ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ BAZI YAPAY MERA KARIŞIMLARINDA EKİM YÖNTEMLERİ VE AZOT DOZLARININ YEM VERİMİ VE KALİTESİNE ETKİLERİ Altıngül ÖZASLAN PARLAK TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2005 Her hakkı saklıdır
Prof.Dr. H. Hayrettin EKİZ danışmanlığında, Altıngül ÖZASLAN PARLAK tarafından hazırlanan bu çalışma 10/02/2005 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Tarla Bitkileri Anabilim Dalı nda Doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Murat ALTIN İmza : Üye : Prof. Dr. Hayrettin EKİZ İmza : Üye : Prof. Dr. Ahmet GÖKKUŞ İmza : Üye : Prof. Dr. Suzan ALTINOK İmza : Üye : Doç. Dr. Hayrettin KENDİR İmza : Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Metin OLGUN Enstitü Müdürü
ÖZET Doktora Tezi BAZI YAPAY MERA KARIŞIMLARINDA EKİM YÖNTEMLERİ VE AZOT DOZLARININ YEM VERİMİ VE KALİTESİNE ETKİLERİ Altıngül ÖZASLAN PARLAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hayrettin EKİZ Bu araştırma, Orta Anadolu kıraç koşullarında bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının yem verimi ve kalitesine etkilerinin belirlenmesi amacıyla 2001 2003 yıllarında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında yürütülmüştür. Araştırmada otlak ayrığı, kılçıksız brom, korunga ve çayır düğmesi bitkilerinden ikili ve üçlü karışımlar oluşturulmuştur. Serpme, aynı sıraya ve farklı sıralara ekim yapılarak azotun 0, 5 ve 10 kg/da dozları uygulanmıştır. İki yıllık araştırma sonuçlarına göre, bitkilerin botanik kompozisyondaki oranları otlak ayrığında % 46.88, kılçıksız bromda % 26.15, korungada % 54.37 ve çayır düğmesinde % 25.74 olarak belirlenmiştir. En yüksek yeşil ot, kuru ot ve kuru madde verimleri sırasıyla 1896, 492 ve 463 kg/da ile korunga + otlak ayrığı + kılçıksız brom karışımı, serpme ekim ve dekara 10 kg azot uygulamasında belirlenmiştir. Otlak ayrığının ve kılçıksız bromun en yüksek ham protein oranları % 16.66 ve % 15.04 ile korunganın bulunduğu karışımlarda, serpme ekim ve dekara 10 kg azot uygulamalarından elde edilmiştir. Korunganın en yüksek ham protein oranı % 20.60 ile korunga + otlak ayrığı + kılçıksız brom karışımı, farklı sıralara yapılan ekim ve 10 kg/da azot dozunda belirlenirken, çayır düğmesinin en yüksek ham protein oranı % 16.11 ile çayır düğmesi + otlak ayrığı karışımı, aynı sıraya yapılan ekim ve 10 kg/da azot dozunda belirlenmiştir. En yüksek ham protein verimi 81.07 kg/da ile korunga + otlak ayrığı + kılçıksız brom karışımı, serpme ekim ve 10 kg/da azot dozundan elde edilmiştir. Üçlü karışımlarda yeşil ot, kuru ot, kuru madde ve ham protein verimleri, ikili karışımlara göre daha yüksek bulunmuştur. Korunganın bulunduğu karışımların çayır düğmesinin bulunduğu karışımlardan daha verimli olduğu saptanmıştır. Otlak ayrığı, korunga ve çayır düğmesinde en fazla metrekarede fide sayısı, doğal bitki boyu ve ana sap uzunluğu farklı sıralara yapılan ekimlerde belirlenmiştir. da toplam yeşil ot, kuru ot, kuru madde ve ham protein verimleri ise en yüksek değere yine farklı sıralara yapılan ekimlerden elde edilmiştir. Artan azotlu gübre dozuna bağlı olarak karışımda bulunan bitkilerin doğal bitki boyu, ana sap uzunlukları, yeşil ot, kuru ot, kuru madde ve ham protein verimleri ile ham protein oranları artmıştır. Azotlu gübre uygulaması karışımdaki buğdaygillerin oranını artırırken, korunga ve çayır düğmesinin oranlarını azaltmıştır. Sonuç olarak en yüksek yaş ot, kuru ot, kuru madde ve ham protein verimleri otlak ayrığı, kılçıksız brom ve korunganın oluşturduğu üçlü karışımlar, farklı sıraya yapılan ekimler ve dekara 5 kg azot uygulamalarından elde edilmiştir. 2005, 171 sayfa ANAHTAR KELİMELER : otlak ayrığı, kılçıksız brom, korunga, çayır düğmesi, karışımlar, ekim yöntemleri, azot dozları, verim unsurları. i
ABSTRACT Ph.D. Thesis THE EFFECT OF SOWING METHODS AND NITROGEN DOSES ON THE YIELD AND QUALITY OF VARIOUS ARTIFICIAL RANGE MIXTURES. Altıngül ÖZASLAN PARLAK Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Hayrettin EKİZ This study was conducted on the University of Ankara, Faculty of Agriculture, experimental field of Field Crops Department in order to determine the effects of sowing methods and nitrogen doses in to the yield and quality of various artificial range mixtures in central Anatolia between the years of 2001 and 2003. Crested wheatgrass, smooth bromegrass, sainfoin and burnet were used as research materials for binary and trible mixtures of grasses with sainfoin or burnet. Seeding patterns were broadcast, mixed rows and alternate rows and 0, 5 and 10 kg/da N were applied to each mixture. According to the research result of the two years, as average experimental data, in botanical composition, the ratios of crested wheatgrass, smooth bromegrass, sainfoin and burnet were 46.88 %, 26.15 %, 54.37 % and 25.74 %, respectively. Average of two years for sainfoin + crested wheatgrass + smooth bromegrass mixtures, broadcast seeding and 10 kg/da N gave the highest fresh matter, hay and dry matter yields as 1896, 496 and 463 kg/da, respectively. The highest crude protein ratio of crested wheatgrass and smooth bromegrass were 16.66 and 15.04 % on sainfoin + grass mixtures, broadcast seeding and 10 kg/da N applied plots. The highest crude protein ratio of sainfoin was 20.60 % on sainfoin + crested wheatgrass + smooth bromegrass mixtures, on alternate row seedings and at 10 kg/da N applied plots. The highest crude protein ratio of burnet was 16.11 % on burnet + crested wheatgrass mixtures, on mixed row seeding and at 10 kg/da N applied plots. The highest crude protein yield was 81.07 kg/da on sainfoin + crested wheatgrass + smooth bromegrass mixtures, on broadcast seeding and at 10 kg/da N applied plots. According to the research results, fresh matter, hay, dry matter and crude protein yields were higher in trible mixtures than binary. The mixtures contain sainfoin were more productive than the mixtures with burnet. The most seedling numbers per m 2, natural plant height and main stem length were observed from alternated row seedings. Total fresh matter, hay, dry matter and crude protein yields in the mixtures were got higher in alternated row seedings too. In the mixtures, natural plant height, main stem length, fresh matter, hay, dry matter and crude protein yields and crude protein ratio were increased with the increasing of N fertilizer doses. The ratio of grasses in botanical composition of mixtures increased with the application of N fertilizer, however, the ratio of sainfoin and burnet decreased. At the result, the highest fresh matter, hay, dry matter and crude protein yields were obtained from trible mixtures which were including crested wheatgrass, smoot bromgrass and sainfoin, alternate row seeding and application of 5 kg N/da. 2005, 171 pages Key Words: crested wheatgrass, smooth bromegrass, sainfoin, burnet, mixtures, sowing methods, nitrogen doses, yield components ii
