УДК 80/81 KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE HALK KÜLTÜRÜNDE AİLE VE AKRABALIK KONULU ATA SÖZLERİNİN İNCELENMESİ Nuriza Asanova Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi Sosyal ve Fen Bilimler Enstitüsü, Asistanı Özet Makalemin evrenini; Kırgızistan ve Türkiye halklarının atasözlerinde aile ve akrabalık kavramları karşılaştırılması oluşturmaktadır. Atalarımızın uzun gözlem tecrübeleri sonucunda oluşmuş, öğüt verici, kalıplaşmış, anonim nitelikli ve yargı bildiren özlü sözlere atasözü denir.türk kültüründe aile ve akrabalık kavramları çok önemli bir yere sahiptir. Bu bakımdan atasözlerindeki aile ve akrabalık kavramları inceleyerek Türk halklarının bu kavramlara verdiği önemi tespit etmeye çalıştık. Anahtar kelimeler: Atasözü, aile, akrabalık, Kırgız, Türk. КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ЭЛДЕРИНИН МАДАНИЯТЫНДАГЫ ҮЙ-БҮЛӨ ЖАНА ТУУГАНДЫК ТЕМАТИКАСЫНДАГЫ МАКАЛ-ЛАКАПТАРДЫ ИЗИЛДӨӨ Кыскача мазмуну Бул макаланын негизги предметин кыргыз жана түрк элдеринин маданиятына тиешелүү макал-лакаптардагы үй-бүлө жана туугандык түшүнүктөрүн салыштыруу түзөт. Макал деп ата-бабаларыбыздын көп кылымдык тажрыйбасынын негизинде пайда болгон, тарбия берүүчү, туруктуу, автору белгисиз жана толук бир тараптуу пикир камтыган сөз тизмегин айтабыз. Түрк маданиятында үй-бүлө жана туугандык түшүнүктөрүнүн өзгөчө орду бар. Ошондуктан макал-лакаптардагы үй-бүлө жана туугандык түшүнүктөрүн талдоо аркылуу түрк элдеринин бул тематикага берген маанисин далилдөөгө аракет жасадык. Ачкыч сөздөр: макал-лакап, үй-бүлө, туугандык, кыргыз, түрк. АНАЛИЗ КОНЦЕПТОВ СЕМЬЯ И РОДСТВО В ПОСЛОВИЦАХ В КЫРГЫЗСКОЙ И ТУРЕЦКОЙ КУЛЬТУРАХ Аннотация Целью данной статьи является сопоставительное изучение концептов семья и родство кыргызского и турецкого языков. Концепты семья и родство имеют особое место в культуре кыргызского и турецкого народов. Исходя из этого, статья посвящается исследованию концептов семья и родство в пословицах кыргызского и турецкого языков. Ключевые слова: пословица, семья, родство, кыргызский, турецкий. ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. 3 83
Филология илимдери ANALYSIS ON FAMILY AND KINSHIP PROVERBS IN KYRGYZ AND TURKISH CULTURES Abstract The subject of this article is the comparison of family and kinship concepts in the proverbs of Kyrgyz and Turkish nations. A proverb is a fixed and anonymous set of words, which appeared as a result of long experience of our ancestors, which has educative pattern and judgement. The concepts of family and kinship have an important place in Turkic cultures. Therefore, the paper attempts to identify the significance of these concepts by analyzing them in proverbs of the two nations. Key words: proverb, family, kinship, Kyrgyz, Turkish. Kırgızistan ve Türkiye halk kültürü temelde Türk kültürünün birer parçasıdır. Bu bağlamda değerlendirecek olursak; kan bağına bağlı yakınlık yani aile ve akrabalık kavramları Türklerde çok önemlidir. Türk tarihinde yönetime gelecek kişiyi belirleyen temel faktör kan bağı yani soy ve akrabalıktır. Kırgızistan da Türklerin eski geleneklerinden gelen aile ve akrabalık kavramlarının oldukça yaygın bir şekilde kullanıldığını söylemek mümkün. Türkiye de ise; aile ve akrabalık kavramları yaygın olmakla beraber,kültür coğrafyasının Türklerin Anadoluya göç etmesi sonucunda değişime uğramasının belki de doğal bir sonucu olarak Kırgızlara göre aile ve akrabalık kavramlarının