Göç Sonuçları. Orta Asya Kültür Merkezleri

Transkript

1 Batıda Hazar Denizi Doğuda Kingan Dağları ĠSLAM ÖNCESĠ ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠ A.TÜRKLER ĠN TARĠH SAHNESĠNE ÇIKIġI Türklerin anayurdu Orta Asya dır. Orta Asya nın sınırları doğuda Kingan dağları, batıda Hazar denizi, güneyde Hindikuş ve Karanlık dağları ile kuzeyde Sibirya ile çevrili geniş bozkırlardan oluşan bir bölgedir. öğrenmemize neden olmaktadır. Orta Asya da Türk adıyla kurulan ilk Türk devleti ise Göktürklerdir. Türkler çeşitli nedenlerden ötürü zaman içinde Orta Asya dan başka bölgelere göç etmişlerdir. UYARI: Türklerin atlı bir kavim olmaları bir yerden bir yere daha rahat ve kolay bir Ģekilde göç etmelerine neden olmuģtur. Sibirya Kuzeyinde ORTA ASYA Güneyde Hindikuş ve Karanlık Dağları ile çevrili bölgedir. Türkler bu bölgede hayvancılıkla uğraşıp göçebe bir yaşam sürmüşlerdir. Türklerin hayvancılıkla uğraşması yaşam şekillerini etkilemiş, özellikle hayvanlarına otlak bulmak için göçebeciliği benimsemişlerdir. Türk adı; Türeyen, çoğalan anlamına gelmekle beraber bazı kaynaklarda güçlü, kuvvetli anlamına da gelmektedir. Türk adının anlamıyla ilgili bilim adamları birçok araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalara dayalı olarak bazıları şöyledir; Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügat it Türk adlı eserinde olgunluk çağı anlamına geldiğini, A. Wambery, türemek fiilinden geldiğini, Ziya Gökalp türeli (töreli) kanun nizam sahibi anlamına geldiğini söyler. Orta Asya Kültür Merkezleri Anav Kültürü: Bilinen en eski Orta Asya Kültür merkezidir. Afanesyova Kültürü: Orta Asya uygarlığının temelini oluşturur. Keltüminar Kültürü: Aral gölü çevresinde Andronova Kültürü: Bugünkü Türklerin ataları olarak kabul edilir. Karasuk Kültürü: Dört tekerlekli arabalar bulunmuştur. Tağar Kültürü: En geç kültürdür. Metal silahlar bulunmuştur. Türkler göçebe hayatı benimsediğinden yazıyı diğer uygarlıklara nazaran geç kullanmışlardır. Bu durum Türk tarihiyle ilgili bilgileri Çin kaynaklarından Göçlerin Nedenleri; 1- İklim değişiklikleri 2- Otlakların azalması 3- Nüfus artışı 4- Hayvan hastalıkları 5- Türk boyları arasındaki mücadeleler 6- Dış baskılar 7- Çin baskısı ve bağımsız yaşama duygusu UYARI: Türklerin çeģitli nedenlerle Orta Asya dan ayrılarak değiģik bölgelere göç etmesi, Türk tarihinin bir bütün olarak bir coğrafyada incelenmesini zorlaģtırmaktadır. Göç Sonuçları 1- Nüfus olarak az gittikleri bölgelerde eridiler, çok gittikleri bölgelerde büyük Türk Devletleri kurdular. 2- Farklı bölgelerde farklı Türk Devletleri kurdular. 3- Kavimler göçüne sebep oldular. 4- Türkler fethici karakter kazandılar. 5- Kültürel alanda etkilendiler ve etkilediler. B) ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠNDE KÜLTÜR VE MEDENĠYET Avrupa Mısır 1) DEVLET YÖNETĠMĠ Türk devletlerinin başında Han, Hakan, Kağan, ġanyü, Tan - hu, Ġlteber ve idikut gibi isimlerle anılan kişi bulunurdu. Anadolu Sibirya ORTA ASYA Hint Mançurya Çin

2 Türk Hükümdarlarının BaĢlıca Görevleri: Halkını düşmanlardan korumak, huzur ve refahı sağlamak Halkına eşit davranmak adaletli olmak Orduyu komuta etmek Açları doyurmak, çıplakları giydirmek Tigin: ġad: Yabgu: Hakanın oğlu Doğuda görev yapan, Hakanın büyük oğlu Batıda görev alan genellikle Hakanın kardeşi Hükümdarlık Sembolleri: Otağı (hükümdar çadırı) Örgün (taht) Tuğ (sancak) Davul (Növbet) Yay Türk devlet yapısının temelinde kut inancı bulunmaktadır. KUT: Tanrının kiģiye devleti ve milleti yönetme yetkisini vermesine denir. Kut babadan oğla geçer yani kana bağlıdır. Kut a sahip olan herkes devleti ve milleti yönetme hakkına da sahip olur. Bu durum bütün bir sülalenin erkek çocuklarını kapsamaktadır. UYARI: Kuta sahip olan herkesin devleti yönetme hakkına sahip olması Türk devletlerinde taht kavgalarının yaģanmasına, devletin kısa süre içinde ikiye parçalanmasına ve kısa zamanda yıkılmasına neden olmuģtur. Merkezi otorite bu sebepten zayıftır. Türk hükümdarlarının eşlerine Hatun (Katun) denilirdi. Hatun Kurultay toplantılarına ve elçi kabullerinde bulunurdu. Türk devletleri siyasi