T.C.. BAŞBAKANLlK v AILE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANLlGI Ailenin Diş Sağlığı Prof. Dr. ilter UZEL Ortodonti Uzmanı 1991 ANKARA
ÖNSÖZ Toplumun ruh ve beden sağlığı ülke kalkınmasının amaçları arasında yer almaktadır. Dünya sağlık organizasyonu tarafından sağlık şöyle tarif edilir: "Sağlık yalnız bir hastalığı olmamak değil, aynı zamanda fiziksel, zihinsel ve sosyal bakımdan da sağlık içinde bulunmaktır." Bu neden le, sadece fiziksel yönden sıhhatli olmak yeterli değildir. Aynı zamanda zihinsel ve hissi yönden de tam sağlık içinde bulunmak gereklidir. Bunun için de en uygun ortam aile ortamıdır. Bir kimsenin beden ve ruh sağlığını yitirmesi, sadece o kişinin değil, aynı zamanda ailesinin bir problemidir. Bu gerçekten hareketle Aile Araştırma Kurumu, ailelere sağlık konusunda pratik bilgiler verecek yayınları da başlatmış bulunmaktadır. Bu seri içinde birinci yayınımız olan "Aile Sağlığı"ndan sonra, "Ailenin Diş Sağlığı" da ailelere ağız ve diş sağlığı konusunda rehber/ik edecek önemli bir başvuru kitabıdır. Dr. Neanettin lvrinay Aile Araştırma Kurumu Başkanı
Diş HEKiMLiGi NEDiR?
T.C. BAŞBAKANLıK AİLE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANLı( H Genel Yayın No 20 Seri Eğitim Serisi IEI Kitapları ii ISBN 975-19 - 0420 - X Teknik Yönetmen Tashih Kontrol Dizgi ve Baskı İrfan ÇA YBOYLU Altan TURAN Reyhan Basım Yayın Tanıtım Ltd. Şti.
ı. Protetik Diş Tedavisi 2. Konservatif Diş Tedavisi ve Endodonti 3. Pedodonti (Çocuk Dişleri), 4. Ağız, Diş, Çene Hastalıkları ve Cerrahisi, 5. Periodontoloji, (Diş Eti Hastalıkları ve Tedavisi) 6. OrtodontL (Çene ve Diş Ortopedisi) Bir hekim için gerekli olan Diş Hekimliğinde Maddeler Bilgisi, Farmakoloji, Patolojik Anatomi, Koruyucu Hekimlik, Adlt Tıp, Dahiliye, Psikiyatri, Deontoloji... gibi dersler yanında diş hekimi adayları, mezun olmadan önce bir yıl da staj yaparlar. Türkiye'de ilk diş hekimliği okulu "Dişçi Mektebi" adıyla istanbul Tıp Fakültesine bağlı olarak 22 Kasım 1909'da açılmıştır. Halen ülkemizde 9 diş hekimliği fakültesi ve 8.200 dolayında dişhekimi vardır. Bu sayı, dünya standartlarına göre ihtlyaan üçte biridir Diş Teknisyenliği ve Diş Hekhninin Diğer YardımaIarı Diş hekiminin hasta ağzındaki çatışmalarını; (dolgu yapması, diş çekmesi, diş taşlarını temizlemesi gibi) onun klinik faaliyetlerini teşkil eder. Fakat hastasından aldığı diş ölcşüsü üzerinde diş protezi haz.1rlanacaksa bir laboratuvara ve yardımcı sağlık personeline; yani diş teknisyenine ihtiyacı vardır. Diş teknisyeni, diş hekimliği uygulamalarının laboratuvar bölümünü gerçekleştiren bir meslek adamıdır. Bu mesleği kazanabilmek için, en az lise seviyesinde -hatta yüksek öğrenim- yapmak gerekir. ilk diş teknisyenliği meslek yüksek okulu, İstanbul Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi'ne bağlı olarak 1984 yılında öğretime başlamıştır. Silahlı Kuvvetlerin bünyesinde yetişen diş teknisyenleri ile Sağlık Bakanlığı'nca açılan diş teknisyenliği kurslarından geçirilen sağlık memurları dışında onbinlerce diş teknisyeni ustaçırak usulü ile yetişmiştir ve meslek uygulamaktadır. 3
YAZARıN ÖN SÖZÜ Günümüzde birçok ülkede, koruyucu diş hekimliği hizmetleri, toplumun diş sağlığı standartlarının yükseltilmesinde benimsenen yolların başında yer almıştır. Çünkü, bu yolla bireyler bir organ olan dişlerini kaybetmemekte; ayrıca yapılan tedaviler (devlete veya bireye) çok ucuza malolmaktadır. Koruyucu diş hekimliği hizmetlerinin ilk basamağı ise ağız ve diş sağlığı eğitimldir. Dolayısıyle ağız ve diş sağlığı ile ilgili ilk bilgilerin aile ortamından edinilmesi bireye büyük yararlar sağlayacaktır. Bu nedenle; Ailenin Diş Sağlığı Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı'nca yeniden düzenlenip bastırılmıştır. Kurum'a mesleğim ve şahsım adına şükranlarımı sunarım. Kitabımın Türk ai/esine yararlı olması dileğiyle. Prof. Dr. İlter UZEL Ankoml991
