Dezenfeksiyon Sterilizasyon Dr. Recep ÖZTÜRK İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı ozturkrecep@superonline.com
Sterilizasyon Bakteri sporları, mikobakteri, zarfsız virus ve mantarlar dahil bütün mikrop şekillerini fizik işlemleri veya kimya maddeleriyle öldürme olayıdır Basınçlı buhar, kuru ısı, etilen oksit gazı, rayoaktif ışınlar ve bazı kimya maddeleri bu amaçla kullanılmaktadır
Sterilizasyon Metodları Fiziksel sterilleyiciler Basınç altında buhar 121 o C de 15, 125 oc de 10 veya 134 o C de 3 dak Kuru ısı 170 o C de 1 saat, 160 o Cde 2 saat, Filtrasyon 0.22-0.45 μm por boyutlu; HEPA(high efficiency particulate air) filtreler UV radiasyon 254 nm Direkt ekspojur gereklidir Iyonize radyasyon Mikrodalga veya gamma radyasyona değişik sürelerde temas
Sterilizasyon metodları Gaz vapor sterilleyicileri Etilen oksid gazı 450-1200 mg/l, 29 o C-65 o C de 2-5 saat Oldukça etkili, ama toksik Formaldehid gazı 2% -5% 60 o - 80 o Cde Karsinogenik! Hidrojen peroksid gazı 30 %, 55 o -60 o Cde Plazma gaz Oldukça iyonize hidrojen peroksid gaz Klor dioksit gaz Değişken; toksisite yok
Sterilizasyon metodları Kimya sterilleyicileri Gluteraldehid 2% Perasetik asit Oksidize eden ajan 0.2% Mükemmel aktiviteli Son ürünler toksik değildir
Dezenfeksiyon Cansız bir nesne üzerindeki bakteri endosporları dışında kalan tüm patojen mikroorganizmaların eliminasyonudur Dezenfeksiyon düşük, orta ve yüksek düzeyde dezenfeksiyon olarak üç grupta incelenir Dezenfektan: Dezenfeksiyonu sağlamak için kullanılan madde veya etmen
Dezenfeksiyon etkinliği Dezenfeksiyonun etkinliği birçok faktöre bağlıdır: Nesnenin dezenfeksiyon öncesi temizliği Organik maddelerle bulaşık olması Mikrobiyal kontaminasyonun miktarı Nesnenin biçimi, lümeni olması gibi fiziksel özellikleri Dezenfektan maddeye dayanıklılığı Ortamın ph'sı ve ısısı gibi faktörler dezenfeksiyonun başarısını etkiler
Antisepsi Vücudun yüzeyel dokularının(deri, mukoza) ve lezyonlarının (yara vb) kimya maddeleri kullanılarak hastalandırıcı mikroorganizmalardan temizleme işlemi Dokuların dezenfeksiyonu(!) Antiseptik madde: Canlı dokulara uygulanan dezenfeksiyon(!) sağlayıcı kimya maddesi (klorhekzidin, alkol, setrimid)
Dekontaminasyon, nesnelerden patojenik mikroorganizmaların uzaklaştırılmasıdır Pastörizasyon:Materyelleri 60 o C de 30 dak veya 71,6 o Cde 15 saniye müdddetle ısıtma olayı genellikle süt ve süt ürünleri için kullanılr UHT (Ultra High Temperature): 134 o Cde 1-2 saniye tutup aniden soğutma: sporlar da öldürülebilr
Temizleme, nesnenin yabancı maddelerden, deterjan kullanarak veya deterjansız olarak su ile mekanik temizliğidir. Yıkamayı kurutma izlemelidir. Kuruluk birçok mikroorganizmanın üremesini önler Sterilizasyon ve dezenfeksiyondan önce temizleme aşaması çok önemlidir
Dezenfeksiyonun düzeyine göre ulaşılan dekontaminasyon düzeyi Dezenfeksiyonun düzeyi Yok edilen mikroorganizmalar Yaşamaya devam eden mikroorganizmalar Düşük Birçok vejetatif bakteri Bazı viruslar Bazı mantarlar Mycobacterium tuberculosis Bakteri sporları Hepatit B virusu Slow virus'lar Orta Birçok bakteri(m. tuberculosis) Birçok virus( Hepatit B virusu) Birçok mantar M. avium-intracellulare Bakteri sporları "Slow virus"lar Yüksek Hemen bütün mikroorganizmalar Bakteri sporları "Slow virus"lar (?)