olarak boylar federasyonu özelliği taşımaktadır. Güçlü olan boy diğer boyları hâkimiyetine alarak devleti kurar, diğer boy beyleri ise devlet yönetiminde hükümdara yardımcı olurdu. Devlet içinde hükümdardan sonra en yetkili kurum Kurultay, KengeĢ veya Toy adı verilen meclistir. Kurultay boy beylerinden oluşmakla beraber, danışma meclisi özelliğine sahiptir. Hükümdarın yetkilerini kısıtlayamazdı. UYARI: Türk hükümdarlarının yetkisi sınırsız değildir. Hükümdarda dâhil herkes Türk töresine uymak zorundadır. Meclis sadece hükümdar seçimi, savaş ve barış gibi önemli kararları vermek için toplanırdı. Kurultay üyelerine Toygun denirdi. Kurultay üyeleri şunlardır: Hakan (Hükümdar), Aygucı (Vezir), Hatun (Hakanın eşi), Hanedan üyeleri, Boy beyleri ve Ordu komutanları Ülke yönetiminde bulunan diğer görevliler şunlardır: Aygucı: Buyruk: Vezir (Başbakan) Bakan Tamgacı (Bitikçi): Dış işleri ve yazışmadan sorumlu Tarkan: Apa: Tudun (Vali): Ağılı: SubaĢı: Veraset: Askeri yönetici Sivil yönetici Vergi toplayan Hazine görevlisi Ordu komutanı Türklerde belirlenmiş bir veraset sistemi yoktur. Kut inancı gereği devlet hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılmıştır. TÖRE: Ġslam öncesi orta Asya Türklerinde toplum içinde uygulanan sözlü hukuk kurallarına denir. Türk devletlerinde ikili ve üçlü devlet yönetim şekli görülmektedir. İkili devlet yönetim şeklinde devlet iki idare merkezine ayrılır. Doğu topraklarını hükümdar, batı topraklarını ise hükümdarın kardeşi veya kuta sahip bir kişi idare ederdi. Üçlü idare şeklinde ise; doğu ve batı topraklarını şehzadeler idare ederken, ortada hükümdar görev yapardı. Ancak hem ikili hem de üçlü yönetim şeklinde şehzadeler iç işlerde serbest dış işlerde merkeze bağlı hareket ederlerdi. NOT: Ġkili veya üçlü devlet yönetim Ģeklini ilk defa uygulayan Asya Hun Devleti hükümdarı Mete dir. Bu sistemin uygulanmasındaki temel neden devlet yönetimini kolaylaģtırmaktır. 2) ORDU VE ASKERĠ TEġKĠLAT Türklerde ordu millet anlayışı hâkimdir. Yani eli kılıç tutan her erkek asker sayılırdı. Erkekler kadar kadınlarda savaşçı bir yapıya sahiptirler. UYARI: Türklerin savaģçı bir yapıya sahip olmasının temel sebebi; göçebe olduklarından açık arazide ve saldırıya maruz bir Ģekilde yaģamalarında yatar. Erkekler kadar kadınlarda savaģçı bir Ģekilde yetiģirlerdi.

3 yaparlardı. Türkler kurgan adı verdikleri mezarların başına, hayatta iken öldürdüğü düşman adedince balbal adı verilen taşlar dikerlerdi. NOT: Türkler balbalların ahirette kiģiye hizmet edeceğine inanırlardı. Ongun: Türklerin kutsal gördükleri havanlara denilirdi. Türker zaman içinde değişik dinleride kabul etmişlerdir. Maniheizim, Budizm, Hıristiyanlık, Yahudilik ve Ġslamiyet Türkler arasında kabul gören bazı dinlerdir. UYARI: Türklerin zaman içinde değiģik dinleri kabul Türk askeri yapısının temelini Mete Han atmıştır. M.Ö.209 da Mete Han askeri alanda onluk sistemi uygulamış, Türk ordusunu düzenli ve disiplinli bir şekilde hareket etmesini sağlamıştır. Mete Hanın kurduğu onluk sistem daha sonraları bütün dünya milletleri tarafından alınıp kullanılmıştır. Türk ordusunun başkomutanı hakandır. Ordunun genel komutanına ise Subaşı denilirdi. Türk ordusunun tamamı süvari birliklerinden oluşmaktadır. Süvari birliklerinden oluşması hızlı hareket etmelerini sağlamıştır. Türkler savaşta hıza önem verdiğinden kullanmış oldukları savaş araç ve gereçleri de hafif silahlardan oluşmakladır. Çoğunlukla kılıç, kalkan, ok ve yay kullanmışlardır. Türkler ağırlık teşkil etmesi sebebi ile zırh kullanmamışlardır. Türkler savaşlarda Turan (Hilal, Kurt kapanı) ve Vurkaç adı ile bilinen iki tip savaş tekniğini kullanmışlardır. Turan tekniğini çoğunlukla meydan savaşlarında kullanmışlarken, Vur-kaç tekniğini kendilerinden daha kalabalık ordulara karşı uygulamışlardır. etmesi Türklerde dinsel hoģgörünün olduğunu gösterir. 