AGIZ VE DişLER HAKKINDA GENEL BiLGiLER
Diş Hekimliği Nedir? Diş hekimliği, b.aş, yüz, çeneler ve dişlerin normal yapısını; görevlerini, hastalıklarını inceleyen; bu hastalıkların koruyucu ve iyileştirci tedavilerini kendine u raş edinen bir tıp alanıdır. Bu tanımdan da anlaşılacagı gibi diş sadece dişleri tedaviye ve eksik dişleri protezle tamamlamaya yönelik bir meslek değildir. Bu mesl i uygulayan kimseye de "diş hekimi" hekimli i denir. Türldye'de Kimler Diş Hekimliği Yapabilir? Diş hekimligi mesleginin hak ve yetkilerini, 1928 yılında yurürluge giren 1219 sayılı Kanun" "Tababet ve Şuabatı Sanatlannın Tarz-ı tcri1sına Dair düzenlemiştir. Buna göre, Türkiye'de, sadece diş hekimli i fakülteleri veya yüksek okullarından diplomalı kimseler diş hekimligi yapabi lir. Yabancı ülkelerin diş hekimligi fakültelerinden mezun olanlar ise Saglık Bakanlıgı ile Millı Egitim Bakanlıgı'nca yapılan gerekli inceleme ve sınavlardan sonra meslek icra etmek hak ve yetkisini kazanırlar. Dişçi mi? Diş Tabibi mi? Diş Doktoru mu? Günümüzde, halk arasında "Dişçi" deyimi, yüksek egitimden geçmeden ve kanunı yasaga ra men hasta agzında çalışan; sayıları onbinleri bulan kimseler için kullanılmaktadır. Asıl "Dişçi" unvanı ise 1219 sayılı yasanın geçici bir madde sine göre sınava göre sınava tabi tutulmuş ve başarılı olarak bir permi (çalışma izni) almış kimseler için kullanılmıştı. Bunlara "Pennili dişçi" adı da verilirdi. Yukarıda diş hekimi ve dişçinin ne anlama geldigini açıklamaya çalıştım. Diş tabibi de eskiden diş hekiminin yerine kullanılan bir terimdi. Diş Hekimliği Eğitimi Diş hekimligi egitimi, liseden sonra mezun olan diş hekimleri yüksek lisans 5 yıldır. Bu sürenin sonunda "Master" yapmış kabul edilirler. Diş hekimligi ögrencileri ilk iki yılda temel tıp ve klinik öncesi tıp bilgilerini edinirler. Daha sonra, diş hekimliginin aşagıdaki alanları üzerinde ders alırlar: 2
örtuludur. Mine ve sementin altında (kuron ve kökte) dentin yer alır. En içte diş özü (pulpa) vardır. Dişler DUYUmIanrU Hangi Sinirden Alır? Bilindigi gibi, agrı, sıcak, soguk duyumlarının algılanması sinir dokusu "Üçüz Sinir" adı ve "Beşinci Kafa Çifti" adıyla da ile gerçekleşir. Alt ve üst çenedeki dişlerin duyuı:nunu rilen saglı sollu bir çift sinir gerçekleştirir. anılan bu sinir, kafatasından çıkınca bir dugüm (ganglion) yapar ve oradan Bu dallann uçlan. dişle dişetlerine kadar uzanır; alt çenede arka dişlerin bir bölümunon duyurnu, yüz sinirinin bir dalı tarafından verilir. göze, üst çeneye ve alt çeneye giden üç dal verir. rin içine yani diş özü tabakasına ve Dişler Çene Kemiğine Nasd Tutunur? Dişler, çene kemigine ne kaynaşmıştır; ne de bir çivinin tahtaya girdigi gibi çakılmıştır. Dişlerle çene kemigi arasında Periodontal aralık de nilen; canlı, içinde el stik lifler, hücreler, kılcal damarlar bulunan bir bölüm vardır. Bu aralık : 1- Dişi alveole baglar. 2- İçinde el stik lifier bulundugundan çok küçük diş hareketlerine im n verir. 7
14 Haziran 1989 tarihinde T.B. M. M.'nde kabul edilen 3575 sayılı Kanunla Diş' Teknisyen1iği'nin yasal statüye kavuşmuştur. Diş hekiminin diğer yardımcıları; sağlık memurları yetiştirilmemektedir. eğitim ve uygulama alanları diş hekimliği hemşiresi "Dental Hygienist"ler, henüz ve diş ülkemizde DIf HeIdmJIöi be İIgUi Başlıca Yaylar Diş hekimliği uygulama alanında bilinmesi gereken başlıca yasa ve yönetmelikler - Anayasa, Medenı Kanun, Borçlar Kanunu vb. ilgili maddeleri dışında- şunlardır : 1-1219 saydı Tabibet ve Şuabatı Sanatlan Tarz-ı İaasma DaJr Kamm, 2- Tıbbi DeootolOji Nizamnamesi, 3-3224 saydı ürk Dlşhekimleri Birliği Kammu, 4-3575 sayıh Diş Telmisyenliği ile ilgili 1219 Saydı Kanwıa Ek Kanmı, Diş HekimIerinin Meslek örgütleri Diş hekimlerinin meslekı örgütlenmesini 3224 sayılı Türk Dişhekimleri Birliği Kanunu düzenler. Bu kanuna uygun olarak Türkiye 'de 26 ilde Dişhekimliği Odaları kurulmuştur. Dışbekimleri Birl iği'nin merkezi Ankara'dadır. 4 Türk