TEŞEKKÜR Bana bu konuda araştırma imkanı sağlayan ve çalışmamın her aşamasında desteğini benden esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Hayrettin EKİZ e en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren Sayın hocalarım Prof. Dr. Ahmet GÖKKUŞ ve Doç. Dr. Hayrettin KENDİR e, Tarla Bitkileri Bölümü Tarla personeline, çalışma arkadaşlarıma ve doktora çalışmalarım süresince beni her zaman destekleyen eşim Mehmet PARLAK a teşekkürü bir borç bilirim. Sadece tezimde değil bana tüm yaşamım boyunca maddi ve manevi hiçbir desteklerini esirgemeyen anneme, babama, ablama ve ağabeyime sonsuz teşekkürlerimi arz ederim. Altıngül ÖZASLAN PARLAK Ankara, Şubat 2005 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET... İ ABSTRACT... İi TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 5 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 22 3. 1. Deneme Alanı ve Özellikleri... 22 3. 1. 1. Deneme alanı... 22 3. 1. 2. İklim özellikleri... 22 3. 1. 3. Toprak özellikleri... 23 3. 2. Materyal... 24 3. 3. Yöntem... 24 3. 3. 1. Deneme deseni ve ekim... 24 3. 3. 2.İncelenen konular... 3. 3. 2.1. Fide yaş ağırlığı... 3. 3. 2. 2. Fide kuru ağırlığı... 3. 3. 2. 3. Metrekaredeki fide sayısı... 3. 3. 2. 4. Doğal bitki boyu... 3. 3. 2. 5. Ana sap uzunluğu... 3. 3. 2. 6. Ana sap kalınlığı... 3. 3. 2. 7. Botanik kompozisyon... 3. 3. 2. 8. Yeşil ot verimi... 3. 3. 2. 9. Kuru ot verimi... 3. 3. 2. 10. Kuru madde verimi... 3. 3. 2. 11. Ham protein oranı... 25 25 25 25 26 26 26 26 27 27 27 27 iv
3. 3. 2. 12. Ham protein verimi... 3. 3. 3. Verilerin değerlendirilmesi... 28 28 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA 4.1. Fide Gelişmesi... 32 4.1.1.Fide yaş ağırlığı... 32 4. 1. 2. Fide kuru ağırlığı... 35 4. 1. 3. Metrekaredeki fide sayısı... 39 4. 2. Morfolojik Özellikler... 45 4. 2. 1. Doğal bitki boyu... 45 4. 2. 2. Ana sap uzunluğu... 59 4. 2. 3. Ana sap kalınlığı... 76 4. 3. ın botanik kompozisyon... 89 4. 4. Yeşil Ot Verimi... 109 4. 5. Kuru Ot Verimi... 116 4. 6. Kuru Madde Verimi... 122 4. 7. Ham Protein Oranı... 129 4. 8. Ham Protein Verimi... 154 5. SONUÇ... 162 KAYNAKLAR... 164 ÖZGEÇMİŞ... 170 v
SİMGELER DİZİNİ KARIŞIM (K) Korunga + otlak ayrığı Korunga + otlak ayrığı + kılçıksız brom Çayır düğmesi + otlak ayrığı Çayır düğmesi + otlak ayrığı + kılçıksız brom K1 K2 K3 K4 EKİM ŞEKLİ (E) Serpme ekim Aynı sıraya ekim Farklı sıralara ekim E1 E2 E3 GÜBRE DOZU (N) 0 kg/da azot N0 5 kg/da azot N5 10 kg/da azot N10 Kareler Ortalaması Serbestlik Derecesi K.O S.D vi
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1. İlkbaharda denemenin genel görünüşü... 29 Şekil 3.2. Korunga + otlak ayrığı karışımı, serpme ekim ve 5 kg/da azotlu gübre uygulanan parselin görünümü 29 Şekil 3.3. Korunga + otlak ayrığı + kılçıksız brom karışımı, aynı sıraya ekim ve 5 kg/da azotlu gübre uygulanan parselin görünümü... 30 Şekil 3.4. Korunga + otlak ayrığı karışımı, farklı sıralara ekim ve 5 kg/da azotlu gübre uygulanan parselin görünümü... 30 Şekil 3.5. Çayır düğmesi + otlak ayrığı karışımı, farklı sıralara ekim ve 5 kg/da azotlu gübre uygulanan parselin görünümü... 31 Şekil 3.6. Çayır düğmesinin bulunduğu karışımların biçilmesinden sonraki denemenin genel görünüşü... 31 vii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Deneme yerinin uzun yıllar ortalaması ile 2001, 2002 ve 2003 yıllarına ait iklim verileri... 22 Çizelge 3.2. Araştırma yerinin toprak özellikleri... 23 Çizelge 4.1. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının fide yaş ağırlıklarına ilişkin varyans analizi sonuçları... 32 Çizelge 4..2. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının ortalama fide yaş ağırlıkları (g)... 33 Çizelge 4.3. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun ortalama fide yaş ağırlıkları (g)... 34 Çizelge 4.4. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın ortalama fide yaş ağırlıkları (g)... 35 Çizelge 4.5. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin ortalama fide yaş ağırlıkları (g)... 35 Çizelge 4.6. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının fide kuru ağırlıklarına ilişkin varyans analizi sonuçları... 36 Çizelge 4.7. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının ortalama fide kuru ağırlıkları (g)... 37 Çizelge 4.8. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun ortalama fide kuru ağırlıkları (g)... 38 Çizelge 4.9. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın ortalama fide kuru ağırlıkları (g)... 38 Çizelge 4.10. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin ortalama fide kuru ağırlıkları (g)... 39 Çizelge 4.11. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının m2 deki fide sayısına ilişkin varyans analizi sonuçları... 40 Çizelge 4.12. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının ortalama m2 deki fide sayısı (adet/m2). 41 Çizelge 4.13. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla viii
