TAKSİ, DOLMUŞ VE MİNİBÜS ŞOFÖRLERİNİN SİGORTALILIĞI I- GİRİŞ Taksi, dolmuş, minibüs gibi şehir içi ulaşım araçlarında ücret karşılığında işçi olarak çalıştırılan şoförlerin çoğu sigortasızdır. Türkiye genelinde 320 bin civarında kayıt dışı şoför çalıştırıldığı 1 / 11
dile getirilmektedir. Bu kişiler sosyal güvenliklerini sağlamak için, eşin dostun işyerinde muvazaalı olarak kendilerini sigortalı göstertmekte ve sigorta primlerini de ceplerinden ödemektedirler. İşverenleri tarafından sigortalananların çoğunun da prim yükü fiilen tümüyle şoförün üzerine yıkılmış durumdadır. Şoför taksi sahibine hâsılatı verirken, adına ödenecek primleri de işverenine takdim etmektedir. Ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma araçlarındaki çalıştırmadaki sigorta kaçağının en önemli sebeplerinden birisi ticari araç sahiplerinin önemli bir çoğunluğunun basit usulde vergiye tabi olmaları ve basit usulde vergilendirmenin sağladığı kolaylıklardan yararlanmaya devam etmek istemeleridir. Basit usulde vergilendirilenler, defter tutma, vergi tevkifatı yapma, muhtasar beyanname verme, geçici vergi ödeme gibi külfetlerle uğraşmaz. Hizmetleri katma değer vergisinden istisnadır. Ticari kazancın tespitinde amortismana tabi iktisadi kıymet alışları ve satışları dikkate alınmaz. Ayrıca basit usule tabi olan mükelleflerin aldıkları ve verdikleri belgelerin kayıtları bağlı oldukları meslek odalarındaki bürolarda tutulabilmektedir(1). Ticari araç sahipleri, araçlarında çalıştırdıkları şoförleri sigortalı olarak bildirdikleri takdirde basit usule tabi olmak için aranan genel ve özel şartları sağlayamayacakları ve gerçek usulde vergi mükellefi sayılacakları endişesiyle çalışanlarını kayıt dışı çalıştırmaktadırlar. Ayrıca, sigorta primlerinin yüksek olması, kendi sigortalılığı için ödeyeceği primin üstüne bir de yanında çalıştırdığı şoförün priminin işveren payını ödeyecek olması ve daha fazla kazanç sağlama isteği de etken olmaktadır(2). Gerçek hayatta durumun böyle olduğu bir sır değilken, kamuoyunda Torba Kanun olarak bilinen 6111 sayılı Kanun un 51. maddesiyle 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu na eklenen Ek 6. madde ile 01.03.2011 tarihinden itibaren ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma araçlarında kısmi süreli iş sözleşmesiyle bir veya birden fazla kişi tarafından çalıştırılanların sigortalılıkları konusunda düzenleme yapılmıştır. 5 Nisan 2011 tarih ve 2011/36 sayılı SGK Genelgesi nde ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma araçlarında kısmi süreli çalışan sigortalıların sigortalılık işlemleri açıklanmıştır. Daha önceki bir yazımızda şoförlerin İş Kanunu ndan nasıl yararlanabileceklerini açıklamıştık(3). Bu yazımızda da, 6111 sayılı Kanun ve ilgili Kurum Genelgesi ışığında, şoförlerin sosyal sigorta haklarını özetleyeceğiz. 2 / 11
II- 4/a LI VE 4/b Lİ ŞOFÖRLER Şoför olarak çalışanların hepsi sosyal güvenlik açısından aynı statüde değildir. Kendi adına çalışan şoför esnafı 4/b sigortalısı iken, ücret karşılığı işçi olarak çalışanlar 4/a lıdırlar. Ancak bunların da kısmi süreli sözleşmeyle çalışanları ile tam süreli sözleşmeye göre çalışanları arasında, prim ödeme yükümlüsü bakımından ve diğer bazı hususlarda fark vardır. Mevzuat hükümleri gereğince, şehir içinde ticari taksi, dolmuş ve diğer toplu taşıma araçlarının sahibi olanlar ile bu araçları sahibinden kiralamak suretiyle kendi adlarına işletenler 4/b ; ticari taksi, dolmuş ve diğer toplu taşıma araçları sahiplerinin yanında ücret karşılığında tam süreli çalışanlar ise 4/a kapsamında sigortalı sayılmaktadırlar. İş sözleşmesine (hizmet akdine) bağlı olarak çalıştıkları taksi, dolmuş ve diğer toplu taşıma araçlarında ay içinde 10 günden az çalışmaları bulunanlar Kanun a 01.03.2011 tarihinden itibaren eklenen ek 6. madde ile 4/a kapsamında sigortalı sayılacaklardır. Bu durumdaki sigortalıların, prime esas kazançları 18 gün üzerinden hesaplanarak kendileri tarafından ödenmesi şartı ile 30 gün üzerinden hizmet kazanmalarına imkân sağlanmış olmaktadır. 