diger zararlı etkenlere karşı, dişi koruyan kale muhafızlanna benzer. Her hangi bir nedenle oluşan çürüge karşı dentin yapıcı hücreler üstün gelirler se bu hücreler diş özü kalesini dentinle sıvarlar; yenik düşerlerse diş özü. açılır ve iltihaplanır. Bu etkinlik genç insanların diş özünde daha yogundur. Diş Minesinin Yapısı NaSıIdır? İnsan vücuunun en sert organı olan minenin % 97'si kalsiyum tuz larından oluşur. Diş minesi altıgen "apatit" kristalleri şeklinde Minenin yapısına giren kalsiyum tuziarı, organik diş taslağı üzerinde yavaş yavaş Mine, insan vücudunun en sert yapısıdır. çökeiemk birikir ve kristalleşir. Bu bi Minenin elektron mlkroskobunda görünilşil rikme, ana rahminde iken başlar. (4000 defa büyütülmüş olarak). Anne, gebe1ik süresince bazı ilaçlar alırsa veya mine teşekkülü sırasında bir hastabk geçirirse mine biri kimi aksaklığa uğrayabilir. O zaman dişler san, gri veya kahverengi olur. Bazen de eksik (hipopiazik) olarak teşekküi eder. düzenlenmiştir. sement Nedir? Sement diş, kökünün üzerini kaplayan kemiksi bir yapıdır. % 65'i inor ganik maddedir. Bazen kök etrafında ve kök ucunda aşırı sement birikir. Buna " Hipersemontoz" denir. Alt ve Üst Çenede Dişler Nam Dizilmişlerdir? Yukarıda, dişlerin anatomik yapısı ve çeneler hakkında kısa bilgiler verdim. Unutulmamalıdır ki, insanın iki dişi otuz- L- vardır. Acaba bu dişler kendi aralarında nasıl dizilirler? Bir çenede ve karşılıklı iki çene arasında dişlerin birbirleriyle ilişkileri nasıldır? ---J Alt ve üst çenede dişler kapanış anında BIR DIŞE IKI DIş kuralı ile ilişkiye girerler. Bu kural bozulunca çiğneme güçlükleri ortaya çıkar. 9
Ağız ve Dişler Hakkında Genel BiIgller Agız ve diş saglıgı ile ilgili açıklamalardan önce - dişler, çene kemikleri, baş ve yüz hakkında verilecek bilgilerde yer alan bazı teknik kavram ve te rimlerin iyi anlaşılabilmesi amacıyla -kısa açıklamalar yapmayı uygun bul dum. Ancak okuyucuyu sıkmamak için TOrkçe olmayan bilimsel terimleri kullanmaktan ve ayrıntıya girmekten momkon oldugunca kaçınmaya çalıştım. 1. BAŞIN ANATOMIK YAPıSı Baş, vücudun en karmaşık bölümüdür. Yaşam için gerekli birçok Ö!'l.eMli fizyolojik olay burada gerçekleşir. VOcudun komuta merkezi olan beyin orada yer alır. Başın kemik yapısını, birbiriyle kaynaşmış 14 ı------oıı:""""--..., kemikten meydana gelen kafatası ile bir hareketli kemik Kafatası; temel kemik, çeper kemiği, şakak kemiği ve alın kemiğinden teşekkül eder. Hareketli kemik olan alt çene kemigi ise; yatay oluşturur. ve dikey iki bölomden oluşur ve (V) harfi şeklindedir. Alt çene, başa ramus denilen alt çene eklemi aracılıgı ile baglanır. Parmağınızı kulak deliğinin biraz önüne hafifçe bastınp ağzınızı açıp kaparsaıuz bu hissedersiniz. Alt çene eklemi, alt çenenin haredikey böltimon ucunda yer alan '-- -L- ----' ketini saglar. Agzı açma, kapama ve yan tarafa alma hareketleri çiğneme kastan denilen bir grup kas tarafından gerçekleştirilir. 2. Dişlerin Anatomik Yapısı Her dişin bir kuron (taç) bir de kök kısmı vardır. Dişin kuron kısmı mine ile örtülüdür. Kök yüzeyi, kök ucu (Apeks) ve Boyun semenfle 6
4- Akıl Dişleri üçüncü Büyük Azdar Yınniyaş Dişleri - - Akıl dişleri ayrı bölumde incelen miştir. (Sayfa 51-54'e bakınız). Bura da, sadece şekillerinin ve kök sayıları nın çok degik oldugunu belirtmekle ye tiniyorum. Hangi Diş Kaç Köklüdür? Diş hekimleri, diş tedavisi yaptıran hastalarının hangi dişin kaç köklu oldugunu merak ettiklerine sık rastlar ıar. Aşagıda bunu özetleyen bir tablo yer almıştır. Çok ender olarak, dişlerin kök sayıları degişkenlik gösterebilir. Tek Köklü DiŞIer - TUm kesici dişler - Kaninler - Üst 2. küçük azılar ve alt küçük azılar. Dokuz yaşındaki bir çocukta çenedeki süt dişleri ile henüz ne içinde bulunan daimi dişierin yer ve konumları KALıCı DİŞLER ı Kesici dışler 2- Kaninler 3- Küçük azılar 4- Büyük azılar - iki Kökü DiŞIer - Alt 1. ve 2. büyük azılar - Üst 2. küçuk azılar 11
