dense grassy area can be separated int tw as, preceding and succeeding activities. Preceding activities vvuld be the selectin f prper grass seed m ixture, cntent f sil layer, hm genus sil and prper seasn, ete. (UZUN 1989, BASOL 1993). C ntinuus and unifrm vvatering, elim inatin f vvild grass grvvth, repair f dam aged area, ete. vvuld be the succeeding activities. In this study, the effects f seed m ixtures and sil layers n quality and grvv rate f grass have been investigated. Sil Layers: Fr a successful landscaping applicatin, the m ain sil layer shuld cnsist f prper ingredients. In general, it cnsists f a m ixture f sil, sand and fertilizer. W hat vvuld happen if sea sand is used in this m ixture fr applicatins n the K aradeniz Shre. Grass M ixtures: Usually, in Turkey, the m ixtures, used t btain m ain sil layer, is nt seleeted r prepared in cnsideratin vvith the characteristics f the regin. Thus, grass in landscaping applicatins des nt last lng green. W hat vvuld be the right m ixture fr Trabzn? 2. M A T E R IA L S AN D M E T H O D O L O G Y This test vvas carried n in Trabzn in Septem ber. T hree different types f grass seed m ixtures applied t fur different types f sil layers, each vvith different ingredients. Test vvas repeated three times. Sil layers and grass seed m ixtures is shvved in Table 1.
TRA BZO N K O ŞU LLA R IN D A BAZI Ç İM T O H U M U K A R IŞIM L A R I... 2 4 9 Table 1: Sil Layer and Grass M ixture S O İL l a y e r s 1. Sil L ayer I /3 Stream sand 2/3 Sil 2. Sil L ayer 1/3 Sea sand 2/3 Sil 3. Sil L ayer 1/3 Fertilizer sil 2/3 Sil 4. Sil L ayer 3/3 Sand (Cntrl) K İ %40 Llium perene BALREMO %30 Festuca rubra rubra FRANKLİN %30 Pa pratensis GERONİMO K2 %45 Festuca arundinacea APACHE %25 Festuca rubra rubra FRANKLİN %15 Llium perenne BALREMO %15 Pa pratensis GERONİMO G RA SS M IX TU RES K3 %25 Llium Perene OVATION %25 Pa pratensis GERONİMO %20 Festuca rubra rubra FRANKLİN %15 Festuca rubra rubra KOKET %10 Festuca vina CRYSTAL %5 Agrstis tenuis HİGLANDBENT 2.1 Preparatin f R esearch Area The testing place was established in the K aradeniz Technical University Cam pus, at the nrth side f faculty f frestry. This area was divided int 36 square lts, each m easuring IX İra. A fter setting up the brders, upper surface f the sil vvas rem ved in rder t prevent wild grass grwth, and then cvered vvith 25cm thick nevv sil layer. Later, the area vvas cleaned ut stnes and ali kinds f rubbish. Lastly, lt brders vvere clearly m arked vvith 2.5cm thick and 5cm lng vvden sticks. 2.2 M easurem ent and Investigatin M ethds Fr each lt, the percentage f grass cvered sil area vvas m easured vvith Quadrat (AK M AN, KETEN O GLU 1992; OK A TA N 1987) (Figüre 1). In rder t make a Quadrat, exactly İm lng vvden sticks, each subdivided int 10 segm ents using nails, vvere used t frm a 1 square m eter frame and nyln crds vvere stretched acrss the nails t frm 10cm2 squares. The establishm ent rates vvere cm pared using the results btained at the end f the fırst m nth. Three m easurem ents vvere taken during the m nth, 10 days apart frm each ther. The quadrant vvas put n the lts t m easure the establishm ent rate. Pints vvere given ut f 100 (Figüre 2). Figüre 2: The percentage f cverage 2.3 The Statistical A nalyses f the Data The data vvas analyzed using Tukey test vvith Spss sftvvare. The establishm ent rate n each lt vvas determ ined fr three different grass m ixtures and fur different sil layers.
