T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ

T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İZNİK TE KULLANIM AMAÇLI ÜRETİLEN (16.YY) TABAK VE KASE FORMLARININ GÜNÜMÜZDEKİ BENZER ÜRETİMLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI Mine SEVGİLİ Danışman Yard. Doç. Vedat KACAR İZMİR 2006

T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İZNİK TE KULLANIM AMAÇLI ÜRETİLEN (16.YY) TABAK VE KASE FORMLARININ GÜNÜMÜZDEKİ BENZER ÜRETİMLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI Mine SEVGİLİ Danışman Yard. Doç. Vedat KACAR İZMİR 2006 2

YEMİN METNİ Yüksek Lisans Tezi / Doktora Tezi / Tezsiz Yüksek Lisans Projesi olarak sunduğum İznik te Kullanım Amaçlı Üretilen (16.yy) Tabak Ve Kase Formlarının Günümüzdeki Benzer Üretimleriyle Karşılaştırılması adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih../../.. Adı SOYADI İmza i

TUTANAK Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü nün.././ tarih ve Sayılı toplantısında oluşturulan Jüri, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği nin. Maddesine göre Anasanat / Anabilim Dalı Yüksek Lisans / Doktora / Sanatta Yeterlilik öğrencisi nin.konulu tezi / projesi incelenmiş ve aday /../. Tarihinde, saat.. da jüri önünde tez savunmasına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini / projesini savunmasından sonra.. dakikalık süre içinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından Jüri üyelerince sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin / projenin. olduğuna oy.. ile karar verildi. BAŞKAN ÜYE ÜYE ii

YÜKSEKÖĞRETİM KURULU DÖKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ VERİ FORMU Tez No: Konu kodu: Ünv. kodu: * Not:Bu bölüm merkezimiz tarafından doldurulacaktır. Tezin Yazarının Soyadı: SEVGİLİ Adı: MINE Tezin Türkçe adı : İZNİK TE KULLANIM AMAÇLI ÜRETİLEN (16.YY) TABAK VE KASE FORMLARININ GÜNÜMÜZDEKİ BENZER ÜRETİMLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI Tezin yabancı dildeki adı: COMPARİSON OF PLATES FORMS WHİCH WAS PRODUCED Tezin yapıldığı: Üniversite: DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Diğer kuruluşlar: FOR USİNG İN IZNİK AND SİMİLAR PRODUCTİONS OF TODAY Enstitüsü: GÜZEL SANATLAR Yılı: 2006 Tezin Türü : 1-Yüksek Lisans 2- Doktora 3- Tıpta Uzm. 4- Sanatta Yeterlilik Dili: TÜRKÇE Sayfa sayısı: 100 Referans sayısı: 10 Tez Danışmanlarının Ünvanı: Yard. Doç. Ünvanı: Adı: VEDAT Adı: Soyadı: KACAR Soyadı: Türkçe anahtar kelimeler: İngilizce anahtar kelimeler: 1-1- 2-2- 3-3- 4-4- 5-5- Tarih:. /.2006 İmza: Tezimin erişim sayfasında yayınlanmasını istiyorum Evet Hayır iii