3- Dişi dış etkenlerden korur. (Eğer bakteriler bu engeli aşarıarsa, da ha sonraki bölümlerde görüleceği, gibi dişler sallanır ve kendi liğinden düşebilir). 4- Periodontal aralık dişe hayat verir. Diş özü alınmış olsa bile, diş, kendisini alveole bağlayan bu aralık sayesinde yaşar. Dentın'in elektron mikroskobunda görünüşü (8.000 defa büyütülmüş olarak). Dişin asıl kütlesini dentın oluşturur. Dentin Nedir? Dişin asıl kitlesini dentin (fildişi) tabakası oluşturur. Dentin, taç kısmında mine; kök kısmında da sement ile örtülüdür. Dentin canlı bir yapıdır ve % 70'i mineral tuzları; % 20'si organik madde ve % lo'u da sudan oluşur. Dentinde çok sayıda kanaleıklar vardır. Bu kanalcıkların içi diş özü sınırındaki dentin yapıcı hücrelerin uzantıları olan iplikçiklerle dolu "Odontoblast" denir. Dentin kanalcıklarının milimetre karede sayıları lo. OOO'e yaklaşır. Diş, dolgu veya kaplama yapılmak için oyt.ilur veya küçültülürse bu kanalaklar açığa çıkar ve o mman soğuk, SıCak, tath ve ekşiden ağrı duyuhır. dur. Dentin yapan hücrelere Diş Özü Nedir? "Pulpa" adı da verilen diş özü, dentin tarafından oluşturulan bir odacık içinde yerleşen kılcal atar ve toplar damarlar; duyu sinirleri ve bütün bu yapıları koruyan bir destek dokusundan oluşur. Diş özünün dış çevresi dentin yapıcı hücrelerle (odontoblast) kuşatılmıştır. Bu hücreler, çuruk ve 8
yönde taşar. Alt çenenin aşagıya kaymasıyla agız açılır ve lokma kesici dişlerin arasına girer. Agız kapat ınca, ısırına hareketi ile üst kesiciler alt kesi ciler Ozerinde bir makasın agzı gibi kayar ve yiyecekleri kopanro 2 'i Isırma ve Korarma işlemi ÖgUtme işlemi alt çene eklemi ve çigneme kaslarının koordineli çalışması ve yana hareketlerle aşagıdaki şekilde gördugunuz gibi gerçekleşir. Besinleri iyi öğütebdmek için diş dizilerinin düzgün ve eksiksiz olması şarttır. r- -------r-- Öğütme Işlemi Diş Etinin Yapısı Bundan önceki bölümlerde dişlerin yapısı açıklandı. Bir dişin dışarıdan sadece taç kısmı görolür ve diger kısımları çene kemigi içinde gizlenmiştir; üzeri dişeti dokusu ile örtülüdür. Diş eti, sert, lifli ve kan dolaşımı ile iyi beslenen bir yapı olup; normal rengi uçuk pembedir. Sert ve kemige sıkı-sıkıya yapışan 4-5 mm.lik dişeti daha yumuşak bir baglantı ila-yanak ve dudak içini döşer; bu yapıya "Mu koza" denir. Yanak ve dudakların iç yuzü ile diş dizileri arasında "Vestibill " "Dahz" r alır. = 13
1-Dişler, alt ve üst çenede, yanyana dizilince elipse benzer birer yay oluştururlar.bir diş, ön ve arkasında yer alan öteki dişlere bir nok tada temas eder.bu ilişki, çi neme yaparken gıdaların dişler arasına takılmasını önler. 2-A1t ve üst dişler, birbirleriyle, çene kapanınca bir dişe iki diş kuralı ile (adeta iki çarkın dişlileri gibi) kenetlenerek ilişkiye girerler. Dişlerin Görevlerine Göre Farkh Yapılan Vardır 1 - Kesici Dişler Alt ve üst çenedeki ön dişler Diş" "Kesici olarak adlandırılır. Üst çenede genişıı i 9-10 mm. Olanlar orta kesici; 6-7 mm. olanlar ise üst yan kesiciler dir. Alt orta ve yan kesicilerin genişlikleri ise 6-7 mm. arasındadır. 2 - Kaninler (Köpek D işleri "Köpek dişi" ve "göz dişi" adı da ve rilen kaninler kesici dişlerden sonra gelir, alt ve üst çenede sa lı-soııu birer den dört tanedir. Uçları sivri olup ko parmaya yararlar. 3 - Azı Dişleri Kaninlerin arkasında, azı dişleri yer alır. Yapı olarak birbirinden farkit olan SÜT DışLERı azı dişleri, her bir yarım çenede, iki küçük azı, üç de büyük azı olmak üzere. beşer tane ve bir çenede toplam (LO) tanedir. (Sayfa l1'deki şekli inceleyiniz). BütOn küçük azıların çi neme ve kenetlenmeye yarayan ikişer tümsekcikleri vardır. Üst çenedeki büyük azıların dörder tümsekci i; alt çenedeki büyük azıların beşer tomsekci i vardır. Bu tümsekciklere ''Tüberküı'' adı verilmektedir. 10