4/b ve 4/c sigortalıları, isteğe bağlı sigortalılar, 506 sayılı Kanun un Geçici 20. maddesi kapsamındaki sigortalılar ile kendi sigortalılıklarından dolayı gelir veya aylık almakta olanlar da Ek 6. madde kapsamında sigortalı sayılmayacaklardır. Aylık alan sigortalılar Ek 6. madde kapsamında sigortalı olamayacaklarından, bunlar hakkında Kanun un sosyal güvenlik destek primine ilişkin hükümleri de uygulanmayacaktır. A- 4/a LI (SSK LI) İŞÇİ ŞOFÖRLER 1- Aylık Çalışması 10 Gün veya Daha Az Olan Kısmi Süreli Çalışanlar 6111 sayılı Kanun un 51. maddesiyle Kanun a eklenen Ek 6. madde ile 01.03.2011 tarihinden itibaren sigortalılıkları düzenlenenler, kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışıp ay içerisinde çalışma saati süresine göre hesaplanan çalışma gün sayısı 10 günden az olanlardır. Türkçe kurallarına göre 10 günden az demek 9 gün ve daha az anlamına gelir. Kanun tam 10 günlük çalışmanın hangi anlama geldiğini belirtmemektedir. Ancak kanun koyucunun birçok kanunda anılan rakamı da kurala dahil ettiğini göz önüne aldığımızda, tam 10 3 / 11
günlük bir çalışmanın da Ek md. 6 kapsamına girdiğini kabul etmek doğru olur(4). Ayda 10 gün veya daha az çalışması olanların kendileri tarafından 2011 yılı için prime esas günlük kazancın 18 katı prim matrahı alınarak prim ödemeleri karşılığında her ay 30 günlük prim ödeme gün sayısı kazanacaklardır. Prim matrahı tutarı her yıl bir gün artarak nihayet 30 güne çıkacaktır. Bu madde kapsamında ödenen primler 4/a kapsamında sigortalılık sayılacaktır. 2- Aylık Çalışması 11 Gün veya Daha Çok Olan Kısmi Süreli Çalışanlar Kısmi süreli çalışmakla birlikte ay içerisinde çalışma saati süresine göre hesaplanan çalışma gün sayısı 10 günden daha fazla (yani 11 gün ve daha fazla) olanlar, Ek md. 6 kapsamında değildir. Kısmi süreli çalışanların çalışma gün sayıları, ay içinde çalışılan toplam gün sayısının günlük çalışma saati olan 7,5 e bölünmesi suretiyle hesaplanmaktadır. Bu nedenle kanun kapsamına girebilmek için ay içinde toplam 75 saatten fazla çalışılmamış olması gerekmektedir (5). Aylık çalışması 11 gün veya daha fazla olanlar, 4/a kapsamında kısmi süreli sözleşmeye göre çalışan diğer sigortalılar gibi, primleri çalıştıkları gün sayısına göre işverenleri tarafından ödenecek sigortalılardır. Bu sigortalılar ay içinde 30 günden eksik kalan günleri için 4/a kapsamında isteğe bağlı sigorta primi ödeyebilecekleri gibi aynı statü üzerinden 41. maddenin (i) bendi uyarınca borçlanma da yapabilirler. 3- Aylık Çalışması 30 Gün Üzerinden Bildirilen Tam Süreli Çalışanlar 4/a kapsamında tam süreli iş sözleşmesiyle çalışanlar, bu düzenleme kapsamında değildir. Bunların primleri her sigortalı işçi gibi aylık 30 gün üzerinden işverenleri tarafından ödenecektir. B- 4/b Lİ (BAĞ-KURLU) ARAÇ SAHİPLERİ VE ARAÇ SAHİBİ ŞOFÖRLER 4 / 11
Gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar Kanun un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinin (2) numaralı alt bendi kapsamında sigortalı sayılırlar. Taksi, dolmuş ve minibüslerde şoförlük mesleğini geçim kaynağı olarak seçmiş olduğunu ve sürekli olarak icra ettiğini beyan edip ilgili meslek odasına veya kooperatiflere üye olanlar, bu hüküm nedeniyle esnaf ve sanatkâr sicil müdürlüğüne kayıt yaptırmak mecburiyetinde olduklarından, 4/b kapsamında sigortalı sayılmışlardır. 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu gereğince hazırlanan Karayolları Trafik Yönetmeliği nde araç sahibi dışında başka bir kişinin aracı kendi hesabına ve tehlikesi kendisine ait olmak üzere işlettiği ve araç üzerinde fiili tasarrufu bulunduğu ispat edilenler, bu işlerden dolayı vergi mükellefiyetlerinin tesis edilmesi nedeniyle Kanun un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinin (1) numaralı alt bendi kapsamında sigortalı sayılmaktadırlar. Araç sahipleri gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olmaları nedeniyle 4/b li (eski adıyla Bağ-Kurlu) sigortalı sayılmışlardır. Bu kişilerin sigortalılığı, gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi oldukları tarih itibariyle başlar ve bu tarih, vergi dairelerince sigortalı işe giriş bildirgesi düzenlenerek on beş gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumu na bildirilir. Sistem içerisinde sigortalılığın sağlanması için araç sahiplerinin kendilerini bildirmeleri aranmadığından, bu kişilerin sosyal güvenlik kapsamı dışında kalmaları söz konusu olmamaktadır. Bu anlamda ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma araçlarının sahiplerinin sosyal güvenliklerinin tam olarak sağlandığını söylenebilir(6). III- SİGORTALILIĞIN BAŞLANGICI VE SONA ERMESİ A- BAŞVURU BELGELERİ 5510 sayılı Kanun un Ek 6. maddesi kapsamında sigortalı olmak isteyenler, şoförlük mesleğini yaptıkları ilin Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğüne/Sosyal Güvenlik Merkezine müracaat edeceklerdir. Başvuruda: - Örneği 2011/36 sayılı Genelge ekinde verilmiş olan meslek odasınca onaylı Şehir İçi Toplu Taşıma Araçlarında Kısmi Süreli Çalışanlara Ait Giriş Bildirgesi 5 / 11
ve - Araç sahibiyle şoför arasında imzalanan kısmi süreli iş sözleşmesi örneği verilecektir. Şoförün ay içerisinde birden fazla toplu taşıma aracı sahibinin yanında çalışması veya yeni bir toplu taşıma aracı sahibiyle çalışmaya başlaması halinde, her bir araç sahibiyle yapmış olduğu kısmi süreli iş sözleşmesinin Kuruma verilmesi gerekir. Ancak, ay içerisinde her bir sözleşme için ayrı ayrı prim ödenmeyecek, yalnızca 30 günlük prim alınacaktır. Ticari araç sahipleri tarafından 10 günden az çalıştırılan şoförlerin Ek 6. madde kapsamında sigortalı sayılması durumunda 10 günden az çalışılan süre için ticari araç sahibi tarafından başka bir bildirim yapılmayacaktır. Şehir İçi Toplu Taşıma Araçlarında Kısmi Süreli Çalışanlara Ait Giriş Bildirgesi nde toplu taşıma aracı sahibinin (taksi, dolmuş ve diğer toplu taşıma araçları) ay içinde 10 günden az çalıştırdığı sigortalıya ilişkin beyanı ile Ek 6. madde kapsamında sigortalı olacak kişinin beyanı bulunacak, söz konusu bildirge ayrıca toplu taşıma aracı sahibinin bağlı olduğu oda (Şoförler odası, minibüsçüler odası, otobüsçüler odası ve diğer) ya da meslek kooperatiflerince onaylanacaktır. Toplu taşıma aracı sahibinin beyanı ve bağlı olduğu odanın onayının bulunmadığı bildirgeler işleme alınmayacaktır. Kanun un Ek 6. maddesi kapsamında sigortalı olmak için müracaat eden ticari araçlarda kısmi süreli olarak çalışanların sigortalılığı Bildirge nin Kurum a verildiği tarih itibariyle başlatılacaktır. B- KURUM İNCELEMESİ VE SİGORTALILIĞIN BAŞLANGICI SGK, başvuru üzerine ilgilinin sosyal güvenlik statüsünü inceleyecektir. 01.03.2011 tarihinden sonra Ek 6. madde kapsamında ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma araçlarında çalışanlardan müracaat edenler (4/a) Tescil Programı nda 21- Ek 6 Ticari Taksi sigortalılık kodu ile tescil edileceklerdir. Örnek-1: 22.05.2011 tarihinde Şehir İçi Toplu Taşıma Araçlarında Kısmi Süreli Çalışanlara 6 / 11