4) SOSYAL VE ĠKTĠSADĠ HAYAT Türklerin sosyal hayatı bir hiyerarşi içindedir ve aile, oba, boy ve budun Türk milletinin sosyal yapısını oluştururdu. Türklerde aile toplumun en küçük yapı taşıdır. Türk aile yapısı çok güçlü olmakla beraber aileye çok önem verilirdi. Baba erkil aile yapısı mevcuttur ve tek eşlilik görülmektedir. Sosyal hayatta en önemli görülen ve bütün herkes tarafından uyulması gereken Töre denilen sözlü hukuk kuralları mevcuttur. Ceza hukukunda savaştan kaçmak, suçsuz yere adam öldürmek, ırza tecavüz, casusluk yapmak vb. gibi suçların cezası idamdır. Türklerde hapis cezası on gün ile sınırlıdır. Göçebe yaģam Türklerde; Sosyal sınıfların olmamasında, Mimari alanda eserler vermemelerinde Askeri ve teşkilatlanma alanlarında başarılı olmalarında etkili olmuştur. 3) DĠN VE ĠNANIġ İslam öncesi Türklerde görülen inanç sistemi temelde üç gruba ayrıla bilir; a) Göktanrı inancı: Tek tanrılı bir inanç sistemine dayalıdır. b) Tabiat güçleri (Şamanizm):Dağın, ağacın, güneşin, suyun gizli güçlerine inanma olarak tanımlana bilir. c) Atalar kültü: Atalarının ruhlarına saygı duymadır. Türkler atalarının kendilerini koruyup kolladığına inanırlardı. Göktanrı dininde ahiret inancı bulunmaktadır. Türklerde cennet (Uçmağ) ve cehennem (Tamu) kavramları görülmekle beraber, Kişi öldüğünde kullanmış olduğu eşyalarıyla birlikte kurgan adı verilen mezarlara gömülürdü. Yuğ adı verilen cenaze merasimleri düzenlerlerdi. Bu törenler ġaman veya Kam ( Baksı) adı verilen din adamları tarafından idare edilirdi. Şamanlar aynı zamanda doktor ve büyücü olarak görev NOT: Türklerde hapis cezasının sınırlı olmasının sebebi göçebe hayat sürmelerinden kaynaklanır. Toplumsal alanda tabakalaşma görülmez ve kölecilik anlayışı yoktur. UYARI: Türklerde kölecilik anlayıģının görülmemesinin nedeni insanlar arasında

4 ekonomik gelir düzeyinin aynı olması ve herkesin kendine ait hayvan sürülerinin olmasında yatar. Türklerin iktisadi hayatlarının temelinde hayvancılık yatmaktadır. Her ailenin kendine ait sürüsü bulunmaktadır. Türklerin ipek yolu ve Kürk Yolu güzergâhı üzerinde yaşamış olmaları, ticaretle ilgilenmelerine neden olmuştur. Çoğunlukla ihraç ettikleri ürünler hayvansal olurken, dışarıdan çoğunlukla tarımsal ürünler satın almışlardır. Türklerin iktisadi hayatlarında ki en önemli uğraş alanlarından biride, madencilik ve maden işlemeciliğidir. El sanatları içinde çoğunlukla at koşum takımları, üzengi, savaş araç ve gereçleri ile keçe yapımı ve çadır sanatı gelişmiştir. Uygurlar döneminde Türklerin din değiştirmeleri yaşam şekillerini ve ekonomik uğraşlarını değiştirmiş, hayvancılıktan ziyade tarım ekonomisine yönelmişlerdir. Türk Devletlerinin baģlıca gelir kaynakları Ģunlardır; Ticaret yollarından alınan vergiler Bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler Halktan alınan vergiler Savaş ganimetleridir. 5) DĠL, EDEBĠYAT VE SANAT Türkçe Ural Altay dil grubundan olmakla birlikte sondan eklemeli dil yapısına sahiptir. Türklerin hayvancılıktan dolayı göçebe hayat tarzını benimsemiş olmaları yazıyı geç kullanmalarına neden olmuş, ancak bu durum Türklerde sözlü edebiyatın gelişmesini sağlamıştır. TüreyiĢ ve Göç Destanları Uygurlara aittir. Alp Er Tunga ve ġu Destanları Saka (İskit)lara aittir. Alp Er Tunga Destanı en eski Türk destanıdır. Manas Destanı Kırgızlara aittir. En uzun Türk destanıdır. Halen yazılmaya devam etmektedir. Yazılı Edebiyat Yenisey Yazıtları VI. yy da Kırgızlara aittir. Göktürk Alfabesiyle yazılmıştır. Mezar taşlarına yazılan edebi değeri olmayan yazıtlardır. Karabalasagun Yazıtları - Uygurlara aittir. Sine - Uşi Yazıtları (Bengü taş) - Uygurlara aittir. Orhun Yazıtları Göktürk Kitabeleri Sözlü Edebiyat Sav: Atasözleri Sagu: Ağıtlar KoĢuk: Müzik eşliğinde söylenen şiirler Destanlar Oğuz Kağan Destanı Asya Hunlarına aittir. Mete nin hayatını konu etmiştir. Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere aittir. Türk tarihinde ilkyazı II. Göktürkler döneminde kullanılmıştır. Bu alfabe 38 harften oluşmakla birlikte, yazılmış olan ilk eserde Göktürk yazıtları (Orhun abideleri )dir. Orhun Abideleri üç tane olmakla beraber bunlar; II. Göktürk hükümdarı Bilge kağan, kardeģi Kültigin ve vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Abidelerin bir yüzü Göktürkçe diğer yüzü ise Çince yazılmıştır. Bu kişilerin sözlerini taşa yazan kişi ise Yulluğ Tigindir.