ve dil ucunun da (kesiciler arasında bir oluk yapıp) hava borusu oluşturmasıyla gerçekleşir. ŞE ve JE sesleri de buna benzer bir işlemle gerçekleşir; fakat bu sırada dil ucu göreve katılmaz. DiŞIer; çene kemikleri, dişetleri, dil, damak, hepsi, çlğneme, tat ahna, ma ve konuşma ile ilgili görevlerini bir bütün halinde. Diş Hekimi NCBl Muayene Yapar? Hiçbir şi ohnasa bile, yılda iki defa kontrol için diş hekiminize gitmeniz gerekir. Ne yazık ki pek azarnızın bu alışkanlığı vardır. Çogı.muz ancak dişimiz agnyınca diş hekimine gideriz. Kontrol veya tedavi için, gittiginizde diş hekimi nasıl davranır? Aşa Ma bunu kısaca özetlemek is tiyorum: 1- Önce diş hekimi ziyaretin nedenini renir. Eger hekime agn ne deniyle gitmişseniz, agnnın : a) Ne zaman nasıl başladıgını, b) Tek dişin mi, yoksa yanm çenenin mi agndıgını, c) Agrının surekli mi, kesik kesik mi, soguk veya sıcaktan mı oldugunu ögreriir. 2- Daha sonra diş hekimi ağız dışı muayene yapar. YUzde simetri bo zuklugu var mı? Çene altındaki lenf bezleri şiş mi? gibi hususlan araştırır. 3- Agız dışı muayeneyi, ağız içi muayene izler. Bu sırada diş hekimi : a) Dişleri (sıralanması, renkleri, çorokleri(v. s.) b) Diş etlerini (renk, yokseklik, duzenlenme), c) Yanak ve dudak mukozasını (renk, dozgonluk, gibi) ve d) Dili muayene eder. 4- Diş hekimi muayene sonunda, radyografik muayene yapmaya da gerek duyabilir. Buna halk arasındq "Dişin röntgenini almak" denir. Radyografi, dişler ve çevre dokulan hakkında çok aydınlatıcı bilgiler verir, Böylece diş hekimi : - Agnya neden olan dişi kesin olarak teşhis eder. 15
üç Köklü DiŞIer - Üst 1. ve 2. büyok azılar süt Dişleri Nasıl Tanuur? Kitabın "Çocuk Dişleri" bölümünde süt dişlerinin sürmesi, süt dişlerinin düşmesi ve kalıcı dişlerin sürmesi konuları incelenecektir. Bu nedenle süt dişlerine burada kısaca deginecegim. Süt dişleri, çocuk altı aylıkken çıkmaya başlar ve 2.5 yaşında alt ve üst çenede to'ardan (20) tane ola rak tamamlanır. Süt kesicileri ve süt kaninleri, kalıcı dişlere göre daha küçüktür. Süt azılan da kalıcı azılara göre daha küçük yapıdadır. Çocuğunuz büyüdükçe, süt dişlerinin kökleri altında yer alan kalıcı dişbı kökü, sürme etkisiyle erimeye başlar; kök tamamen eriyip dişin yahm kuronu kaiuıca da diş kendiliğinden düşer. Hangi Diş Ne zaman Çıkar? ilk diş yaklaşık altı aylıkken çıkar. Akıı dişleri de 18-20 yaşında... Demek ki diş Çıkarma süreci, insanın 20 yılını alır. Ama hangi diş kaç yaşında çıkar? Bunu özetleyen bir tablo haiırlanmış ve aşagıda veril miştir. Tablodaki yaşlann yaklaşık rakamlar oldugunu; 1-1,5 yıl önce veya sonra sürmesi gereken dişin vakitsiz sürebilecegini, bazen gecikmeler ola bilecegin! de belirbneliyim. DiŞLERiN SÜRME TABLOSU SORME Orta Kesieller Yan Kesldler II Kaııinler ıv ı. Sat Azılan V 2. Sat Azılan i D 6-12/Vy 6-12 Ay 18-24 Ay 12-18 Ay 24-30 Ay DÜŞMEK 7 Yaş 8 Yaş LO Yaş 9 Yaş II Yaş KAUQ 1 2 3 4 5 6 7 8 DIŞı.FR Orta Kesldler Yan Kesiciler Kaninler ı. Küçük Azılar 2. Küçük Azılar 1. BüyDk Azılar 2. BüyDk Azılar 3. Büyak Azılar 7 Yaş 8 Yaş Yaş Yaş 11 Yaş 6 Yaş 12 Yaş 18 Yaşından sonra LO 9 Isınna ve Öğütme Nasıl Gerçekleşir? Kesici dişler, kendi adlanna uygun olarak, yiyecekleri ısırmaya ve kes meye yararlar. Üst diş kavisi, alt diş kavisinden daha geniştir ve onu her 12
- Kanama zamanı, - Pıhtılaşma zamanı, Protrombin degeri Alyuvar sayısı, - Akyuvar sayısı, - Hemoglobin degeri, - Kan şekeri Panoramik radyografl tetkikleri olabilir. 8- Nihayet diş hekimi dişlerin ölçusunu alarak bunun yardımıyla alçı kalıbı "model" hazırlayıp bu kalıp üzerinde incelemeler yapabiur. 17