Çizelge 4.14. Çizelge 4.15. Çizelge 4.16. Çizelge 4.17. Çizelge 4.18. Çizelge 4.19. Çizelge 4.20. Çizelge 4.21. Çizelge 4.22. Çizelge 4.23. Çizelge 4.24. Çizelge 4.25. gübrelenen kılçıksız bromun ortalama m2 deki fide sayısı (adet/m2) 42 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın ortalama m2 deki fide sayısı (adet/m2)... 43 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin ortalama m2 deki fide sayısı (adet/m2).. 44 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının otlak ayrığının doğal bitki boyuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 45 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2002 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm).. 46 Otlak ayrığının 2002 yılı doğal bitki boylarına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları..... 47 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2003 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm) 48 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının iki yıllık ortalama doğal bitki boyları (cm)... 49 Otlak ayrığının iki yıllık doğal bitki boylarına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 50 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kılçıksız bromun doğal bitki boyuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 51 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2002 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm). 51 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2003 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm). 52 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun iki yıllık ortalama doğal bitki boyları (cm). 53 ix
Çizelge 4.26. Çizelge 4.27. Çizelge 4.28. Çizelge 4.29. Çizelge 4.30. Çizelge 4.31. Çizelge 4.32. Çizelge 4.33. Çizelge 4.34. Çizelge 4.35. Çizelge 4.36. Çizelge 4.37. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının korunganın doğal bitki boyuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 54 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2002 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm)... 54 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2003 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm)... 55 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın iki yıllık ortalama doğal bitki boyları (cm)... 56 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının çayır düğmesinin doğal bitki boyuna ilişkin varyans analizi sonuçları.. 56 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2002 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm). 57 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2003 yılı ortalama doğal bitki boyları (cm). 58 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin iki yıllık ortalama doğal bitki boyları (cm)... 59 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının otlak ayrığının ana sap uzunluğuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 60 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2002 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm)... 61 Otlak ayrığının 2002 yılı ana sap uzunluğuna ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 62 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2003 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm) 63 x
Çizelge 4.38. Çizelge 4.39. Çizelge 4.40. Çizelge 4.41. Çizelge 4.42. Çizelge 4.43. Çizelge 4.44. Çizelge 4.45. Çizelge 4.46. Çizelge 4.47. Çizelge 4.48. Çizelge 4.49. Çizelge 4.50. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının iki yıllık ortalama ana sap uzunluğu (cm)... 64 Otlak ayrığının iki yıllık ana sap uzunluğuna ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 65 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kılçıksız bromun ana sap uzunluğuna ilişkin varyans analizi sonuçları.. 66 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2002 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm) 67 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2003 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm).. 67 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun iki yıllık ortalama ana sap uzunluğu (cm)... 68 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının korunganın ana sap uzunluğuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 69 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2002 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm)... 70 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2003 yılı ortalama ana sap uzunluğu (cm).. 71 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın iki yıllık ortalama ana sap uzunluğu (cm)... 72 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının çayır düğmesinin ana sap uzunluğuna ilişkin varyans analizi sonuçları. 73 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2002 yılı ortalama ana sap uzunluğu 74 (cm).. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2003 yılı ortalama ana sap uzunluğu xi
Çizelge 4.51. Çizelge 4.52. Çizelge 4.53. Çizelge 4.54. Çizelge 4.55. Çizelge 4.56. Çizelge 4.57. Çizelge 4.58. Çizelge 4.59. Çizelge 4.60. Çizelge 4.61. Çizelge 4.62. Çizelge 4.63. Çizelge 4.64. (cm) 75 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin iki yıllık ortalama ana sap uzunluğu (cm) 75 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının otlak ayrığının ana sap kalınlığına ilişkin varyans analizi sonuçları... 77 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2002 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm)... 77 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının 2003 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm)... 78 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen otlak ayrığının iki yıllık ortalama ana sap kalınlığı (mm)... 79 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kılçıksız bromun ana sap kalınlığına ilişkin varyans analizi sonuçları... 80 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2002 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 81 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun 2003 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 81 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen kılçıksız bromun iki yıllık ortalama ana sap kalınlığı (mm) 82 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının korunganın ana sap kalınlığına ilişkin varyans analizi sonuçları... 83 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2002 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 83 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın 2003 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 84 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen korunganın iki yıllık ortalama ana sap kalınlığı (mm) 85 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının çayır düğmesinin ana sap kalınlığına ilişkin varyans analizi sonuçları 86 xii
