Hazırlayan Muhammed ARTUNÇ 6.SINIF SOSYAL BİLGİER
SOSYAL BİLGİLER KONU:ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİ (Büyük)Asya Hun Devleti (Köktürk) Göktürk Devleti 2.Göktürk (Kutluk) Devleti Uygur Devleti
Hunlar önceleri Sarı Irmağı'nın hemen kuzeyindeyken daha sonra sınırlarını genişlettiler; Türklerin kutsal saydığı Ötüken çevresi merkez olmak üzere geniş bir alana yayılmışlardı. Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı Teomandır. Mete (Madun) zamanında (M.Ö. 3. yüzyıl) en parlak dönemlerini yaşamışlardır. Bu dönemde bölgenin en güçlü devleti olan Çin İmparatorluğu Türkler karşısında boyun eğmiştir. İlk düzenli Türk ordusunu Mete kurmuştur. İpek Yolu için Çinlilerle mücadele etmişlerdir. Hun İmparatorluğu güçlü dönemlerin ardından Türk gelenekleri gereği Prensler arasında bölüşülmesi ve Çin'in siyasi entrikaları sonucunda iyice zayıflamıştır. Büyük Hun Devleti M.Ö. 58 yılında prensler arasındaki bağımsızlık konusundaki anlaşmazlık yüzünden ikiye ayrılmıştı. Ho-han-yeh Çin'in kuzeybatı bölgelerinde Güney Hunları'nın Çi-çi ise Tanrı Dağları ile Issık Göl bölgesinde Batı Hunları'nın başına geçti. Çinliler önce Batı Hunları'na son vermişler daha sonrada Güney Hun Devleti'ni hakimiyetleri (Büyük) altına almışlardı. Asya Hun Devleti Hun Devleti'nin son kalıntıları da 216 yılında tamamen ortadan kalkarak tarih sahnesinden çekilmişlerdir.
Göktürk Devleti Asya Hun Devleti'nden sonra Orta Asya'da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Türk adını ilk defa siyasi manada bir devlet adı olarak kullanmışlardır.göktürk Devleti 552'de Orta Asya'daki Avar hakimiyetine son veren Bumin Kağan tarafından Ötügen merkez olmak üzere kurulmuştur. Mukan Kağan ve İstemi Kağan dönemlerinde sınırlarını sürekli genişleten Göktürkler, bu dönemde Orta Asya'nın en güçlü devleti olmuşlardır. Tarihte bütün Türklerin bir bayrak etrafında toplandıkları ikinci dönem Göktürkler dönemi olmuştur. Göktürkler, İpek Yolu hakimiyeti için Sasani Devleti'ne karşı Bizans, Bizans'a karşı ise Sasanilerle ittifak yaparak hakimiyetini devam ettirmek istemişlerdir. İç çekişmeler sonucunda Göktürk Devleti 582'de Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürkleri 630'da, Batı Göktürkleri ise 659'da Çin hakimiyeti altına girmesiyle I. Göktürk Devleti yıkılmıştır.
II. Göktürk Devleti (Kutluk Devleti) *İlteriş ve Kutluk Kağan tarafından kuruldu. *Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk zamanında en parlak dönemlerini yaşadılar. * Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilen Orhun yazıtları dönemin en önemli kültür mirasıdır. *Göktürkler; Karluk, Basmil, Yağma, Çiğil Türkleri tarafından yıkıldı. Uyarı:: Göktürkler: *ulusal adımızı taşıyan ilk devletini kurmuş *Hunlardan sonra ikinci kez Türk birliğinin sağlamış *kendilerine özgü bir alfabe kullanmış *Çine karşı bağımsızlık mücadelesi vermişlerdir. ***bu durum Göktürklerin Ulusçu bir yapıya sahip olduklarının göstergesidir. Orhun Abideleri: *Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmişlerdir. *Türklerin ilk yazılı kaynaklarıdır. *8. yy eserleridir *Bugünkü Moğolistan sınırındadırlar *Hükümdarlara ve halka öğütler içeren bir siyasetname özelliğindedirler. *Yollug Tigin tarafından kaleme alınmıştır. Uyarı:: Yollug Tigin Türklerin ilk yazarı ve tarihçisidir.
-Şehircilik, tarım ve ticarette ileri gitmişlerdir. -Okur-yazar oranları yüksek olup, 14 harfli alfabeleri vardır. -Türeyiş ve Göç destanları vardır. "Orta Oyunu" Uygurlardan gelmektedir. -Gök tanrı inancını terk edip yabancı dine inanan ilk Türk topluluğudur -Bögü Kağan zamanında girdikleri Manihaizm dini, savaşçı karakterlerini kaybetmelerine neden olmuştur -Tahta harfli matbaayı kullanmışlardır. -Uygur beylerinden Eratna, Orta Anadolu'da bir devlet kurmuştur. Kayseri'deki türbesinde (Köşk Medrese) yatmaktadır. -Uygurlar, Göktürkler devrinde yukarı Selenge boylarında yasamışlardır. -On boydan meydana gelmişlerdi. Onun için On Uygur şeklinde de anılmışlardır. -Uygurlar'ın başlarındaki idareciler, el teber (küçük kral) unvanını taşıyorlardı Karluk ve Basmiller le birleşerek II. Göktürk Devletini yıkan Uygurlar Orhun bölgesinde Uygur Devletini kurdular.(745) Kurucuları : Kutluk Bilge Kül Kağan Merkezleri : Ordubalık (Karabalsagun) dur. Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordubalık' tır. Bilge Kül Kağan dan sonra MOYEN-ÇOR başa geçmiş, onun döneminde Müslüman Araplar(Abbasiler) ile Çinliler arasında Talas Savaşı yaşanmıştır. Talas Savaşı Tarım Havzasının Uygurların eline geçmesini ve Çin'in Orta Asya'dan çekilerek zayıflamasına yol açmıştır.