Tüküruğün Bileşimi ve Etkisi Nasıldır? Yeni dogan bebegin agzı sterildir (mikropsuzdur), fakat birkaç dakika sonra kirjenir ve yaşam boyu da mikroplu kalır. Öyleyse neden hasta lanmıyoruz? çünkü agızda bulunan bakterilenin çogu hastalık yapmayan türdendir. Ancak vücudun direnci kırılınca bu bakteriler hastalık etkeni ola bilir. Agızda bulunan bakterilerin hepsi "Ağız florası"m oluşturur. Diger yandan, agız boşlugunun çok önemli bir koruyucusu vardır : Tükürük. Kulak önü, çene altı ve dil altı bezleri tarafından üretilen renksiz, özel kıvamda, akıcı bir sıvı olan tükürük, üretildigi bezlerden kanalcıldar aracılıgı ile agız boşluguna taşınır. Bezler günde 5 litreye yakın tükürük üretirjer. Kulak önü tükürük bezinin kanalı, üst 1. büyük azı yakınında; diger tükürük bezlerinin kanaleıkiarı da dil altında agza açılırlar. TOkUrtlk içinde bakterilerin üremesini durduran ferment1er, fluor ve kalsiyum tuzian bulunur. Tüküriik kana1iannul açddığa yerde diş taşlannul fazla birikmesi. içinde bulundurduğu kalsiyum tuzlannan çökelmes. nedeniyledir. Tükürügün agız ve dişlere yararlı etkileri şöyle özetlenebilir : 1- TükUrOk, dişleri mekanik olarak temizler. 2- TükUrük, dişleri çürümekten korur. 3- Tükürük, içinde bulundurdugu mayalarla agız mukozasını korur. DiŞIerin Düzgün Konuşmaya Etkisi Konuşma, insanlar arası ilişkilerin en önemlilerindendir. Ayrıca, politi kacılık, aktörlük, spikerlik, şarkıcılık gibi bazı meslekler, buyük ölçüde düzgün konuşmaya dayanır. Düzgün konuşmada dişlerin önemli rolleri vardır. Aşagıda verecegim birkaç ömegin bu rolü vurgulayacagı kanısındayım: 1- DE ve TE sesleri, dil ucunurı, üst kesicilerin damak tarafındaki egiminden destek almasıyla çıkar. 2- FE ve VE sesleri ise, ait dudagın, üst kesiciierin kesici uçlarına temas etmesiyle çıkar. 3- SE sesi, karışık bir işlemle çıkar. Alt ve üst kesiciler birqlrlyle temas halindeyken, dilin, azılann dil tarafındaki yüzeyinden destek alması 14
Diş Çüriiğü Nedir? Diş çurü U dişin sert dokularını harap eden bir hastalıktır. İnsanlarda çok eski ça lardan beri görülmuştur. Çüriik Be1irtiIeri Nelerdir? Çürük ve oyulmuş bir diş, koyu renkli boşluguyla kolayca tanınır. Fakat bazen iki dlşte ara yozde gtzil çortık çurük çukurcugu gizli kalır ve diş hekimi ancak yardımcı teşhis vasıtalarıyla (mesel diş röntgeni gibi) teşhis koya bilir. Çogu zaman çurok, diş tuberkullerinin yani tumsekciklerin birbiriyle kesiştigi yerde veya. dişin boyun kısmında göruıür. İki diş arasında ka lan gizli çurukler uzun sure fark edilmez. Bu tur çurüklerde akşam yemek yerken dişime taş geldi zannet,tim bir de baidmı, dişirnin bir paıçag ağzımda.. " denildi ini sıkça duyanz. ".. Diş çürugunde diş hekimine başvurmayı gerektiren en önemli belirti ağrıdır. d_,i A rı, so uk, L- Sa_ _arn _ sıcak, tatlı veya ekşiden olur. Agrının şiddeti ' --,,.-- kişiden kişiye de işir ve etken ortadan kalkınca agn da geçer; fakat tedavi edilmeyen çuruklerde a rılar bir sure sonra sürekli olmaya başlarıar. Diş çürüğü Nasıl İlerler? ÇUrUk, daima dişin yüzeyinden başlar ve iler leyerek dentin tabakasına erişir. Dentin, mine den çok daha fazla organik madde içerir ve bu nedenle de çuruk bu tabakada daha çabuk yayılarak dentini adeta bir burgu gibi deler; fakat, çurugun ilerleme hızı, kişiden kişiye ve dişten dişe çok de işir. Abse ---i _...J L- Dış çurü tedavi edilmezse Ilerler. Unutulmaması gereken bir husus da, dentinin dişin bir savunma organı 19
- ÇOrUmuş, fakat henuz agrı yapaınayan bir dişi belirler. - ŞUpheli dişin kök ucunda bir ki st veya granulom varsa, sizi uyarabilir. - Çocukların henuz surmemiş dişleri ile çene kemikleri içinde yer alan dişlerin durumu hakkında bilgi verir. - Alveol yapısı ve sagiıgı hakkında size bilgi verebilir. 5- Diş heklmi bazen (panoramik veya sefalometrik gibi) daha özel radyografiler isteyebilir. 6- Diş hekimi buton bunları da yetersiz buıarak, bazı tamamlayıcı bilgiler isteyebilir: - Hamilelerde gebeligin kaçıncı ayında oldugunu, _. Kalp durumu, kalp hastaltgı varsa ilaç alınıp alınmadıgı, - Kanama durumu, - Tansiyon durumu, - Akut eklem romatizması geçiruip geçirllmedigi, - Şeker hastalıgı olup olmadıgı, - Allerji olup olmadıgı, - Sinir ilaçları alınıp alınınadıgı gibi. 7- Eger dişhekimi bir cerraht mudahale planlanmışsa, bazı laboratuvar incelemelerine de gerek duyabilir. Bunlar: ---- Sefalometrtk radyograf! 16