Çizelge 4.65. Çizelge 4.66. Çizelge 4.67. Çizelge 4.68. Çizelge 4.69. Çizelge 4.70. Çizelge 4.71. Çizelge 4.72. Çizelge 4.73. Çizelge 4.74. Çizelge 4.75. Çizelge 4.76. Çizelge 4.77. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2002 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 86 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin 2003 yılı ortalama ana sap kalınlığı (mm) 87 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen çayır düğmesinin iki yıllık ortalama ana sap kalınlığı (mm)... 88 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının 2002 yılında karışımların botanik kompozisyonuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 89 2002 yılında bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen türlerin ortalama botanik kompozisyon oranı (%) 91 Botanik kompozisyondaki otlak ayrığına ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları... 93 Botanik kompozisyondaki kılçıksız broma ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları... 94 Botanik kompozisyondaki çayır düğmesine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 95 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının 2003 yılında karışımların botanik kompozisyonuna ilişkin varyans analizi sonuçları... 95 2003 yılında bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen türlerin ortalama botanik kompozisyon oranı (%) 97 Botanik kompozisyondaki otlak ayrığına ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları... 99 Botanik kompozisyondaki korungaya ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları... 100 Botanik kompozisyondaki çayır düğmesine ait ortalamaların farklılık xiii
gruplandırmaları... 101 Çizelge 4.78. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının iki yıllık ortalama karışımların botanik kompozisyona ilişkin varyans analizi sonuçları 101 Çizelge 4.79. İki yılın ortalamasında bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen türlerin ortalama botanik kompozisyon oranı (%)... 103 Çizelge 4.80. Botanik kompozisyondaki otlak ayrığına ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları... 106 Çizelge 4.81. Botanik kompozisyondaki çayır düğmesine ait ortalamaların farklılık guruplandırmaları 107 Çizelge 4.82. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının yeşil ot verimine ilişkin varyans analizi sonuçları... 110 Çizelge 4.83. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama yeşil ot verimi (kg/da)... 111 Çizelge 4.84. 2002 yılı yeşil ot verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları.. 112 Çizelge 4.85. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama yeşil ot verimi (kg/da)... 113 Çizelge 4.86. 2003 yılı yeşil ot verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları.. 114 Çizelge 4.87. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama yeşil ot verimi (kg/da)... 115 Çizelge 4.88. İki yıllık ortalama yeşil ot verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları 116 Çizelge 4.89. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kuru ot verimine ilişkin varyans analizi sonuçları... 117 Çizelge 4.90. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama kuru ot verimi (kg/da)... 118 Çizelge 4.91. 2002 yılı kuru ot verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 119 Çizelge 4.92. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla xiv
gübrelenen 2003 yılı ortalama kuru ot verimi (kg/da)... 1120 Çizelge 4.93. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama kuru ot verimi (kg/da)... 121 Çizelge 4.94. İki yıllık kuru ot verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları.. 122 Çizelge 4.95. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kuru madde verimine ilişkin varyans analizi sonuçları... 123 Çizelge 4.96. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama kuru madde verimi (kg/da)... 124 Çizelge 4.97. 2002 yılı kuru madde verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları.. 125 Çizelge 4.98. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama kuru madde verimi (kg/da)... 126 Çizelge 4.99. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama kuru madde verimi (kg/da)... 127 Çizelge 4.100. İki yıllık kuru madde verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 128 Çizelge 4.101. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının otlak ayrığında ham protein oranına ilişkin varyans analizi sonuçları... 130 Çizelge 4.102. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama otlak ayrığında ham protein oranı (%)... 131 Çizelge 4.103. Otlak ayrığının 2002 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 132 Çizelge 4.104. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama otlak ayrığında ham protein oranı (%)... 133 Çizelge 4.105. Otlak ayrığının 2003 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 134 Çizelge 4.106. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama otlak ayrığında ham protein oranı (%)... 135 Çizelge 4.107. Otlak ayrığının iki yıllık ham protein oranına ait ortalamaların xv