5 zırhın yanındaki silah ve kamçıda altın işlemelerle süslüdür. Orhun Abideleri Danimarkalı Wilhem Thomsen tarafından çözülmüştür. (1833) NOT: Türklerin ilk yazılı eseri olan Orhun Kitabeleri Türklerin siyasi hayatları ilgili önemli bilgiler vermektedir. Örneğin Bilge kağan adına dikilmiģ olan abidede Bilge Kağan; Ey Türk budunu aç idiniz doyurdum, çıplak idiniz giydirdim. diye ifade kullanmıģtır. Bu ifadeden Türklerde sosyal devlet anlayıģının olduğunu anlıyoruz. Türklerin diğer kullandığı alfabe ise Uygurcadır. Bu alfabe ise 18 harften oluşmaktadır. Uygurların yerleşik hayata geçmeleri kâğıt, mürekkep ve matbaayı kullanmaları bu alfabe ile yazılmış eserlerin daha fazlaca günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Türklerde özellikle Bozkır sanatı ön plandadır. Göçebe hayatın etkisi görülmektedir. Av sahneleri ve hayvan figürleri her noktada etkisini göstermektedir. Sekizgen köşeli Otağ adı verilen Türk çadır sanatı ve Türk halı ve kilimleri meşhurdur. Uygurlar döneminde ise minyatür sanatı gelişme göstermiştir. Türklerde sanat eserleri çoğunlukla taşınabilir eserlerden oluşmuştur. Türklerde hayvan üslubu, kıvrık dal ve bitki üslubu çok kullanılmıştır. Türklerde maden işlemeciliği, dokumacılık, deri işlemeciliği, halıcılık, terzilik, oymacılık ve kürkçülük gelişmiştir. YORUM: Türklerin sanat eserlerini taģınabilir malzemeden yapmalarındaki temel sebep göçebe olmalarından kaynaklanmaktadır. Küçük heykelcikler, halı, kilim ve çadır vs. gibi. 6) SANATLARI Türk sanatı Türklerin yaşadıkları konar - göçer hayat şartlarına uygun olarak gelişti. Orta Asya Türklerinde, sanatlarına ait eserlere kurganlarda yapılan kazılarda rastlanmıştır. Pazırlık ve Esik kurganlarında insan ve hayvan ölüleri, ahşap ve madenden birçok eşya, el dokuma ürünler bulunmuştur. Pazırlık kurganında Hun sanatının en önemli eserleri çıkartılmıştır. Kılıç, yay, mızrak, eyer takımları, kadınlara ait süs eşyaları ve dünyanın en eski düğümlü halısı bulunmuştur. Esik kurganında seramik kaplar, tahta kaşıklar, gümüşü kupalar altın elbiseli Adam adı verilen Kopuz ve çöğür Türklerde müzik aletleridir. Türklerin devlet bandosu tarzında müzik ekipleri de vardır. Türk heykel sanatı ile ilgili ilk örnekler Orhun vadisinde yapılan araştırmalarda bulunmuştur. Kültigin in iki parça halindeki başı, eşine ait heykel parçaları ile koç, kaplumbağa heykelleri ve balballar bulunmuştur. Yerleşik hayata geçen Uygurlarda ilk mimari eserler görülmektedir. Uygurlar heykel yapımında alçı, toprak ahşap ve taş kullanmışlardır. Uygurlar duvar üzerine fresko denilen resimler yapmışlardır. Resim konusu olarak rahipler,

6 vakıfçılar, müzisyenler yapılmıştır. Minyatürde dini ya da günlük hayattan alınmış konular seçilmiştir. NOT: Kavimler göçünü baģlatanlar Kuzey Hunlarıdır. C) ORTAASYA DA KURULAN ĠLK TÜRK DEVLETLERĠ 1) ASYA HUN DEVLETĠ (BÜYÜK HUN DEVLETİ) Orta Asya da kurulduğu bilinen ilk Türk devletidir. Ancak kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, bu devletle ilgili ilk bilgileri Çin kaynaklarından öğrenmekteyiz. Çin kaynaklarında Hunlarla ilgili ilk bilgi M.Ö.318 de Çince yazılmış olan bir antlaşmadır. Bilinen ilk hükümdarı Teoman dır. Devletin başkenti Ötüken dir. Teoman döneminde Çin sayısız seferler düzenlenmiş, toprak kazanılmıştır. Çin, Türklerin seferlerinden korunmak için Çin Seddi ni bu dönemde tamamlamıştır. Asya Hun Devletinin, en parlak ve güçlü dönemi ise Mete Han dönemidir. İlk devlet teşkilatlanmasını gerçekleştiren ve orduda Onluk sistemi uygulayan, orduyu disiplin altına alan Mete Handır. Mete Han, Orta Asya daki bütün Türk boylarını hâkimiyeti altında toplamış, siyasi gücünü arttırmıştır. NOT: Orta Asya da Türkleri ilk defa tek bayrak altında toplayan ve siyasi birliği sağlayan kiģi Mete Han, devlet ise Asya Hun Devleti dir. Mete Han, Çin e birçok