Ait Giriş Bildirgesi ile Kurum a müracaat eden Ali nin yapılan incelemede 02.12.2009 tarihinden itibaren gelir vergisinden muaf olarak esnaf ve sanatkar sicil memurluğuna ve Şoförler Odasına kaydı olduğu anlaşılmış olduğundan, Ek 6. madde kapsamındaki sigortalılığı başlatılmayıp, 02.12.2009 tarihinden itibaren 4/b kapsamında sigortalılığı başlatılacaktır. Örnek-2: Ticari taksi şoförü Bekir, 22.09.2011 tarihinde Kurum a başvurmuş olup, yapılan incelemede taksi sahibi ve taksi sahibinin bağlı olduğu odaya, ilgili meslek kooperatifine ait onayların bildirgede bulunmadığı anlaşılmıştır. Sigortalının Ek 6. madde kapsamındaki başvuru talebi reddedilerek bildirgenin taksi sahibi, ilgili oda, ilgili meslek kooperatifi ve sigortalı tarafından onaylanıp yeniden müracaat edebileceği yönünde bilgi verilecektir. Örnek-3: Kanun kapsamında 01.03.2011 tarihinden önce çalışması bulunmayan sigortalı Cemil, 02.02.2012 tarihinde Ek 6. madde kapsamında sigortalı olmak için müracaat etmiştir. Cemil in sigortalılığı 02.02.2012 tarihi itibariyle başlatılacaktır. Örnek-4: 4/a kapsamında bir işveren yanında ayda 20 gün süreyle kısmi süreli olarak uzun vadeli sigorta kollarına tabi çalışan sigortalı Davut, ayrıca ticari takside ay içinde 10 günden az çalışmaktadır. Bu sigortalı 05.05.2012 tarihinde Ek 6. madde kapsamında sigortalı olmak için müracaat etmiştir. Sigortalının uzun vadeli sigorta kollarına tabi olarak ayda 20 gün çalışması devam ettiğinden müracaatı kabul edilmeyecek, bu sigortalıya ay içinde eksik kalan 10 günü 4/a kapsamında isteğe bağlı sigorta primi ödeyebileceği ya da aynı statü üzerinden 41. maddenin (i) bendi uyarınca borçlanma yapabileceği hakkında bilgi verilecektir. Örnek-5: Sürekli iş göremezlik geliri almaktayken 04.03.2012 tarihinde Ek 6. madde kapsamında sigortalı olmak için müracaat eden sigortalı Erol un bu talebi, gelir alıyor olması nedeniyle reddedilecektir. Örnek-6: Şehir içinde dolmuş şoförü olarak ayda 9 gün, ticari takside de ayda 15 gün şoför olarak çalışan sigortalı Fikret, Ek 6. madde kapsamında talepte bulunmuştur. Bu sigortalı 15 günlük çalışması nedeniyle 4/a kapsamında sigortalı sayıldığından dolmuş şoförlüğü nedeniyle 9 günlük çalışmasından dolayı Ek 6. madde kapsamında sigortalı olamayacaktır. Ancak, sigortalıya ay içinde eksik kalan 15 günü için 4/a kapsamında isteğe bağlı sigorta primi ödeyebileceği ya da aynı statü üzerinden 41. maddenin (i) bendi uyarınca borçlanma yapabileceği hakkında bilgi verilecektir. 7 / 11
C- PRİM ÖDEME GÜN SAYISI VE PRİM TUTARLARI Kanun un Ek 6. maddesine göre sigortalı olacaklar 01.03.2011 tarihinden itibaren prime esas kazancın alt ve üst sınırı arasında olmak kaydıyla sigortalı tarafından belirlenen günlük kazancın otuz katının % 32,5 i oranında prim öderler. Bu prim oranının % 20 si malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları, % 12,5 i genel sağlık sigortası primidir. Bu sigortalılardan işsizlik sigortası da isteyenler % 3 sigortalı ve işveren hissesi oranındaki işsizlik sigortası primi de ödeyebilirler. İşsizlik sigortası priminin ait olduğu ayı takip eden ayın sonuna kadar ödenmemesi halinde o aya ait işsizlik sigortası primi ödeme hakları düşer. Kanun kısa vadeli sigorta kolları priminden söz etmemektedir. Bu durumda