Bakteri pla!:i1 görülebilir mi? Evet görülebilir. Bunlar, dişlerin boyun kısmında ve iki diş arasında yer alan beyazımsı kirlerdir. (Farkedilmesini kolaylaştırmak için piyasada "Disclosing Tablet" veya "Disclosing solution" adıyla bilinen boyayıcı tablet ve eriyikler vardır.) Plak şöyle teşekkül eder : Diş plağındaki mikroplar (8000 defa büyütme ile) 1- Ö nce takürükle protein dişe yapışır. 2- Bu protein de bol miktarda bakteri vardır ve onlar, a!:ilz ortamında bulunan şekerden kimyasal yolla dekstran yaparlar. 3- Dekstran bu protein pla!:ima tutunur ve böylece diş pla!:i1 teşekkül eder. 4- Teşekkül eden plak artık yalnız a!:ilz çalkalamakla giderilemez. Buraya kadar oyunun-yani çüruk oluşumunun-piyonları (yani bakteriler) hazır olmuştur... ve bakteriler, mineye bir hamle yapacaklardır... Bakterller bu hamleyi iki kanattan yaparlar : 1- Bazı bakteriler şekerden asit yaparak, minenin inorganik örgüsünü bozarlar. 2- Bir kısmı da, minenin organik kısımlarını parçalayan enzimler yaparlar. İşte diş çüru!:iü oyununun senaryosu kısaca böyledir. Bu oyun nasıl bozulur ve çuruk nasıl önlenebilir? Bakteri - şeker işbirligi önlenirse oyun bozulur mu? Bu nasıl olabilir? Müttefiklerden birisini; örne!:iin şekeri ortadan kaldırarak... Şeker, çıkolata, pasta yemeden... Acaba olur mu? Şeker, organizma için kaçınılmaz gıdalardan birisidir ve hayvan deneyleri şekerden yoksun beslenmenin çüru!:iü durdurmadıgını, sadece biraz azalttıgmı göstermiştir. Evet, şeker bir çüruk etkenidir ama, ne tek başına ne de başlıca etken... Öyleyse, çürakten korunmak için ne yapmalıdır? Asıl korunma, ikinci saldırgana yani mikroplara karşı mücadele ile olur. Bu da dişleri farçaiayarak geıçekieştiriii. 21
Diş ÇÜRÜGÜ ve SONUÇLARI
geliştirilen buton macun, toz vb. gibi maddelerin dişlere zararı dokun dugudur. Bu tür temizlik maddelerinin en zararlısı da diş tozlarıdır. Şimdi tekrar hatırlayalım... Eczanede bulunan herhangi bir macunu satın alabilirsiniz. Reklamlardaki gibi yarım parmak degil; çok az macun kullanın. Agzınıza biraz ferahlık ve hoş koku versin yeter... Unutmayın ki... temi7jik dişiere fırça sünnekie gerçekleşir. FırçaIama Tekniği Nasıl Ohnabdır? + Diş fırçalamada kesin ve katı ku rallar yoktur. Ama temel prensip bütün dişlerin bütün yüzeylerini fırçalama şeklindedir. Ancak bu Akşam Sabah Dakika Dakika prensibi uygulayarak yapılacak fırçalama, dişleri gerçek anlamda temizleyebilir. İyi fırçalanan dişler agızda hoş bir etki bırakır. Ağız pmi pınl ve dişler kaygandır. Fırçalama teknigini açıklamadan önce, çok sık yapılan bir hatayı be lirtmek istiyorum. Çogu kimse, dişlerini yatay git-gel hareketi ile. fırçalar. Bu basit ve içgüdüsel temiz leme yöntemi hatalıdır. Çünkü, yatay fırçalama denilen bu yöntem le diş araları temizlenmez. Ayrıca uzun süre aynı yöntemle fırçalama, dişlerin boyun kısımlarında aşın maya da neden olur; bazı gıda artıklarının diş aralarına itilmesiyle. '--- tam bir temizlik saglanmamış olur. Bugün fuçaiamada tavsiye edilen yöntem, fırçayı uzun ekseni Yatay fırçalama diş aşınmalanna neden olur. etrafında döndürerek diş etinden dişe doğru kuralını uygulamaktır. Bu kural uygulanınca dişler arasındaki yüzeyler de temizlenir. Dişlerin çigneyici yüzleri,dil ve damak yüzleri de 23