sefer yaparak Pekine kadar ilerlemiş, Çini yıllık vergiye bağlamıştır. Ancak Mete Han, Türklerin Çin e giderek yaşamalarını yasaklamıştır. YORUM: Mete nin, Türklerin Çin e gidip yaģamalarını yasaklamasının sebebi; Çin in o dönemde kalabalık nüfusa sahip olması ve yerleģik hayat sürmeleridir. Eğer Türkler, Çin e gidip yerleģecek olsalardı, kalabalı Çin nüfusu içinde asimile olabilirlerdi. Mete döneminde, devlet en geniş sınırlara ulaşmışsa da onun ölümünden sonra, devlet eski gücünü devam ettirememiştir. Özellikle hükümdarlar Çin prensesleriyle evlenmişler, bu prensesler casusluk faaliyetleriyle Türk devletinin, Çin e karşı zayıflamasını sağlamışlardır. Devletin zayıflamasıyla Çin ödediği vergiyi kesmiş, kısa süre sonra İpek Yolu, Çin hâkimiyetine girmiştir. Ekonomik olarak zayıflayan Asya Hun Devletinde iç karışıklıklar çıkmış ve devlet önce doğu ve batı, daha sonra ise Kuzey ve Güney olarak ayrılmıştır. Asya Hun Devletinin bu şekilde parçalanması Çin saldırıları karşısında tutunamayarak yıkılmalarına ve Orta Asya nın, Çin hâkimiyetine girmesine neden olmuştur. Kuzey Hunları, Çin hâkimiyetine girmektense bağımsız yaşamak için batıya doğru göç etmişlerdir. 2) KAVĠMLER GÖÇÜ (375) Orta Asya nın batısındaki Kuzey Hunları, Asya Hun Devleti nin yıkılması ile Hazar ile Aral gölü arasında yaşayan Alanların topraklarını ele geçirdiler. İşte bu olay Hunların, Avrupa içlerine kadar ilerlemelerinin başlangıcı oldu. Önlerine çıkan barbar kavimlerin (Ostrogot, Vizigot, Gepit, Vandal) göçe zorlanmaları ile kavimler göçü meydana geldi. Hunlar ise günümüz Macaristan a gelerek yerleştiler. KAVĠMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI; a) Barbar kavimlerin ve Türklerin Avrupa ya gelmesiyle, Avrupa da yüzyıl sürecek kadar iç karışıklıklar başladı. b) Avrupa da, Avrupa Hun Devleti kuruldu. c) Orta Asya Türk kültürü, Avrupa da yayılmaya başladı. d) Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı. e)batı Roma yıkıldı. Avrupa da siyasi bir otorite olmadığından feodalite (Derebeylik) adı verilen rejim ortaya çıktı. f) Avrupa nın siyasi haritası değişti. g)barbar kavimler arasında Hıristiyanlık hızla yayıldı. h) Kuzey Afrika ve Britanya adası istilaya uğradı. I) Günümüz Avrupa nın etnik yapısı oluştu. j) İlk Çağ kapandı, Orta Çağ başladı. k) Almanların ünlü Nebelungen destanı ortaya çıktı. 3) AVRUPA HUN DEVLETĠ Kuzey Hunları, Balamir Han önderliğinde 375 te Hazar ve Karadeniz in kuzeyinden, Avrupa ya doğru göç etmiş ve günümüz Macaristan a gelerek yerleşmişlerdir. Avrupa Hun Devletinin ilk Hükümdarı Balamir dir. Balamir handan sonra devletin başına Uldız geçti. Uldız döneminde Hunlar, Macaristan a hâkim olmuşlardır. Avrupa Hun Devletinin en parlak ve güçlü dönemi Attilla dönemidir. Attilla Avrupa nın hâkimiyetini ele geçirmek için, ilk olarak Bizans üzerine iki sefer düzenledi. İlk seferinde Bizans İmparatorluğu, Atilla nın karşısında tutunamayacağını anlayınca barış teklif etmek zorunda kaldı ve iki taraf arasında Margos Barış antlaşması yapıldı. Bu antlaşmayla, Bizans yıllık vergiye bağladı. Bizans yıllık vergisini bir yıl ödedi ancak ertesi sene vergiyi kesince, Atilla Bizans üzerine ikinci seferine çıktı. Ordusuyla Çatalca ya kadar ilerleyen Atilla ya karşı, Bizans barış teklifinde bulunmak zorunda kaldı. Yapılan Anatollios barışına