Prionlar, 132 o Cde iki saat otoklavlanarak veya sodyum hidroksit ile inaktive edilir
CJD li Hastalardan İnfeksiyon Bulaşması Primatlardaki deneysel çalışmalar, beyin, medulla spinalis ve göz dokuları ile bulaşma olabileceğini göstermiştir. Akciğer, böbrek, karaciğer, dalak, lenf bezleri ve BOS daha az infektiftir. BOS dışında vücut sıvılarından bulaşma görülmemiştir CJD li hastalara bakanlar için maske, özel giysi gibi tedbirlere gerek yoktur. BOS alırken eldiven ve gözlük kullanılmalıdır. Biyopsi ve otopsilerde eldiven, özel giysi, göz ve ağız korunması gereklidir
CJD li Hastalardan İnfeksiyon Bulaşması Kontamine materyal için önerilen dezenfeksiyon işlemleri; 1 N NaOH (litrede 40 g), dilue edilmemiş sodyumhipokloritle dekontaminasyon ve daha sonra 134ºC da bir saat otoklavlamadır Doku kesitleri 1 saat formik asit ve en az 48 saat %4 lük formaldehid solüsyonunda tutulmalıdır
Temizleme, dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemleri İşlem Kategori Örnek Temizleme Islak Tel fırçalar, yer bezleri Kuru Yer bezleri, elektrik süpürgesi vs. Dezenfeksiyon Yaş ısı Kaynatma - 100 C'de 5 dakika Düşük basınçlı buhar - 73 C'de 15 dakika Pastörizasyon, 65 C'de 10 dakika Kuru ısı Ütüleme Sıvı kimyasallar Fenoller (klor bazlı) Gaz kimyasallar Formaldehit
Temizleme, dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemleri Temizleme ve dezenfeksiyon birlikte Bulaşık ve çamaşır makineleri, sürgü yıkama makineleri Sterilizasyon Yaş ısı Otoklav - 134 C'de 3 dakika, 126 C'de 10 dakika, 121 C'de 15 dakika Kuru ısı İrradyasyon Pastör fırını - 170 C'de 60, 160 C'de 120dakika Gama ışınları, beta partikülleri Filtrasyon Membran filtreler Gaz kimyasallar Etilen oksit Isıgaz kimyasallar Düşük basınçlı buhar ve formaldehit Sıvı kimyasallar Gluteraldehit (Özel durumlarda)
Dezenfeksiyon ve sterilizasyonun rasyonel bir biçimde organize edilebilmesi için hangi malzemenin, hasta için ne kadar risk taşıdığının belirlenmesi gereklidir: Stetoskopu temizlemek yeterli olurken, intravasküler uygulanacak bir kateterin mutlaka steril olması gereklidir
Malzemelerin ve ortamın hasta için taşıdığı riskler ve gerekli temizlik düzeyleri Risk düzeyi Örnekler Gerekli temizlik düzeyi Minimal Hastadan uzak çevresel elemanlar: Duvarlar, döşemeler, lavabolar vs. Temizleme, kurulama Düşük Hastaya yakın, fakat anlamlı sayıda bakteri ile kontamine olmayan yerler: Yatak kenarları, kilitler, çiçek vazoları vs. Normal intakt deri ile temas eden nesneler: Stetoskop vs. Temizleme, kurulama
Orta İntakt mukoza ile temas eden malzeme: Respiratuvar malzemeleri, termometreler, gastroskop, bronkoskop vs. Dezenfeksiyon Özellikle virulan veya kolay bulaşan organizmalar ile kontamine malzeme: Salmonellosis tanısı ile izlenen hastaların yatak çarşafları Çok duyarlı hastalar için kullanılacak malzeme Yüksek Deri ve mukoza bütünlüğünün bozulduğu yerlerde kullanılan malzeme: Pansuman malzemesi vs. Sterilizasyon Normalde steril olan vücut bölgelerine girecek olan malzeme: Cerrahi araçlar, enjektör iğneleri, üriner kateter vs.
Kimyasal dezenfektanların seçiminde dikkat edilecek hususlar Faktör Örnek Antimikrobial etki spektrumu (Mikroorganizmaların dezenfektanlara duyarlılıkları değişkendir) Gram pozitif bakteriler (örn. Staphylococcus spp.) ve lipofilik viruslar (örn. HIV) duyarlı, Gram negatif bakteriler (örn. Pseudomonas spp.) ve hidrofilik viruslar (örn. poliovirus, Hepatitis B virusu) orta derecede dirençli, M. tuberculosis, M. avium-intracellulare dirençli, Bacillus türlerinin sporları ve Clostridium spp. çok dirençli, "Slow virus"lar aşırı derecede dirençlidir İnaktivasyona duyarlılık (Bazı dezenfektanlar organik maddeler, plastik, lastik, selüloz ve deterjanlara duyarlıdır.) Kuarterner amonyum bileşikleri anyonik deterjanlara dayanıksızdırlar
Bakterisidal veya bakteriostatik olma özelliği Kuarterner amonyum bileşikleri düşük konsantrasyonda bakteriostatik, yüksek konsantrasyonda bakterisidal etki gösterirler. ph'nın aktiviteye etkisi Asit ortamda etkili - Fenoller ve halojenler Alkali ortamda etkili - Glutaraldehit ve kuarterner amonyum bileşikleri Nötr ortamda etkili - Klorheksidin Ortam ph'sından etkilenmeyenler - Alkoller Uygulama süresi (Hemen tüm kimyasal maddelerin etki gösterebilmeleri için zamana gerek vardır) Hipokloritler ve alkoller duyarlı mikroorganizmaları birkaç dakikada öldürürken, glutaraldehit için etki süresi birkaç saattir.