daha sınırlı olduğunu söylemek mümkün. Atasözleri, uzun bir tarihi süreç içerisinde atalarımızın gözlem ve tecrübelerinin bir sonucu olduğundan, bu çalışmada Kırgızistan ve Türkiye halklarının aile ve akrabalık kavramlarının izikültürel bellek içerisinde sürülmeye çalışılmıştır. Kırgızistan ve Türkiye halklarının atasözlerinde aile ve akrabalık kavramları ile ilgili kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamış olması, iki devlet bir millet olan Kırgızistan ve Türkiye halklarının ortak kültürel değerlerinin tespiti açışından önemli olması bizlerin böyle bir çalışmaya ilgi duyarak yönlenmemizde etkili olmuştur. Giriş bölümünde; aile hakkında düşüncelerimiz yer aldı. Birinci bölüm; Atasözlerinin Genel Özellikleri olarak adlandırılmıştır. Bu bölümde atasözlerinin genel özellikleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm; Aile ve akrabalık kavramlarını içeren atasözlerinin incelemesi olarak adlandırılmıştır. Bu bölümde Kırgızistan ve Türkiye halk kültürünün bir ürünü olan atasözleri tespit edilerek aile ve akrabalık kavramları karşılaştırılmıştır. Sonuç bölümünde; yapılan araştırmanın sonucunda elde edilen bilgilere yer verilerek genel bir sonuç çıkarılmıştır. Bizim bu makalemizde iki kardeş dil ve edebiyatı olan Kırgız ve Türk atasözleri, iki ülkenin tarihi, aile ve akrabalık kavramları, atasözlerinin yapı özellikleri hakkında söz edeceğiz. Ail eve akrabalık konulu atasözlere inceleme, Kırgızistan ve Türkiye tarihi, kültürü, iki ülkede ail eve ailenin önemi hakkında bilgiler vereceğiz. Belirtmemiz gereken bir başka şey, iki ülkede, edebiyatta önemli yere sahip olan atasözlerini ele alacağız. Atasözlerinin içinde aile ve akrabalık konuyu içeren aile bireylerinin adlarına açıklama yapmaya çalıştık. Atasözlerine de anafikirimizi yazarak Kırgızistan ki ve Türkiye deki atasözlerini ayrı ayrı gösterdik. Aile, toplumun en küçük parçası olduğuna göre kültürel bir varlıktır. Sosyalhayatın bir parçasını yansıtması bakımından da atasözleri ile yakından ilişkilidir. Çünkü 84 ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. 3
halkbilim, bir bakıma halkın hayatını temsil eder. Atasözleri de,bu bilim dalının ürünü olması sebebiyle halkın hayatını temsil etmede önemlibir yere sahiptir. Aile, kan bağlılığı, evlilik ve diğer yasal yollardan aralarında akrabalık ilişkisi bulunan ve çoğunlukla aynı evde yaşayan fertlerden oluşan, fertlerinin cinsel, psikolojik, sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılandığı, fertlerin topluma uyum ve katılımlarınınsağlandığı ve düzenlendiği temel bir toplumsal birimdir şeklinde tanımlanabilir. (DPT 1989: 3-4) Atasözleri geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri tecrübe ve bunlara dayanan düşüncelerden doğan ve benimsenen, kimin tarafından söylendikleri belli olmaksızın ağızdan ağıza dolaşan, yol gösterici nitelik kazanmış, az kelime ile çok mana ifade eden kültür unsurlarıdır. Deyimler de, çekici bir anlatım özelliği taşıyan ve çocuğun gerçek manasından ayrı bir manası bulunan kalıplaşmış söz topluluklarıdır. Atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını, tecrübelerini düşünce yada öğüt olarak ifade eden ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamuca benimsenmiş özlü sözlerdir. Her milletin kendine has atasözleri vardır. Bunlar o milletin inanç, kültür ve medeniyetlerinin tesiri altında şekillenmişlerdir. İfade ettiğim ana genellikle söylenen kelimelerin anlamlarında