7 göre; Bizans ın vergisi iki katına çıkarıldı ve iki taraf arasında serbest ticaret bölgesi kurulmasına karar verildi. Bu Antlaşma ile Bizans, Avrupa Hun Devletinin siyasi üstünlüğünü kabul etmiş oldu. Attilla, bu gelişmeden sonra bütün hazırlıklarını tamamladıktan sonra, Batı Roma üzerine Galya seferine çıktı. Batı Roma İmparatorluğu, Avrupa Hun Devletine karşı koyacak gücü olmadığından, arabulucu olarak Papa II. Leon u elçi olarak Attilla ya gönderdi. Attilla ile Papa Leon arasında yapılan görüşme neticesinde Attilla Galya seferinden vazgeçerek geri döndü. NOT: Attilla, Avrupa nın hâkimiyetini ele geçirmek amacıyla yaptığı bu seferden geri dönmesinin sebebi; Batı Roma Ġmparatorluğunun Attilla nın siyasi üstünlüğünü kabul etmesinde geçer. Çünkü Batı Roma nın elçi olarak Papa gibi geniģ yetkiye sahip birini göndermiģ olması ve papanın bu seferden vazgeçmesi için Attilla ya, ricada bulunması Attilla nın bu amaca ulaģtığını gösterir. Bizanslı bir prensesle evlenen Attilla, Kısa bir süre sonra da zehirlenmek suretiyle öldürüldü. Attilla nın ölümünden sonra tahta çıkan hun hükümdarları devleti iyi idare edememişlerdir. Bizans saldırıları devletin güçten düşmesine neden olmuş ve kısa süre sonrada yıkılmıştır. Orta Asya dan, Avrupa ya göç eden hunların bir kısmı devletin yıkılmasından sonra, Orta Asya ya geri dönmüştür. Ancak Avrupa ya yerleşerek kalan Hunlar ise kısa bir sure sonra Hıristiyanlığı kabul etmiş, Avrupa nın yerli insanlarıyla karışıp kaynaşmış Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir. Günümüzdeki Macarlar Avrupa da kalan Hunların devamıdır. 4) GÖKTÜRK DEVLETĠ Asya Hun Devletinin yıkılmasından sonra Orta Asya da Avar Hakanlığı kurulmuştur.552 de Avarlara karşı baş kaldıran Aşina boy beyi Bumin han, Avar Türk hakanlığına son vermiş, başkent Ötüken olmak üzere Göktürk Devletini kurmuştur. Bumin Kağan devleti kurduktan sonra Orta Asya da dağınık bir şekilde yaşayan bütün Türk boylarını hâkimiyet altına almış ve siyasi gücünü arttırmıştır. UYARI: Orta Asya da yaģayan Türk boylarını Asya Hun Devletinden sonra, ikinci kez tek çatı altında toplayan Türk devletidir. Çin üzerine sayısız sefer düzenleyerek Çin i yıllık vergiye bağlamış, İpek yolunu hâkimiyet altına almıştır. Bumin Han, Türklerdeki Kut anlayışına bağlı olarak devletin batı topraklarının idaresini kardeşi İstemi Yabguya vermiştir. İstemi yabgu, iç işlerde serbest, dış işlerde Bumin han a bağlı hareket etmiştir. UYARI: Bumin Hanın devlet yönetiminde kardeģi Ġstemi Yabguyla birlikte hareket etmesi, Göktürklerde ikili devlet yönetim Ģeklinin uygulanmıģ olduğunu göstermektedir. İstemi Yabgu, İpek yolunun batı kanadının hâkimiyetini ele geçirmek için Akhun devletine karşı Sasaniler le ittifak yapmış, bu devleti yıkarak topraklarını Sasaniler le paylaşmıştır. Ancak Sasaniler kısa bir süre sonra, ipek yolunu ele geçirmek için Göktürklere karşı saldırıya geçince İstemi yabgu, Sasaniler e karşı Bizans la ittifak yapmış, Sasaniler i yenilgiye uğratılmıştır. Bumin han ve İstemi yabgu döneminde uygulanan politikalar neticesinde Göktürk Devletinin sınırları, doğuda Çin, batıda ise Hazar Denizine kadar ulaşmış oldu. Bumin Han ve İstemi Yabgunun ölümünden sonra, Bumin ve İstemi nin çocukları arasında taht kavgaları baş göstermiş, devlet kısa süre sonra doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır. Devletin siyasi olarak ikiye ayrılması, Çin saldırılarının artmasına neden olmuş, 582 de Doğu Göktürkler, 630 da ise Batı Göktürkler yıkılarak Çin hâkimiyetine girmişlerdir. 5) KUTLUK (ll. GÖKTÜRK) DEVLETĠ Göktürk devleti yıkıldıktan sonra Orta Asya, Çin hâkimiyetine girdi. Çin esaret dönemi 50 yıl sürmüşse de Türkler, bağımsızlıklarını kazanmak için birçok defa isyan etmiş fakat başarılı olamamışlardır. Bu isyanlar içinde en önemlisi Kürşat İhtilalidir. UYARI: KürĢat ihtilal i milli duygularının artmasına, bağımsızlık Ģuurunun geliģmesine neden olmuģtur. Bu nedenle KürĢat ihtilali, Türk tarihi için büyük bir önem arz eder. NOT: Asya Hun Devletinden sonra Orta Asya da kurulan ikinci Türk devletidir. Aynı zamanda Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. Türkler, Kutluk bilge han önderliğinde birleşerek Çin e karşı bağımsızlık mücadelesine başladı. Bu mücadelede başarılı olan Kutluk Bilge Han, başkent Ötüken olmak üzere, Kutluk (II. Göktürk )Devleti ni kurdu.