ÖZET Çoğumuza göre seramik tarihi kültür tarihinin kendisidir. Toprağın şekillendirilmesi ve pişirilmesi ile elde edilen çömlek, sanatçının elinden seramik olmuş, sırla kaplanmıştır. Hem kap kacak türünde hem de iç ve dış duvar süslemelerinde ölçülü ve dengeli, sırlı tuğla ve çini kullanımı Türk sanatının tarihinde önemli bir konuyu oluşturmaktadır. 15. yy. dan itibaren İznik seramik ve çinilerinde asıl ünü sağlayacak olan bir teknoloji değişimi yaşanmıştır. 16. yy da doruk noktasına ulaşmış olan bu mavi beyaz dekorlu seramikler Çin porselenlerinin yerini doldurmaya başlamıştır. Araştırmamızın amacı tezimizin de başlığı olan İznik te kullanım amaçlı üretilen (16.yy) tabak ve kase formlarının günümüzdeki benzer üretimleri ile karşılaştırılması dır. 16.yy da İznik te üretilen tabak ve kase formaları ile günümüzde Kütahya da üretilen belirgin bazı örneklerin karşılaştırılması yapılmıştır. Bu araştırmada Osmanlı dan günümüze ulaşan sofra adabında yola çıkılmıştır. Geçmişte ne amaçla üretilen tabak ve kaseler günümüzde ne amaçla üretilmektedir sorusuna yanıt aranmıştır. Osmanlı seramikleri çeşitliliği, desen zenginliği ve renk ahengi ile birleşerek İznik çiniciliği üstünlüğünü açıklar. İznik seramiklerinin teknik, form ve desen özelliklerinin sınıflandırarak anlatılan bu araştırmada geçmişten ve günümüzden resimli örnekler verilerek açıklanmaya çalışılmıştır. iv

ABSTRACT According to many people, ceramic is the history of culture. Earthenware which is made by shaping and cooking the soil became a ceramic in the hands of artisan and covered by glaze. For glazed bricks and tile both plate types and inside and outside wall decorations are important for Turkish history of art. Since 15 th century, change in technology occurred which ensure real famous for İznik ceramic and tile. Blue-white decorated ceramics which was reached in 16 th century started to the take place of Chinese porcelains. Aim of the researchs which also the title of thesis Comparison of plates forms which was produced for using in Iznik and similar productions of today Plate forms which was produced in Iznik in 16 th century and same samples which are produced in Kutahya today were compared. This research emerged from Ottoman culture of table.what was the aim of production of the plates in the past and today? Combination of variety of Ottoman ceramics, richness of design and color harmony explains the superiority of İznik ceramic. In this research, Iznik ceramics was classified according to their technics, forms and designs and it was explained by pictures from past and today. v

İÇİNDEKİLER İZNİK TE KULLANIM AMAÇLI ÜRETİLEN (16.YY) TABAK VE KASE FORMLARININ GÜNÜMÜZDEKİ BENZER ÜRETİMLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI YEMİN METNİ...i TUTANAK...ii Y.Ö.K. DÖKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ VERİ FORMU...iii ÖZET...iv ABSTRACT...v İÇİNDEKİLER...vi ŞEKİL RESİM LİSTESİ...viii UYGULAMALAR LİSTESİ...xii ÖNSÖZ...xiii GİRİŞ...1 I. BÖLÜM 16. YY DA SARAY İÇİN ÜRETİLEN TABAK VE KASE FORMLARINA GENEL BİR BAKIŞ (form çeşitliliği açısından tabaklar ve kaseler)...4 1.1. 16.yy. da kullanılmış tabak ve kase formları...4 1.2. Form çeşitliliği açısından tabaklar ve kase türleri...9 1.2.1 Tabaklar...9 1.2.2. Sahanlar...13 1.2.3. Kaseler, Üsküreler...14 1.2.4. Tazzalar...15 1.2.5. Ayaklı Leğenler...16 vi

II. BÖLÜM 16. YY İZNİK TABAK VE KASE FORMLARININ GÜNÜMÜZDEKİ BENZER ÜRETİMİYLE KARŞILAŞTIRILMASI... 18 2.1. Kullanım amaçları açısından karşılaştırılması...18 2.2. Form Özellikleri açısından karşılaştırılması...25 2.3. Çamur yapısı açısından karşılaştırılması...43 2.4. Renk, motif ve Kompozisyon özellikleri açısından karşılaştırılması...50 III. BÖLÜM UYGULAMALAR...78 SONUÇ...85 KAYNAKLAR...88 KISALTMALAR...89 vii