aranmaz. Bu sözler herhangi bir konu ile ilgili çok geniş bir düşünce ve fikir atmosferi doğuran, ince, zarifve nükteli ifadelerdir. Ağaç yaş iken eğilir sözü; aslında terbiye ve eğitimin küçük yaşlarda başlaması gerektiğini, huy ve alışkanlık insan hayatında henüz çocukken şekkillenmeye başladığını ifade eder. Atasözlerinin Genel Özellikleri Atasözleri; Atalardan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan (anonim) düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir.atasözlerinin genel özellikleri şöyle sıralanabilir: a) Halkın düşüncesini anlatır. b) Ulusaldırlar. c) Kişinin ruhuna hitap ederler. d) Kesin tavırlıdırlar. e) İnandırıcıdırlar. f) Geniş halk kitelerinin yüzyıllardan beri geçirdiği denemelerden ve bu denemelerden oluşan düşüncelerden doğmuşlardır. g) Yalınsözlerdir, anlatımlarıaçıktır. h) Doğaolaylarınınoluşunubildirirler. i) Ahlakaşılarlar, ahlaklıolmayıöğretirler. j) Bir veya iki cümleden meydana gelirler. k) Birçoğundamecazvardır. l) Atasözlerindesözsanatlarıvardır. m) Kelimelerinyerlerideğiştirilmez. Değiştirildiğizamandeğişikanlamlarortayaçıkabilir. n) Denenmişsözlerolduğuiçindoğruluğuherkestarafından Kabul edilir. Kırgız ve Türk Atasözlerinde Aile ve Akrabalık Anlayışı ¾ Oğlun büyüyünce soya, kızın büyüyünce uzağa ver. Oğlan çocuğu büyüdüğünde o ailesinin yanında kalır ve soyunu devam ettirir. Bu yüzden oğlan çocuğu soya derler. Ama kız çocuğu büyüyünce evlenir, başka bir aileye gider. Kendi ailesinden uzaklaşır. Başka bir ailenin soyunu devam ettirir. Bu nedenle kız çocuğu uzağa derler. ¾ Yemeği tatlı eden tuz, uzağı yakın eden kız. Yemeği tatlı eden tuzdur. Yani tuz katılmayan yemek lezzetli olmaz, eksik olur. yemeğin tam kivama gelmesi için tuz atılır. Kız çocuğu da ailede tuz gibidir. Hem yemeğin tadını verir hem de evlenip uzaklaştığı için ailenin bir az dışında kalır. Yinede aileye sevgisini verir. Ailenin tuz gibi olmazsa olmazdır, ama uzaktadır ve uzakta olsa da ailesi ona gider. Bu nedenle kızlar uzağı yakın ederler. ¾ Uzak yere dünür olsan hayvan yükü aş gelir, Yakın yere dünür olsan türlü türlü söz gelir. Çocuklarını evlendirenler birbirlerine dünür olurlar. Eğer çocuğunu uzak bir ailenin çocuğuyla evlendirirsen hayvan yükü kadar çok hediye alman gerekir. Her zaman gidip ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. 3 85
Филология илимдери göremezsek de ayda yılda bir gidince çok eşya ile gideriz. Çünkü uzaklara eli boş gidilmez. Ama eğer yakınlarda bir aile ise o zaman da çok söz olur. Her sözün karşılığında başka sözler de olur, böylece tartışmalar da olur. Yakında olunca aileler çocukların her şeyine karışır ve böylece arada tatsızlıklar da olur. ¾ İyi erkeğe kız varınca okşaya okşaya sultan eder, kötü erkeğe kız varınca vura vura ayakkabı tabanı eder. İyi bir insanla evlenen kız hep sevilip saygı görür, her dediği yapılır, el üstünde tuyulur. Böyle bir kız mutlu olur. Mutluluk insanı sultanlar gibi rahat ve huzurlu yapar. Ama kötü bir adamla evlenen ondan gördüğü baskı ve şiddet yüzünden yıpranır, mutsuz olur ve zayıf düşer. Böyle bir kız de zerafetini kaybeder. ¾ Tanrının birleştirdiği dünür olur, peygamberin birleştirdiği dost olur. Tanrı isterse iki insan hayatını birleştirir ve evlilik Allah ın emridir. Onun için insanların evlilikleri Allah ın isteğüyle olur. Bu durumda onun birleştirdiği insanlar dünür olurlar. Yani onların çocukları evlenince onlar da akraba olmuş olurlar. Dostluk ise peygamberin