8 NOT: Türkleri bağımsızlığa kavuģturması ve devlet kurması gibi sebeplerden dolayı Kutluk Bilge Han a ĠlteriĢ unvanı verilmiģtir. Orta Asya da yaşayan bütün Türk boylarını kendi etrafında toplayan Kutluk bilge han kısa zamanda sınırlarını genişleterek siyasi ve askeri açıdan güç kazandı. Çine sefer düzenleyen Kutluk han Çin i yıllık vergiye bağlamış, İpek Yolunu kontrol altına almıştır. Bilge kağanın ölümünden sonra tahta çıkan Türk hükümdarları devleti iyi idare edememiş, Çin oyunları neticesinde Türk boyları arasında iç çekişmeler artmıştır. Uygur, Basmil, Karluk gibi Türk boylarının saldırıları neticesinde devlet 745 de yıkılmıştır. 6) UYGUR DEVLETĠ 745 de Göktürk devletinin yıkılmasından sonra Uygur, Basmil, Karluk, Yağma ve Çiğil gibi Türk boylarının birleşmesiyle kurulmuştur. UYARI: Uygur devleti kuruluģ itibariyle boylar federasyonu özelliği arz eder Devletin en parlak dönemi Bilge Han, kardeşi Kültigin ve vezir Tonyukuk dönemidir. Vezir Tonyukuk aslen Çin asıllı olsa da uzun yıllar Türkler arasında yaşamış, devlete sadık ve Çin siyasetini iyi bilen bir kişidir. Çeşitli dönemlerde Bilge Hanı ve Kültigin i, Çin oyunlarına karşı uyarmıştır. UYARI: Kutluk devletinde de, I.Göktürklerde olduğu gibi ikili devlet yönetim Ģekli uygulanmıģtır. Bu dönemde Çin ile savaşlardan ziyade dostluk ilişkisi kurulmuş, ticari ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Bilge kağan dönemi Türk kültür tarihi açısından da çok önemlidir. Bu dönemde Türk tarihinin ilk yazılı eseri olan Orhun abideleri dikilmiştir. (bkz. Kültür ve medeniyet) Uygur devletinin kurucusu Kutluk bilge kül han dır. İlk başkenti Ötüken dir. Ancak daha sonradan başkentlerini Karabalasagun (Karabalgasun) a taşımışlardır. Beşbalık, Ordubalık ve Turfan en önemli şehirleridir. Mayençur han döneminde yapılan askeri seferler neticesinde Kırgızlar ve Türgişler hâkimiyet altına alınmış sınırlarını genişletmişlerdir. Bögü kağan döneminde Çin ile iyi ilişkiler kurulmuş hatta Çin de ortaya çıkan isyanı bastırmak için Çine yardım edilmiştir. Bögü han Çin den geri dönerken yanında dört tane mani din rahibi getirmiş, bu durum Uygurlar arasında mani dininin yayılmasını sağlamıştır. Uygurların Mani dinine geçmeleri Türklerin hayatlarında büyük değişikliğe neden olmuştur. Mani dininin hayvansal ürünlerin kullanımını yasaklaması Türklerin hayvancılığı bırakarak tarım ekonomisine geçmesine neden olmuştur. Bu durum Türkler in yaşamında köklü değişikliklere sebep olmuştur. Özellikle Türkler bu olaydan sonra ilk defa yerleşik hayata geçiş yapmışlardır. Türk tarihinde ilk defa yerleşik hayata geçenler ve ilk mimari eserleri bırakanlar Uygurlardır. NOT: Türkler arasında ilk defa yerleģik hayata geçen ve mimari eserler bırakanlar Uygurlar olmasına rağmen, Uygur mimarisi Çin ve Tibet mimarisinin birer taklididir. Bundan önce tamamen çadır hayatı süren Türklerde mimari alanında bilgi birikimi olmadığında, kendilerine ait bir mimari anlayıģı geliģmemiģtir. UYARI: Uygurların hayvancılığı bırakıp tarım ekonomisine geçmesi ve yerleģik hayatı benimsemesi, Türklerin savaģçılık özelliğinin zaman içinde zayıflamasına neden olmuģtur. Uygurlar dönemde Çin den kâğıt, Matbaa ve mürekkep alınarak kullanılmıştır. Matbaanın kullanılmasından dolayı günümüze Uygurlardan kalma birçok eser ulaşmıştır.