oldugudur. Dentin içinde önceki bölumde tanımı yapılan kanaleıkiarın ucunda odontoblast denilen dentin yapım ve onanm hucreleri bulunur ve bunlar çuruk dentini tamir dokusu ile tıkayabilirler. Tıpkı kuşatılan bir ka leyi savunanların gullelerle açılan gedikleri onarmaları gibi... Kendiliginden olan bu savunma, bazen hızla ilerleyen çuruk karşısında yetersiz kalabilir. Çüriikten Korumnak İçin Ne Yapmalıdır? Hemen yapılması gereken şey diş hekimine gitmek ve onun tavsiyeleri ne uymak olmalıdır. Ashnda çiirükten konmma, bir kişisel irade konusudur ve hepimizin sağlam dişin ve sağhkh ağzm getireceği rahathğın bilincinde dınaıdz geıekir. Çüıük Nasd Meydana GeBr? Uzun yıllar, nedeni bilinmeyen bir hastalık gözuyle bakılan diş çurugu non gunomuzde "çok sebebe bağlı bir hastalık" oldugu anlaşılmıştır. Diş çurugunon 3 etkeni vardır: 1- Bakteri plağı (Diş plagı adı da verilir), Diş plağı, diş çürüğij ve diş eti hastalıklannın en önemli etkenidır. 2- Karbonhidrat'h 3- Bünyesel gıdalar (Şeker, un... gibi), etkenler (Dişin yapısı, tukurugon bileşimi... gibi). Diş saglıgı dengeli olan bir kimsede bu etkenlerden birisi degişiklige ugrarsa, çuruk ortaya çıkar. Diş Plağı ve Karbonhidrath Gıdalar Neden Çüıük Oluşturur? GUnUmUzde bakteri plagı ile ilgili çok sayıda araştırma yapılmaktadır ve artık şekerle birlikte bakteri plagının, çurugun baş etkenlerinden birisi oldugu anlaşılmıştır. 20
Küıdan Yemek yerken diş arasına giren bir et par çasını kurdanla çıkarabilirsiniz; fakat yemek daima aynı yere kaçıyorsa bu, iki diş arasında normal temas olmadıgını gösterir. Böyle du rumlar kurdan kullanmayı gerektirir. Diş kur danlarının uçlarının özel olarak düzlenmiş ol ması, ayrıca sterilize edilmesi gerekir. Ülkemiz de henuz bu tip kurdanlar satılmadıgı için kur dan kullanımında dikkatli olunması yerinde olur. Çürük AşBI Var mıdır? Hayır... "Ama gazetelerde olwyoruz" diyeceksiniz. Biraz önce size çurugun çok sebebe baglı bir hastalık oldugunu söyledim. Neye karşı, hangi etkene karşı aşı hazırlanacak? Bu demektir ki çürok aşısı olmayacaktır da... Bütün di lerin Bütün yüzeyleri II Di<Şelinden di<şe dq ru... L- -" III Di leri çürüğe Karşı Anböiyotik Varmıdır? Hayır. çürügü durduracak bir antibiyotik yoktur. Üstelik, antibiyotikler çocuklarda oluşum döneminde dişlerin üzerine çökelerek onlan boyarlar \le gri-kahverengi, i monımtrak mnk almaiama neden oiudar. Aıüeptik GargaraIar KUDanahm nu? Hayır. Meslek hayatıma yeni başladıgırnda hastalarıma sık sık gargara tavsiye ederdim; fakat bunların çogu zaman yararlı olmadığını gördüm. Bugün birçok diş hekimi, il ç yerine dogal dengeyi oluşturmayı temin edecek yolla ra başvurmaktadır. Bazı ağız ve dişeti has talıkiaraıda belirli bir süre için belirli dozda anti septik gargara Veri1ebiIir; fakat şunu unutmayın ki, ağız sağhğı savapıda en eddn silah façadır. rçalama t Di çürümesine kar1'1 Di.şetlerini fırçalama 1 Di<Şeli hastalıklarına kar ı... A.'8IZ sa'8iı'81 için en etkin önlem di leri fırçalamakla alınır... 25
Dişler Nasd Fırçalarunahdır? Dişleri firçaiamaiı, sık firçarnaiı ve doğru fırçajamabdır. ÇLinkU fırçaiama, ş az önce açıkladıgım çürük oluşumunda, bakteri plağı ve ekerin etkisini or tadan kaldıracak tek etkendir. Evet... dişleri fırçalama alışkanlığınız yoksa... veya sık sık diş hekim, lerine bazı hastalann söylediği gibi "unutuyorsanız... " Dişlerinizi korumayı aklınıza koymuşsanız daha işin başında sorunu çözer ve savaşı kazanırınız. Aslında çözüm çok basittir: Alışkanlık edin mekle... Tıpkı traş olur, duş alır, makyaj yapar gibi... Zaten sonra 3 dakika, akşam yatmadan önce 4e 3 dakika... kahvaltıdan Diş Fırçası Nasd Ohnahdır? Diş fırçası, sentetik kıldan yapıl mış olmalıdır. Uçları düzgün sonlan malıdır. Sert veya yumuşak kıldan mı olmalı? Fazla sert fırçalar diş etini tahriş eder. Orta sertlikteki kıllar daha etkilidir ve diş eti bu kılla- Fırça kıllarının ucu düzgün sonlanmalıcjır. ra daha kolay tahammül gösterir. Kıl demetlerinin toplam boyu fazla uzun olmamalıdır. Fırça, kıiian aşınır aşınmaz (ortalama 6 ayda bir) mutlaka değiştiril ıne.ich. Diş Macununu Nasd...u..,?.,...,IDIZ Her şeyden önce şu iyi bilinmelidir ki, diş macunları, dişleri temizlemede, i i rekl mlarda sık sık rastlandığı gibi "harikalar yaratan il çlar" değildir. Muayenehanemde hastalarım "hangi macunu seçmeliyim?" diye sık sık sorarlar. Cevabım çok kısadır: 22 Hangisi olursa... L._ Bu kadar macun yeterlidir. Gerçek olan bir Y, şimdiye kadar