Stabilite Konsantre sodyum hipoklorit solüsyonları anstabil oldukları halde sodyum dikloroizosiyanurat tablet ve granülleri ileri derecede dayanıklıdır Korozif olma özelliği Hipokloritler bazı malzemeyi zedeleyebilirler. Toksisite Formaldehit ve glutaraldehit toksiktir Maliyet
Önemli kimyasal dezenfektan maddeler ve kullanımalanları Dezenfektan Kullanımalanı Fenoller Sodyum hipoklorit Sodyum dikloroizosiyanurat Peroksijen bileşikleri Diguanidler (Klorheksidin) Kuarterner amonyum bileşikleri Setrimid İyodlu bileşikler Çevresel elemanlar Çevresel elemanlar Çevresel elemanlar Çevresel elemanlar Deri Deri, aletler Deri Deri
Heksaklorofan Deri Triklosan Deri Alkoller Deri İzopropil alkol Deri, tıbbi cihazlar ve malzeme Etil alkol Deri, tıbbi cihazlar ve malzeme Glutaraldehit Aletler Süksin dialdehit Aletler QAC Aletler
Dekontaminasyon gerektiren malzeme ve özel durumlar Ortam Hemodializ ve yoğun bakım ünitelerinde yerler, yer temizliğinde kullanılan süpürge ve paspaslar, döşemeler. Vücut sıvıları ve kan ile bulaşık yüzeyler. Açık tüberküloz hastalarının oda temizliği MRSA salgınlarında yüzeylerin temizliği Deri El yıkama Cerrahi öncesi el yıkama Deri ve mukozaların preoperatif hazırlığı Enjeksiyon yerleri Yeni doğanlar Stafilokok taşıyıcıları
Endoskoplar Artroskoplar Laparoskoplar Sitoskoplar Bronkoskoplar Gastroskoplar Post-mortem Oda temizliği
Diğer "Airway"ler ve endotrakeal tüpler Banyo, tuvalet vs. Yatak, yastık çarşaf vs. İdrar ve gaita kapları Beslenme ile ilgili malzeme Küvözler Cerrahların kullandıkları fırçalar Traş aletleri Balgam kapları Termometreler Oyuncaklar, diş konulan kaplar Pansuman kapları Ventilatörler Röntgen aletleri
Dezenfektan ve antiseptik ajanların etki mekanizmaları Hücre duvarına etki: Glutaraldehid, asitler, alkaliler, diğer permeabilizerler Sitoplazma membranına etki:kab, klorhekzidin, diaminler, fenoller, asitler, alkaliler Proteinleri pıhtılaştırma, enzimleri işlevsiz hale getirme Alkol, fenol, ağır madenler Makromoleküllerin çapraz bağlanması (alkilleyici maddeler: organik maddede aktif hidrojen grubu yerine alkil grubu veren madde) formaldehid, gluteraldehid, etilen oksid DNA üzerine etkiler:halojenler, hidrojen peroksit, gümüş bileşikleri, kristal viyole
Sık kullanılan dezenfektanların kullanılan dilüsyonları ve etki spektrumları Dezenfektan Kullanılan dilüsyon Dezenfeksiyon düzeyi Bakteri LipofilikV iruslar Hidrofilik Viruslar M. tbc Fungus Bakteri sporları İzopropil alkol %60-95 Orta - - Hidrojen peroksit %3-25 Yüksek Formaldehit %3-8 Yüksek-orta - Kuarterner %0.4-0.6 Düşük - - - amonyum bileşikleri Fenoller %0.4-5 Orta-düşük - - Klorlu bileşikler 100-1000 ppm Yüksek-orta - İyotlu bileşikler 30-50 ppm Orta - - Glutaraldehit %2 Yüksek
Dezenfektan ve antiseptik ajanların germisidal özellikleri Ajanlar Bakteriler Mikobakteriler Sporlar Mantarlar Virusler Dezenfektanlar Alkol Hidrojen peroksid Formaldehid Fenolikler Klor Iyodoforlar Gluteraldehid KAB /- - - - /- - - - /- - - /- /- /-
Dezenfektan ve antiseptik ajanların germisidal özellikleri Ajanlar Antiseptik ajanlar Alkol Iyodoforlar Klorhekzidin Paraklorometaksilenol Triklosan /- /- /- Sporlar - - - - - Bakteriler Mikobakteriler Mantarlar /- - Virusler -?
Atıklar Hastanelerde atıkların yönetimi, en az dezenfeksiyon politikası kadar önemli bir konudur Bu amaçla çeşitli ülkelerde çeşitli yönetmelikler uygulanmaktadır Özellikle infekte materyalin buhar sterilizasyonu veya insinerasyon ile yok edilmesi veya dekontamine edilmesi gereklidir.
Buhar sterilizasyonu veya insinerasyon ile yok edilmesi gereken atıklar Mikrobiyolojik atıklar Kan ve kan ürünleri Bulaşıcı hastalık nedeniyle izolasyon uygulanan hastalarınatıkları Otopsi ve diğer patolojik spesmenler İğne ve diğer delici/kesici aletler Kontamine laboratuvar malzemeleri Cerrahi kirli vakalarınatıkları Dializ ünitesi atıkları