Çizelge 4.108. Çizelge 4.109. Çizelge 4.110. Çizelge 4.111. Çizelge 4.112. Çizelge 4.113. Çizelge 4.114. Çizelge 4.115. Çizelge 4.116. Çizelge 4.117. Çizelge 4.118. Çizelge 4.119. Çizelge 4.120. Çizelge 4.121. farklılık gruplandırmaları... 136 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının kılçıksız bromda ham protein oranına ilişkin varyans analizi sonuçları. 137 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama kılçıksız bromda ham protein oranı (%). 138 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama kılçıksız bromda ham protein oranı (%). 139 Kılçıksız bromun 2003 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 140 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama kılçıksız bromda ham protein oranı (%). 140 Kılçıksız bromun iki yıllık ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 141 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının korunganın ham protein oranına ilişkin varyans analizi sonuçları... 143 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama korungada ham protein oranı (%)... 144 Korunganın 2002 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 144 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama korungada ham protein oranı (%)... 145 Korunganın 2003 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 146 Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama korungada ham protein oranı (%)... 147 Korunganın iki yıllık ortalama ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 147 Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının çayır düğmesinin ham protein oranına ilişkin varyans analizi sonuçları... 149 xvi
Çizelge 4.122. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama çayır düğmesinin ham protein oranı (%) 150 Çizelge 4.123. Çayır düğmesinin 2002 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 150 Çizelge 4.124. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama çayır düğmesinin ham protein oranı (%) 151 Çizelge 4.125. Çayır düğmesinin 2003 yılı ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 152 Çizelge 4.126. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama çayır düğmesinin ham protein oranı (%) 152 Çizelge 4.127. Çayır düğmesinin iki yıllık ortalama ham protein oranına ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 153 Çizelge 4.128. Bazı yapay mera karışımlarında ekim yöntemleri ve azot dozlarının ham protein verimine ilişkin varyans analizi sonuçları... 154 Çizelge 4.129. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2002 yılı ortalama ham protein verimi (kg/da)... 155 Çizelge 4.130. 2002 yılı ham protein verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 156 Çizelge 4.131. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen 2003 yılı ortalama ham protein verimi (kg/da)... 157 Çizelge 4.132. Bazı yapay mera karışımlarında farklı yöntemlerle ekilen ve azotla gübrelenen iki yıllık ortalama ham protein verimi (kg/da)... 159 Çizelge 4.133. İki yıllık ortalama ham protein verimine ait ortalamaların farklılık gruplandırmaları... 160 xvii
xviii
1. GİRİŞ Dünya nüfusunun hızla artması, üretim ve dağıtım arasındaki dengesizlikler açlık sorununu her geçen gün hızla artırmaktadır. Ülkemizde açlık sorunu yoktur, fakat dengesiz beslenme ciddi boyutlardadır. Dengeli beslenme protein, karbonhidrat, yağ, vitamin ve mineral maddeleri düzenli ve yeteri miktarda tüketmekle mümkündür. Sağlıklı bir insanın günlük protein ihtiyacı ortalama 70 gramdır. Dengeli bir beslenme için günlük protein tüketiminin üçte biri hayvansal kaynaklı olmalıdır. Hayvansal proteinler, organizmanın dışarıdan alması gereken temel amino asitleri bünyesinde barındıran yegane besin kaynağı olmasından dolayı, insanın büyüme, gelişme ve sağlıklı kalabilmesinin yanı sıra, beyin gücünün gelişmesi bakımından da önemlidir. Ülkemizde ise hayvansal kökenli protein tüketimi oldukça azdır. Hayvansal kökenli protein tüketimini artırmak için, hayvancılığın problemleri çözülmelidir. Hayvancılığın olmazsa olmazlarından olan yem bitkileri ve çayır meralara gereken önem verilmelidir. Türkiye de toplam çayır mera alanları 1950 yılında 37.8 milyon hektar iken, son istatistiklere göre 12.4 milyon hektar olarak bildirilmektedir. İstatistiklerin de gösterdiği gibi doğal yem alanları hızla azalmaktadır. Bu azalmanın en önemli sebeplerinden biri mekanizasyonun gelişmesi ile gerçek mera alanlarının sürülerek tarla arazisine dönüştürülmesidir. Diğer bir sebep ise, bilindiği gibi ülkemizde hayvancılık mera hayvancılığına dayanmaktadır. Hayvan beslemede çok önemli bir yeri olan bu doğal kaynaklarımız kapasitelerinin 2-3 katı yoğunlukta kullanılmaktadır. Bu şekilde düzensiz kullanımlara bağlı olarak da orijinal vejetasyonlarını büyük oranda kaybederek tarım dışı arazi grubuna ayrılmıştır. Mera alanlarının her geçen gün azalmasının yanında, tarla tarımında yem bitkileri yetiştiriciliğine de yeteri kadar önem verilmemektedir. Hayvancılığı gelişmiş ülkelerde tarla tarımı içerisinde yem bitkileri ekim alanı % 25 in üzerinde olurken, ülkemizde bu pay % 3-4 arasında değişim göstermektedir. Hayvancılığın en önemli problemi olan kaba yem açığının çözümlenmesi, yem bitkileri üretiminin artırılması, mevcut mera alanlarının ıslah edilmesi ve tarla tarımı içerisinde yem bitkileri ekim alanlarının genişletilmesiyle mümkündür. 1
1998 yılında 4342 sayılı Mera Kanunu nun çıkarılmasından bugüne kadar bazı bölgelerimizde mera tespit ve tahdit işlemleri bitirilmiş ve ıslah çalışmalarına başlanmıştır. Meralarda ıslah çalışmalarının başarıyla yürütülebilmesi ve süreklilik sağlanması için, yem bitkileri üretiminin artırılması şarttır. Meralarda ıslah çalışmaları devam ederken, tamamen bozulmuş meralarda ise bölgeye uyum sağlamış türleri seçerek uygun karışımlarla yapay meralar oluşturulmalıdır. Yapay meralara tarla tarımında ekim nöbeti içerisinde de yer verilmelidir. Ürün vermeyen arazilerde de yapay meralar oluşturulmalıdır. Bu alanlarda bir taraftan erozyonun önüne geçilirken diğer taraftan araziler değerlendirilerek ülke ekonomisine katkı sağlayacaktır. Yapay meraların verimleri doğal meralara göre daha yüksektir ve kaliteli yem üretirler. Karışımda bulunan türler genellikle derin köklüdür ve yaz kritik peryodunda da üretim yaparak doğal meraların yükünü hafifletirler. Farklı türlerin karışımlarından elde edilen yem, hayvanlar için daha dengeli ve besleyici olmaktadır. Yapay meralarda beslenen hayvanlara yararları yanında üzerinde yetiştirilen toprağa da birçok faydaları vardır. Özellikle baklagil yem bitkileri