davranışıdır. O insanları birbirine dost yapar. Onun yanındakiler de hep dost olmuşlardır. Yani evlilik Allah ın emri ve peygamberin de sünnetidir. Çünkü peygamber evlenmiştir, ama evlilik Allah ın istediği şeydir, onun elindedir. ¾ Koyuna bıçak, kıza kucak. Koyun kurban edilir, bu nedenle de bıçakla boynu kesilir. Kız ise eşine verilir, onun boynuna ise sarılır. Bu durumda ikisi de birbirine benzer. Birine kucak birine de bıçak düşer. Halk arasında bilinir ki kız eşine kurban edilir, ona kına yakılır. ¾ Buğdayın gideceği yer değirmendir, Kızın gideceği yer kocasının yanıdır. Buğday değirmende öğütülür ve un haline getirilir. Undan ekmek yapılır ve insanlar karnını doyurur. Kız da koca evine gider, orda eşine ve çocuklarına ekmek gibi aş olur, fayda sağlar. Koca evinde adeta buğday gibi öğütülür, emek verir, ailesini doyurur, onlara kol kanat olur. ¾ Kötü ata binmektense yayan yürümek yeğdir, Kötü kadın almaktansa, bekar yaşamak yağdır. Kötü ata binince insanı ya yarı yolda bırakır, yada düşürür. Kötü kadınla evlenince o da yarı yolda bırakıp gider ya da attan düşmekten beter yapar. Bu nedenle ikisi de tercih edilmez. ¾ Gelini geldiğinde gör, kocakarıyı öldüğünde gör. Gelin düğünde herkesin görmek istediği ve süslü bir şekilde gelir. Yaşlanan kadın ise olduğu zaman herkesin üzüldüğü ve cenazesine geldiği kişidir. ¾ Herkes kendi derdinde, yaşlı kız koca derdinde. Evde kalmış kızların sürekli evliliği düşündüğünü başka şeyler düşünmediğini ve tek derdinin evlenmek olduğunu anlatıyor. ¾ Çocuğun iyisi babanın ünü, kızın iyisi annenin ünüdür. Çocuklar anne ve babalarına benzer. Oğlan çocuğu babasının kız çocuğu ise annesinin huylarını kazanır. Annenin iyi huyları kızına geçer, babanınki ise oğluna. Un aynı zamanda ekmek olur. Yani anne yaptığı iyiliklerle kızına, baba ise oğluna fayda sağlar. ¾ Kadının iyisini kocası sever, Erkeğin iyisini halkı sever. Kadın iyiyse kocası tarafından sevilir. Kocasına iyi bir yuva sağlar, onu rahat ettirir. Erkek iyi olunca bütün insanlara iyiliği dokunur, halk için çalışır. Böylece halk tarafından sevilir. ¾ Yiğit ölse adı kalır, korkak ölse nesi kalır. Yiğit olsa insanın adı kalır. İnsan ölse de ondan söz ederler, onun yiğitliklerini konuşurlar. Ama korkak insan öldükten sonra unutulur, gider. ¾ Yiğit babasız olmaz, insan hatasız olmaz. Yiğit insan babasının yiğitliği ve öğretmesiyle yiğit olur. Ancak her insan kusur işleyebilir, hata yapabilir. Hatasız insan olmaz, babasız insan olmaz öyle. ¾ Arpa vereceksen ata ver, kütür kütür çiğnesin, Kız vereceksen gence ver, kucaklaşıp oynasın. 86 ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. 3
Hayvanların çobana ihtiyacı vardır. Böylece sürüyü toplayan biri olur. Halkın da onları yönetecek birine ihtiyacı vardır. Kış aylar da soğuk olur, erkekler de bir eşe ihtiyaç duyarlar. Onları tamamlayan kadınlardır. Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz; edebiyat anlayışı toplumun bir göstergesidir, toplum ise edebiyatın temel kaynağıdır. Toplumda olup biten herşey edebiyatçıların malzeme alanına girmektedir. Makalemizde aile ve akrabalık kavramlarını içeren atasözlerin inceleyerek, atasözlerinin anlamlarını ayrıntılı bir şekilde öğrenmiş olduk. KAYNAKÇA: DİLÇİN, Dehri, 2000, Edebiyatımızda Atasözleri. TDK Yay.: Ankara. ACAROĞLU, Türker, 1993, Türk Atasözleri. İletişim yay.: İstanbul. www. turkoloji.com www. kulturturizm.gov.tr ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. 3 87