9 840 yılında devlet güçten düşmüş, diğer Türk Boyları devlete karşı isyan etmeye başlamıştır. Devlet Kırgız saldırıları neticesinde yıkılmıştır. Devletin yıkılmasından sonra Uygur kabileleri tarafından Kansu ve Turfan Uygur devletleri kurulmuştur. Uygurların Medeniyet alanındaki Faaliyetleri Uygurlar, Hunların ve Göktürkler in kültür mirasına sahip çıkmışlarsa da medeni yönden diğerlerinden daha önemli gelişmeler göstermişlerdir. a.bunlardan farklı olarak tam bir yerleşik hayat yaşamışlardır. b.kâğıt, matbaa, pusula ve ipek imalatını Çinlilerden öğrenerek uygulamışlardır. c.kâğıt üzerine yazılı belgeler bırakmışlardır. d.mimari de ilerlemişlerdir. e.12 Hayvanlı Türk Takvimi ni icad etmişlerdir. f.uygur alfabesini kullanmışlardır. 7) DĠĞER TÜRK DEVLETLERĠ I. AVARLAR Asya Hun devletinden sonra IV. yüzyılda Orta Asya da devlet kurmuşlardır. 552 de Göktürkler tarafından yıkıldıktan sonra Avrupa ya göç etmek zorunda kalmışlardır. İkinci devletlerini Orta Avrupa da kuran Avarlar, Sasaniler le birlikte hareket ederek Bizans ı iki defa kuşatmışlarsa da başarılı olamamışlardır. Zaman içinde giderek zayıflayan Avarlar, Frank saldırıları neticesinde yıkılmışlardır. Avrupa ya göç eden Avarlar zaman içinde Avrupa nın yerli kavimleriyle karışıp kaynaşmış ve Hristiyanlığı kabul etmiş, kültürel özelliklerini kaybetmişlerdir. Özellikle devlet idaresi ve askerlik alanında Slavlar üzerinde etkili olmuşlardır. Slav asıllı Ruslar ın basit kabile hayatından devlet kuran bir topluluk haline gelmelerini sağlamışlardır. ll. BULGARLAR Bulgarlar, Oğuz Boyunun Ogur koluna mensup olmakla birlikte, İdil ve Tuna Bulgarları olmak üzere iki kola ayrılmışlardır. İdil Bulgarları V. Yüzyılda İslamiyeti benimsemişler, 1237 de Altınoda Devleti nin hâkimiyeti altına girmişlerdir. Tuna Bulgarları, Tuna nehri kenarlarına yerleşip yaşadıklarından bu isimle anılmışlardır. Zaman içinde o bölgede yaşayan topluluklardan etkilenmiş ve Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. Hıristiyanlığın ve birlikte yaşadıkları Slavlar ın etkisiyle kültürel özelliklerini kaybedip Slavlaşmışlardır. Tarihi süreç içinde Bizans, Sırp ve son olarak Osmanlıların hâkimiyeti altına girerek yaşamışlardır. Fransız İhtilalinin etkisiyle ortaya çıkan, milliyetçilik hareketleri neticesinde 1908 de Osmanlılardan ayrılarak bağımsızlıklarını kazanmışlardır. V. PEÇENEKLER lx. yy da Karadeniz in kuzeyine X. yy da Balkanlar a yerleşmiş olan Peçenekler teşkilatlı bir devlet kuramamışlardır. Peçenekler, Karadeniz in kuzeyine ve Balkanlara göç ederken Macarlara baskı uygulayarak, Macarlar ın bugünkü yurtlarına göç etmelerine sebep olmuşlardır. Macarlar a katılan bazı Peçenek boyları bu bölgelere Türk kültürünü taşımışlardır. Peçenekler, ayrıca Slavlar ın Karadeniz e inmesini engellemişlerdir. Xl. yy da Ruslar ın ve Oğuzlar ın saldırıları ile Bizans ın topraklarına girmişlerse de Bizans imparatorluğu, Kıpçaklar ile Peçenekleri birbirine kışkırtarak savaşmalarını sağlamıştır. Bu mücadelede başarısız olan Peçenekler dağılıp yok olmuşlardır. Peçenekler in bir kısmı daha sonradan Bizans ordusunda paralı askerlik yapmışlardır. Vll. HAZARLAR Kafkasya nın kuzeyinde yaşamış olan bir Türk Boyudur. Emevilerin Arap ırkçılığını yapmalarından dolayı hanedan ailesi Museviliği benimsemişse de halkı çeşitli dinlere mensuptur, yani hazarlarda dini hoşgörü mevcuttur. Hatta mahkemelerinde Hristiyan, Musevi ve Müslüman din adamları birlikte görev yapardı. Emeviler döneminde İslam ordularıyla çok kanlı savaşlar yapmış, İslamiyet in o dönem içinde, Kafkasya ya girişini önlemişlerdir.956 da Rus Kinezlikleri nin saldırılarıyla tarih sahnesinden silinmiştir. VIII. TÜRGĠġLER Batı Göktürklerin yıkılmasından sonra bu devletin toprakları üzerinde kurulmuşlardır. Bu devletin en parlak ve en güçlü hükümdarı Baga Tarkan dönemidir. Baga Tarkan döneminde ilk defa parayı basarak kullanmışlardır. Maveraünnehir dolaylarına ilerleyen Emeviler e karşı başarılı savaşlar yaparak Emevilerin bu bölgeye girişini engellemişlerdir. X.KIRGIZLAR VI. ve IX. yüzyıllarda Yenisey Nehri kıyılarında yaşayan Kırgızlar, Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlanmışlardır. 758 de Uygur devletine bağlanmışlar, 840 yılında ise Uygurlara son verip kendi devletlerini kurmuşlardır.

10 1207 tarihinde Cengiz Han a bağlanmışlardır. Moğol devlet teşkilatlarında önemli görevler üstlenmişlerdir. Türk tarihinin önemli yazılı eserlerinde olan Yenisey kitabeleri ve Manas destanı Kırgızlara aittir.