köklerinde bulunan yumrucuklarda yaşayan yumrucuk bakterileriyle havanın serbest azotunu toprağa bağlarlar. Yetiştirildiği toprağı azotça zenginleştirirler. Toprağın fiziksel ve kimyasal yapısını düzenlerler. Toprağı derin ve kuvvetli kök sistemleriyle etkileyip gevşetirler. Öte yandan bol miktarda organik madde sağlayarak toprağı zenginleştirirler. Bu suretle toprağın havalanma ve su tutma kapasitelerini artırarak önemli bir sorun olan toprak kaybını engellerler. Toprak yorgunluğunu gidermede ve zararlılarla mücadelede büyük rol oynarlar. Yapay meraların oluşturulmasında başarı, ancak bölgeye uyum göstermiş tür ve varyetelerin seçimiyle mümkündür. Seçilen türlerin büyüme, gelişme dönemleri ve ömür uzunlukları da birbirine yakın olmalıdır. Karışımdaki türler birbirleri ile rekabet edebilmelidir. Rekabet güçleri birbirine yakın olan türler seçilmelidir. Rekabetin daha fazla olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde karışımdaki bitki boylarındaki fark fazla olmamalıdır. Rekabet gücü birbirinden farklı olan türlerin seçilmesiyle oluşturulan yapay meralarda beklenen faydalar sağlanamamaktadır. 2
Yürüttüğümüz bu araştırmada, yapay mera kurmak için kullandığımız baklagil ve buğdaygil yem bitkileri ve çeşitli özellikleri şu şekilde özetlenebilir: Otlak ayrığı, uzun ömürlü çok yıllık, serin mevsim yem bitkisidir. Buğdaygiller içerisinde kurağa ve soğuğa en çok dayanan bitkilerden biridir. Yurdumuzun kurak ve yarı kurak bölgelerindeki meralarda kendiliğinden yetişir. İlkbaharda erkenden gelişir ve otlatılabilecek duruma gelir. Hayvanlar tarafından sevilerek yenir. Otlatmaya dayanıklıdır. Devamlı otlatma şartları altında zayıflar, seyrekleşir ve sonunda kaybolur. Anavatanı ülkemiz olmasına rağmen meralarımızda az bulunmasının nedeni budur. Kılçıksız brom, yapay çayır ve meralar için tavsiye edilen çok yıllık, çim kapağı meydana getiren serin mevsim yem bitkisidir. Kurağa ve soğuğa dayanabilir. Orta Anadolunun tabii vejetasyonu içerisinde bulunmadığı halde, bu bölgemizin kıraç meralarında başarılı bir şekilde yetişir. Korunga, kıraç ve kireçli topraklarda yetişebilen önemli baklagil yem bitkisidir. Hayvanlar tarafından sevilerek yenir ve yonca gibi otlatıldığında şişme yapmaz. Korunga kıraç koşullarda otlak ayrığı ve kılçıksız brom ile uyumlu karışımlar oluşturmaktadır. Çayır düğmesi, gülgiller familyasından olup çok yıllık yem bitkisidir. Kışa ve kurağa oldukça iyi dayanması, yaz boyunca yeşilliğini koruması ve biçimden sonra hızla gelişmesi nedeniyle kurak bölgelerimize önerilen yem bitkilerinden birisidir. Diğer familya bitkileri arasında yapay mera kurmak için en çok kullanılan bitkilerden birisidir. Değişik türlerin karışımından oluşan yapay meralarda türler arası uyumu etkileyen en önemli faktörlerden birisi de bitkilerin birbirlerine olan uzaklığıdır. Yeniden mera tesisinde bu uzaklık ekim şekli ile ayarlanmaktadır. Genel olarak ya serpme ya da sıraya ekim söz konusudur. Ekim şeklini daha çok toprak rutubeti ile bitki köklerinin faaliyet alanları belirlemektedir. 3
Başarılı karışımlar oluşturulması ve etkin bir şekilde uzun yıllar değerlendirilebilmesi, dışarıdan yapılan girdiler ve çevre şartları ile yakından ilgilidir. Azotlu gübre uygulamaları yapay meraların ot verimini ve kalitesini artırırken, otlatma periyodunu da uzatmaktadır. Bu araştırmada, Orta Anadolu şartlarında yapay mera tesisi için bazı mera karışımlarında farklı ekim şekilleri ve azot dozlarının yem verimi ve kalitesine etkileri belirlenmeye çalışılmıştır. 4
2. KAYNAK ÖZETLERİ Dünyada ve ülkemizde yapay mera kurulması ile ilgili olarak birçok çalışma yapılmıştır. Bu konuda yapılan çalışmalar incelenmiş ve konumuzla ilgili olanlar tarih sırasına göre özetlenmeye çalışılmıştır. Chamblee ve Lovvorn (1953) yonca, domuz ayrığı ve yüksek çayır yumağını farklı sıraya, aynı sıraya ve serpme ekerek değişik oranlarda karışımlar oluşturmuşlardır. Araştırmada serpme ve aynı sıraya ekimlerden en yüksek verim alınırken, yonca + domuz ayrığı karışımı en verimli karışım olmuştur. Ayrıca buğdaygillerin karışımdaki oranlarının artmasıyla yoncanın veriminin azaldığı belirlenmiştir. MacLauchlan ve Hafenricher (1961) baklagil + buğdaygil karışımlarında yağışın az olduğu bölgelerde farklı sıraya yapılan ekimlerin aynı sıraya yapılan ekimlerden daha verimli olduğunu belirtmişlerdir. Kozov (1965) çayır düğmesinin ilkbaharda erken gelişmeye başladığını, diğer birçok yem bitkisinin uyku devresine girdiği yaz ortası ve sonbahar aylarında büyümesini sürdürdüğünü, bu sebeple otlatma ve yeşil yem üretim döneminin genişlediğini ifade etmiştir. Erzurum kıraç koşullarında Tosun (1968) korunganın birlikte yetiştiği mavi ayrık, otlak ayrığı ve kılçıksız bromun gelişmesine etkisini incelemek amacıyla üç yıl süreli bir araştırma yürütmüştür. Denemede ele alınan dört bitki yalnız ve birbirleriyle ikili karışımlar halinde ekilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, buğdaygillerden meydana gelen ikili karışımların kuru ot verimi ortalama dekara 125.5 kg olurken, korunga+buğdaygil karışımlarında bu verim 326.4 kg a yükselmiştir. Sadece buğdaygillerden oluşan karışımlarda ham protein verimleri dekara 7.8-10.7 kg arasında değişirken, korunganın buğdaygillerle karışımlarında ise 41.8-50.2 kg arasında dağılım göstermiştir. Karışıma korunganın dahil olması verimleri çok önemli ölçüde yükseltmiştir. 5