sigortalılar için iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık sigortalarından sağlanan parasal yardımlar söz konusu olmayacaktır. Kanun a eklenen geçici 29. madde ile Ek 6. madde kapsamındaki sigortalılar 01.03.2011-31.12.2011 tarihleri arasında prime esas günlük kazancın alt sınırının 18 katı üzerinden başlanılarak, takip eden her yıl için bir puan artırılmak suretiyle 30 katını geçmemek üzere prim ödeyeceklerdir. Bu sigortalılar; - 01.03.2011 30.06.2011 tarihleri arasında (işsizlik sigortası primi ödemek istemiyorlarsa), aylık kazanç alt sınırına göre: 26,55 TL x 18 x % 32,5 = 155,32 TL, 01.07.2011 31.12.2011 tarihleri arasında: 27,90 TL x 18 x % 32,5 = 163,22 TL prim ödeyeceklerdir. - 01.03.2011-30.06.2011 tarihleri arasında işsizlik sigortası primi de ödemek istiyorlarsa aylık kazanç alt sınırına göre: 26,55 TL x 18 x % 35,5 = 169,65 TL, 01.07.2011-31.12.2011 tarihleri arasında: 27,90 TL x 18 x % 35,5 = 178,28 TL prim ödeyeceklerdir. Sigortalılar, talepte bulunmaları halinde üst sınırı (asgari ücretin 6,5 katını) aşmamak kaydıyla daha yüksek bir prim matrahı da seçebilirler. 8 / 11
D- SİGORTALILIĞIN SONA ERMESİ Kanun un Ek 6. maddesi kapsamında çalıştırılanın sigortalılığı; - 4/a, 4/b veya 4/c kapsamında uzun vadeli sigorta kollarına tabi çalışamaya başlaması, - İsteğe bağlı sigortalı olması, - Toplu taşıma aracı sahibinin yanında on günden fazla çalışması, - Bu kapsamdaki çalışmasının sona ermesi halinde sona erecektir. IV- SONUÇ 6111 sayılı Kanunla şoförlerle ilgili olarak yapılan ve yukarıda incelenen düzenlemeyle, 5510 sayılı Kanun a yeni bir tuhaflık daha eklenmiştir. İşçi olduğu, 4/a statüsünde sigortalı olduğu halde primini kendi ödeyen, kısa vadeli sigorta kolları primi alınmayan, 10 günden az çalıştığı halde 2011 de ayda 18 gün üzerinden ödeyeceği prim 30 günlük prim ödeme gün sayısı olarak kabul edilecek şoförlerin durumunu tuhaf bulmamak mümkün değildir. Primini şoföre ödetme imkânı yasal olarak getirilmişken, taksi, dolmuş, minibüs işvereninin tam süreli sözleşmeyle şoför çalıştırıp bildirge, prim belgesi verme ve prim ödeme yükümlüsü olmayı tercih etmesini beklemek de bir başka tuhaflıktır. Kısacası şoförler cephesinde eski tas, eski hamam düzeni devam edecektir. Dün olduğu gibi bugün de faturayı şoför ödeyecektir. Tek rahatlayan sosyal güvenlik yükümlülüklerinden kurtulan, eski kayıt dışı rahatlık düzenini sürdüren işveren kesimidir. 9 / 11
Kanımızca yapılması gereken tek şey, trafik polisinin ehliyet, ruhsat ve trafik sigortası sorarken, şoförün sigortasını sormasını da sağlamak olmalıydı. Yapıla yapıla bu tuhaf düzenleme yapılmıştır. * Prof. Dr., Marmara Ünv., İİBF, İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı Başkanı (1) Gelir İdaresi Başkanlığı, Basit Usule Tabi Mükellefler İçin Vergi Rehberi, Gelir İdaresi Başkanlığı, Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı, Yayın No:102, Şubat 2010, s. 8 (www.gib.gov.tr) (2) Bkz. Mustafa YILMAZ - Erden ÇAKAR, Şoförlerin Sosyal Güvenliği Nasıl Sağlanacak?, Yaklaşım, Ocak 2011, Sayı:217, s. 251-254 (3) Bkz. Müjdat ŞAKAR, Taksi, Minibüs ve Kamyon Şoförleri İş Kanunu ndan Yararlanabilirler mi?, Yaklaşım, Temmuz 2010, Sayı: 211 (4) Örneğin, 5510 sayılı Kanun md. 6/I-b deki üçüncü dereceye kadar hısımlar ibaresinin, üçüncü derece dahil olarak düzenlenmesi, 4857 sayılı İş Kanunu md. 68/I-b deki yedibuçuk saate kadar ibaresinin yedibuçuk saat dahil olarak anlaşılacağı açıkça düzenlenmiştir. (5) Bkz. YILMAZ - ÇAKAR, agm. (6) Bkz. YILMAZ - ÇAKAR, agm. 10 / 11
Müjdat ŞAKAR Yaklaşım / Haziran 2011 11 / 11