250 BANU ÖZTEK İN - M U STA FA VA R M easurem ents were repeated three tim es and average values vvere interpreted. G raphs vvere dravvn using the sftvvare. 3. RESU L T S AND SU G G E ST IO N Tire data used herein vvas btained during the fırst ne-m nth perid. Tvventy seven m easurem ents fr sil layers and thirty six m easurem ents fr grass seeds vvere dne t be able t evaluate the data based n the establishm ent rate. 3.1 Results 3.1.1 The E ffects f Sil Layer n E stablishm ent R ate In this study each sil layer vvas separated int three sub grups as a, b" and c". B ased n this gruping, O l, 0 2, 0 3 and 0 4 tum ed ut t be b, a, c and a respectively. Frm average establishm ent pint f vievv, 0 2 and 0 4 are in the same grup and different than 0 1 and 0 3. Best establishm ent rate belngs t 0 3 vvhere fertilizer vvas used in 1:3 ratis. 0 1 is the runner up, 0 2 cm es third and 0 4 has the lvvest establishm ent rate. Table 2: Results f Tukey Test Sil Layers Average Sx F Significant Level C m parisn (Tukey Testi) 01 (Stream Sand) 61.66 b 2.70 31.11 0.00 O l 0 2 **, 0 3 **, 0 4 ** 0 2 (Sea Sand) 54.15 a 2.70 31.11 0.00 0 2 01 **, 0 3 **, 0 4 0 3 (Fertilizer) 75.70 c 2.70 31.11 0.00 0 3 01 * *,0 2 * *, 0 4 * * 0 4 (Sil) 50.92 a 2.70 31.11 0.00 0 4 O l **, 0 2, 0 3 ** O: Sil Layer, 0 1 : 1/3 River Sand, 02:1/3 Sea Sand, 0 3 : 1/3 Fertilizer, 0 4 : Ordinary Sil, X: average, Sx: Standard Errr, ** 0.01 prbability f errr, a: l.g rup, b: 2. Grup, c: 3. Grup) 3.1.2 The E ffects f G rass M ixtures n E stablishm ent Rate A ccrding t test results; the Standard deviatin is 2.42, the F value 4.91 and im prtance level 0.009. Based n the statistical evaluatins, the grass seed m ixture K İ turned ut t be very different than K2. M ixtures vvere sub gruped as a and b. K İ is in a grup, K2 in b and K3 in ab. H ighest establishm ent rate ccurred in K İ vvith the percentage f % 64.72. K3 is the secnd highest and K2 is the last vvith establishm ent rates f % 59.86 and % 57.25, respectively. Results are tabulated in the Table 3.
TRABZO N K O ŞU LLA R IN D A BAZI Ç İM TOHUM U K A R IŞIM L A R I... 251 Table 3: Result f Tukey Test G rass M ixture X Sx F Significant Level C m parisn (Tukey Testi) Kİ 64.72 b 2.42 4.91 0.009 Kİ K2 *, K3 * K2 57.25 a 2.42 4.91 0.009 K2 Kİ*, K3 K3 59.86 ab 2.42 4.91 0.009 K 3K 1.K 2 (K: Grass Seed Mixtures, X: Average, Sx: Standard Errr, * 0.01 Mistake Prbability, a: 1.Grup, b: 2. Grup) 3.2 Suggestins Fllwing cnclusins has been dne by evaluating the test results. 3.2.1 Grass M ixtures A ccrding t the results f sw ing in Septem ber; G rass m ixture K İ, vvith the highest am unt f Lliım ı Perenne (% 40), had the highest establishm ent rate, % 64.72. T increase the establishm ent rate and area cvered by grass, m ixtures vvith higher am unt f Llium P erenne shuld be used. The test m ixture K İ, cntaining % 40 Llium perene B A LREM O, % 30 Festuca rubra rubra FRANKLIN and % 30 Pa pratensis GERON IM O, can be recm m ended fr regins sim ilar t the test area. In the applicatin area; after the end f the Octber, vvith the drpping tem perature, the grass seed m ixtures vvere bserved t turn t yellvvish clr. 3.2.2 Sil Layers A m ng the sil layers, the ne vvith the 1/3 fertilizer rati had the fastest establishm ent rate. Sil layers vvith the rati f % 61.66 river sand and % 50.92 sea sand had the secnd and third fastest establishm ent rates, respectively. The layer vvith ju st rdinary sil had the slvvest rate f establishm ent. Especially, K İ and K3 had the highest grvvth rate. Fllvving the vvatering, in the sils vvith the high clay cntent, a cream y layer ccurs at the tp, vvhich prevents unifrm grvvth f grass. Therefre, clay cntent f sil shuld be decreased in rder t have hm genus green area. Sand, at the rati f 1:3, is recm m ended in sil layers, as it allvvs air circulatin. R iver sand vvuld be the ideal ingredient in sil layers t facilitate the air circulatin, thus t increase the grvvth rate. Hvvever, in thse cases, vvhere river sand is nt available, sea sand can be als used n the cnditin f adjusted salt rati. Excess salt cntent decreases the grvvth rate, and causes uneven grass distributin and pale green clr f grass. The sil layer used fr cntrl purpses had the higher clay cntent than ther layers. Because clay layer prevents the air circulatin, the establishm ent rate turned ut t be m uch less than thers in this sil layer. Sil layer vvith 1:3 sand ratis, n the ther hand, had higher establishm ent and grvvth rate due t prus strueture f itself.