Apaydın (1973) Ankara ekolojik şartlarında yürüttüğü denemede kamışsı yumak, kılçıksız brom ve yonca (ekim oranları sırasıyla % 50, % 45 ve % 5) karışımlarından oluşan yapay bir mera tesis etmiştir. Deneme sonucunda ortalama dekara 312.5 kg kuru ot ve 38.0 kg ham protein verimi elde edildiği, otun ham protein oranının ise % 12.16 olduğu bildirilmiştir. Hanna vd (1977) korungayı yalın, otlak ayrığı, otlak arpası ve tüylü ayrıkla aynı sıraya ve farklı sıralara ekerek ikili karışımlar oluşturmuşlardır. Aynı sıraya ekilen korunga + otlak ayrığı karışımlarında otlak ayrığının ot verimi yüksek olurken, farklı sıraya ekimlerde korunganın verimi daha yüksek olmuştur. Korunga + tüylü ayrıkta da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Korunga + otlak arpası karışımlarında ise otlak arpasının ot verimi farklı sıraya ekimlerde daha yüksek olurken, korunganın ot verimi aynı sıraya ekimde daha yüksek olmuştur. Fakat parsel verimleri her iki ekim şeklinde de benzer bulunmuştur. Popa (1977) korunga, yonca, gazal boynuzu, kılçıksız brom, domuz ayrığı ve otlak ayrığından oluşan ikili ve çoklu karışımlar oluşturmuştur. Araştırıcı en yüksek verimleri sırasıyla korunga + otlak ayrığı, korunga + kılçıksız brom ve korunga + kılçıksız brom + yonca + otlak ayrığı karışımlarından elde etmiştir. Tekeli (1977) kurak şartlarda yapay mera kurmak amacıyla yonca, kılçıksız brom ve mavi ayrıktan oluşan karışımları farklı ve aynı sıralara, çapraz sıralara ve serpme olarak ektiği ve 3 yıl sürdürdüğü araştırma sonuçlarına göre, serpme ekim fide çıkışında diğer üç ekim yönteminden düşük sonuçlar vermiştir. Genel olarak yoncanın serpme ekimde, kılçıksız brom farklı ve çapraz ekimde, mavi ayrık ise aynı sıraya ekimde en yüksek oranlarda bulunmuştur. En yüksek ortalama kuru madde verimi (669.5 kg/da) ve ham protein verimi (74 kg/da) aynı sıraya ekimlerden elde edilirken, bunu sırasıyla farklı sıraya, çapraz ve serpme ekimler takip etmiştir. Kurt (1978) Orta Anadolu kıraç koşullarında yapay mera kurmak için mavi ayrık, kılçıksız brom ve yoncayı karışım halinde ekmiştir. Karışıma giren bu bitkilerin ekiminde değişik tohum oranlarını kapsayan 15 karışım oluşturmuştur. Yürütülen 6
araştırma sonuçlarına göre, mavi ayrık, kılçıksız brom ve yoncanın m 2 deki ortalama fide sayısı sırasıyla 49.73, 58.91, 23.42, ortalama bitki boyları sırasıyla 19.68, 27.1, 47.6 cm, dekardan kaldırılan ortalama kuru ot verimi 225.35 kg, ortalama kuru madde verimi 206.12 kg/da, ortalama ham protein verimi 29.76 kg/da olmuş, türlerin botanik kompozisyona katılma oranları ise yoncada % 53, mavi ayrıkta % 31 ve kılçıksız bromda % 16 olduğu tespit edilmiştir. Tokluoğlu (1980) tarafından çayır düğmesi ekotiplerinin ham protein oranlarını belirlemek amacıyla yapılan araştırmada çiçeklenmeden önce ham protein oranları % 18.23-24.85, çiçeklenme esnasında % 10.81-14.30 ve çiçeklenmeden sonra % 5.22-10.31 arasında değiştiği tespit edilmiştir. Moldovya da Cazaceanu vd (1981) nin yürüttükleri araştırmada buğdaygil yem bitkilerinden domuz ayrığı, çayır yumağı, kılçıksız brom, çok yıllık çim ve otlak ayrığı % 60 oranında, baklagil yem bitkilerinden yonca, korunga ve gazal boynuzu ise % 40 oranında karışıma alınarak ekilmiştir. Sonbaharda 5 kg/da P 2 O 5 ve ilkbaharda 0 veya 10 kg/da N uygulanmıştır. İlk yıl en yüksek kuru madde verimleri (883 ve 965 kg/da) sırasıyla % 30 domuz ayrığı + % 30 otlak ayrığı + % 40 korunga ile % 60 çayır yumağı + % 40 korunga karışımlarından, ikinci yıl ise (772, 791 ve 788 kg/da) sırasıyla % 60 domuz ayrığı + % 40 gazal boynuzu, % 60 domuz ayrığı + % 40 korunga ve % 60 kılçıksız brom + % 40 korunga karışımlarından elde edilmiştir. Ham protein oranı azotlu gübre uygulamalarında daha yüksek çıkmıştır. Sato vd (1981) yonca ve domuz ayrığını farklı sıralara ve serpme ekim şeklinde ekerek karışım oluşturmuşlardır. Deneme sonucunda yonca + domuz ayrığı karışımlarında serpme ekim daha başarılı bulunmuş ve tavsiye edilmiştir. Timirgaziu ve Moga (1981) yaptıkları çalışmada % 25 yonca ve % 75 domuz ayrığından oluşan karışımı aynı sıralara, farklı sıralara, çift farklı sıralara ve 2 sıra yonca + 1 sıra domuz ayrığı şeklinde ekmişler ve dekara 3, 6 ve 9 kg N atmışlardır. Sonuçta artan azot miktarıyla kuru madde veriminin ve ham protein oranının arttığı, en yüksek verimin aynı sıraya yapılan ekimden elde edildiği kaydedilmiştir. 7
Altın (1982a) Erzurum kıraç şartlarında yonca, korunga, otlak ayrığı, mavi ayrık ve kılçıksız brom ile bunların ikili ve üçlü karışımlarının dört ekim şeklinde (serpme, 20, 40 ve 60 cm aralıkla sıraya) 5 yıllık kuru ot ve 2 yıllık ham protein verimlerini belirlemiştir. da en yüksek kuru ot verimleri korunga ile buğdaygillerin oluşturduğu ikili karışımlardan elde edilirken, en az verim yoncanın buğdaygillerle teşkil ettiği üçlü karışımlarından elde edilmiştir. Ham protein veriminde ise tam tersi bir durum bulunmuştur. Altın (1982b) tarafından Erzurum kıraç koşullarında değişik dört ekim şeklinde (serpme, 20, 40 ve 60 cm aralıkla sıraya) ekilen yonca, korunga, otlak ayrığı, mavi ayrık ve kılçıksız bromun ilk iki biçim yılındaki ham protein oranları ile bu türlerin bir baklagille buğdaygillerin ikili ve üçlü karışımlarının beş yıllık kuru ot verimine türlerin katılma oranlarını belirlemek amacı ile yapılan araştırmada, yonca ve korunga ile karışık ekilen buğdaygillerin ham protein oranlarında önemli derecede yükselme olduğu belirlenmiştir. İkili veya üçlü karışımların kuru ot verimine türlerin katılma oranları ekim şekline ve biçim yıllarına göre değişmiştir. Rumbaugh vd (1982) nın ABD de yürüttükleri denemede otlak ayrığını yalın veya nohut geveni ve yonca ile karışım halinde yetiştirmişlerdir. Deneme sonucunda karışıma giren baklagillerin otlak ayrığının yem verimini ve kalitesini artırdığı tespit edilmiştir. Schultz ve Stubbendieck (1982) tarafından Nebraska da 2 yıl yürütülen çalışmada, yonca ve nohut geveni yalın ve kılçıksız brom, mavi ayrık, otlak ayrığı ve otlak arpası ile ikili karışımlar oluşturularak ekilmiş ve tesis dekara 0-0, 4.5-2.2, 0-2.2, 4.5-0 kg N-P olacak şekilde gübrelenmiştir. Araştırıcılar en yüksek kuru ot veriminin yoncanın otlak ayrığı ve mavi ayrıkla oluşturduğu karışımlardan ve 4.5-2.2, 4.5-0 kg/da N-P atılan parsellerden elde edildiğini vurgulamışlardır. Barnett ve Posler (1983) Kansas da kılçıksız brom, kamışsı yumak ve yem kanyaşını yalın ekerek dekara 0 ve 9 kg azot vermişlerdir. Ayrıca gübre vermeden yonca, çayır üçgülü, gazal boynuzu ve alaca taçotunu buğdaygillerle farklı sıralara ekmişlerdir. 8
Araştırmadan sağlanan sonuçlara göre, yalın ekimlerde bugdaygillerin gübresiz kuru madde verimi 307 kg/da olurken, ham protein oranı % 9.3 olarak bulunmuştur. Baklagillerle karışımlarda ise kuru madde verimi 730 kg/da ve ham protein oranı % 11.21 olarak belirlemişlerdir. McGinnies ve Townsend (1983) tarafından yapılan çalışmada otlak ayrığı, otlak arpası ve tüylü ayrık yalın ve nohut geveni, yonca ve korunga ile ikili karışımlar halinde yetiştirilmiştir. Çalışma sonucunda en yüksek kuru ot veriminin otlak ayrığının bulunduğu karışımlardan elde edildiği bildirilmiştir. Casler ve Drolsom (1984) yoncayı yalın ve domuz ayrığı, kılçıksız brom, kamışsı yumak ve çayır kelpkuyruğu ile ikili karışımlar oluşturacak biçimde ekmişlerdir. Araştırmada karışımlardan yüksek verim elde edilirken, en yüksek verim sırasıyla kamışsı yumak, kılçıksız brom, domuz ayrığı ve çayır kelpkuyruğu karışımlarından sağlanmıştır. ın veriminin çevre şartları ve bitkiler arasındaki rekabetten etkilendiği kaydedilmiştir. Sheaffer vd (1984) tarafından yürütülen araştırmada gazal boynuzu, 9 buğdaygil yem bitkisiyle ikili karışımlar halinde ekilmiştir. Araştırıcılar en yüksek verimlerin yem kanyaşı, kılçıksız brom ve domuz ayrığı karışımlarından elde edildiğini belirtmişlerdir. Sağlamtimur vd (1986) Çukurova koşullarında değişik baklagil yem bitkileri ile yaptıkları çalışmada, korungada bitki boyunun 62.5-112 cm arasında değiştiğini, yaş ot veriminin ise 1000-2500 kg/da arasında olduğunu belirtmişlerdir. Brophy vd (1987) yonca + yem kanyaşı karışımında azot transferi en fazla 20 cm sıra arası ve yüksek baklagil oranından elde etmişlerdir. Yem kanyaşı yonca ile karışımında azot ihtiyacının % 68-79 unu yoncada bağlanan azottan karşıladığını belirtmişlerdir. Frame (1987) çok yıllık çim + ak üçgül karışımlarına 0 veya 8 kg/da azot uygulamıştır. Araştırıcı ilkbaharda verilen azotun toplam kuru madde verimini artırdığını, fakat ak üçgülün miktarını ve verimini düşürdüğünü belirtmiştir. 9
Frame ve Harkess (1987) yürüttükleri araştırmalarında buğdaygillerle baklagilleri karışık yetiştirmişlerdir. Deneme sonucunda karışık ekimler toplam verimi artırırken, baklagillerin miktarını ve verimini azaltmıştır. Kenno vd (1987) nohut geveni, kılçıksız brom ve domuz ayrığını yalın ve ikili karışımlar halinde, aynı sıraya, farklı sıralara ve çapraz şeklinde ekmişlerdir. Denemede ilk yıl ekim şekli yem verimi üzerinde etkili olmamıştır. En yüksek verim farklı sıralara ekilen nohut geveni + kılçıksız brom karışımından elde edilirken, en yüksek bitki boyu yine farklı sıralara yapılan ekimlerden sağlanmıştır. Farklı sıralara yapılan ekimlerde buğdaygillerin baklagillerle rekabeti daha az olmuştur. McBratney (1987) altı yıllık çayır üçgülü/çok yıllık buğdaygillerden oluşan karışım ile yürüttüğü denemede baklagil/buğdaygil karışımlarına azotlu gübre uygulamasının kuru madde verimini artırdığını, fakat baklagil oranını azalttığını belirtmiştir. Ta ve Faris (1987a) yonca ile çayır kelpkuyruğunu yalın ve karışık (1:1 ve 1:2 oranlarında) ekmişler ve 2 yıl boyunca yoncanın çiçeklenme başlangıcı, % 50 çiçeklenme ve tam çiçeklenme dönemlerinde hasat etmişlerdir. Araştırıcılar yoncanın % 50 çiçeklenme döneminde hasat edildiği karışımların kuru ot ve ham protein verimlerinin daha yüksek olduğunu, ilk yılda çayır kelpkuyruğunun, ikinci yılda ise yoncanın botanik kompozisyondaki oranının arttığını ifade etmişlerdir. Ta ve Faris (1987b) yonca ve çayır kelpkuyruğu karışımlarında baklagilin (yonca) azot bağlaması ve bağlanan bu azotun buğdaygile (çayır kelpkuyruğu) aktarılma durumunu da araştırmışlardır. Baklagilin tespit ettiği azottan dolayı buğdaygilin veriminin yükseldiğini, karışımda yonca oranının ve biçim sayısının artmasıyla azot aktarımının arttığını ve bunun sonucunda da azotlu gübre kullanımının azalacağını belirtmişlerdir. Altın ve Gökkuş (1988) tarafından Erzurum sulu koşullarında 6 yıl yürütülen bir çalışmada, bitki materyali olarak yonca, çayır üçgülü, kılçıksız brom, domuz ayrığı ve yüksek otlak ayrığı kullanılmıştır. Bu bitkilerin yalın, ikili ve üçlü karışımlarıyla, 10
serpme, 15, 30 ve 45 cm sıra aralığı ile ekimin verime etkisi incelenmiştir. Deneme sonucunda karışımlar bu türlerin yalın ekimlerinden % 39.6 oranında daha verimli olmaktadır. Bu farklılık ikili karışımlarda % 45.8, üçlü karışımlarda ise % 33.3 oranlarında daha fazla olmuştur. Genellikle bütün tür ve karışımlarda serpme ekim, sıraya ekimlerden daha az verimli olurken, 30 cm sıra aralığı ile yapılan ekim en verimli olarak bulunmuştur. da uyumu ortaya koymak için Kuzey Amerika da yürüttüğü denemede Casler (1988) domuz ayrığı, kılçıksız brom ve çok yıllık çim ile yoncayı ikili karışımlar oluşturacak şekilde yetiştirmiştir. Araştırmada bitkilerin toprağı kaplama oranları domuz ayrığı>kılçıksız brom>çok yıllık çim şeklinde olurken, yeniden büyümeleri otlak ayrığı>çok yıllık çim>kılçıksız brom şeklinde sıralanmış ve bu bitkilerin birbirleriyle uyumlu karışımlar oluşturduğu vurgulanmıştır. İzmir de Çelen (1988) tarafından İtalyan çimi, Anadolu üçgülü ve İskenderiye üçgülünde değişik karışım oranları ve farklı ekim yöntemlerinin verim ve diğer bazı karakterlere etkilerini belirlemek için yapılan çalışmada, sıraya ekimin en iyi sonucu verdiği tespit edilmiştir. Jones vd (1988) yem kanyaşı, yonca ve gazal boynuzunu farklı sıralara ekerek ikili karışımlar teşkil etmişlerdir. Yazarların kaydettiğine göre, gazal boynuzu ile tertiplenen karışımlarda baklagilin oranı % 67 den % 81 e yükselmiştir. Erken ilkbaharda karışımlardaki baklagiller yalın ekimlere göre daha uzun boylu olmuşlar ve daha erken olgunlaşmışlardır. Ayrıca baklagillerin egemen olduğu karışımlarda bitki boyunun uzun olması ve olgunlaşma üstünlüğünden dolayı makineli hasadın yapılabileceği bildirilmiştir. Tosun vd (1989) Erzurum koşullarında bir doğal ve iki yapay meradan oluşan üç merada yürüttükleri çalışmada yapay meraları yonca + buğdaygiller ve korunga + buğdaygiller şeklinde düzenlemişlerdir. Baklagiller her iki yapay merada da % 25 er oranında yer alırken, buğdaygiller aynı oranlarda olmak üzere % 30 mavi ayrık, % 25 otlak ayrığı, % 15 kılçıksız brom ve % 5 koyun yumağı şeklinde oluşturulmuştur. 11