ŞEKİL RESİM LİSTESİ Şekil 1:...10 Tabaklar Sahanlar (N. ATASOY, J. RABYY, İznik Seramikleri) Şekil 2:...14 Kapalı kaseler üsküreler. ( N.ATASOY J. RABYY. İznik Seramikleri) Şekil 3:...16 Tazzalar Ayaklı Tabaklar. ( N.ATASOY J. RABYY. İznik Seramikleri) Resim1:...11 Geniş kenarlı düz tabak (1590) Özel koleksiyon çap 37,5 cm. (N. ATASOY J.RABY, İznik Seramikleri. ) Resim 2:...12 Tabak (1480) Haags Gemeentemuseum, Lahey çap: 44,5 cm. (N.ATASOY- J.RABY, İznik Seramikleri. ) Resim 3:...13 Yaprak dilimi kenarlı çukur tabak (1550-55) Musee du Loure, Paris, env. no: 6320 çap: 35cm. (N. ATASOY-J.RABY, İznik Seramikleri) Resim 4:...15 Kapaklı kase (1585) Musee du Louvre Paris, yükseklik: 27 cm. çap: 24cm. ( N. ATASOY-J. RABY, İznik Seramikleri. ) Resim 5:...17 Yarım küre biçimindeki yüksek ayaklı leğen. (1545 50) Victoria And Albert Museum Londra, yükseklik: 28 cm. çap: 42,5 cm. ( N. ATASOY-J.RABY, İznik Seramikleri) Resim 6:...19 17a 8b Şölen sahnelerinden ayrıntılar Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet Surnömesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. Uzanmış ve elinde seramik bir sürahi tutan genç 18.yy başı albüm yaprağı. Resim 7:...20 Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet surnamesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. (LEVNİ) Resim 8:...21 viii

Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet surnamesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. (LEVNİ) Resim 9:...22 Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Resim 10:...23 Günümüzde üretilen örneklerden geniş kenarlı düz tabak. Resim 11:...24 Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Resim 12:...26 Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Resim 13:...27 Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Resim 14:...28 Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Resim 15:...28 Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Resim 16:...29 İznik dönemine ait tazza formu Resim 17:...30 Günümüzde üretilen örneklerden dilimli çukur kase. Resim 18:...31 İznik dönemine ait kase formu. Resim 19:...32 İznik dönemine ait kase formu. Resim 20:...33 Günümüzde üretilen örneklerden kase formu. Resim 21:...34 Günümüzde üretilen örneklerden çukur kase. Resim 22:...35 İznik dönemine ait dilimli tabak Resim 23:...36 İznik dönemine ait düz kenarlı tabak. Resim 24:...37 İznik dönemine ait tondino. ix

Resim 25:...38 İznik dönemine ait düz kenarlı tabak. Resim 26:...39 Günümüzde üretilen örneklerden düz tabak. Resim 27:...40 Günümüzde üretilen örneklerden dilimli tabak. Resim 28:...41 Sultan II Beyazıt Devri seramiklerine ait ayaklı kase. Resim 29:...42 Günümüzde üretilen örneklerden ayaklı kase. Resim 30:...56 Günümüzde üretilen örneklerden kase. Resim 31:...57 Günümüzde üretilen örneklerinden kase. Resim 32:...58 Günümüzde üretilen örneklerden kase. Resim 33:...59 Günümüzde üretilen örneklerden dilimli kase. Resim 34:...60 Günümüzde üretilen örneklerden düz kenarlı tabak. Resim 35:...61 Günümüzde üretilen örneklerden düz dilimli tabak. Resim 36:...62 Günümüzde üretilen örneklerden dilimli tabak. Resim 37:...63 Günümüzde üretilen örneklerden düz kenarlı tabak. Resim 38:...64 Günümüzde üretilen örneklerden düz kenarlı tabak. Resim 39:...65 Günümüzde üretilen örneklerden düz kenarlı tabak. Resim 40:...66 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. Resim 41:...67 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. x

Resim 42:...68 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. Resim 43:...69 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. Resim 44:...70 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. Resim 45:...71 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı form. Resim 46:...72 Günümüzde üretilen örneklerden ayaklı vozo. Resim 47:...73 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklı vozo. Resim 48:...74 Günümüzde üretilen örneklerden ayaklı vozo. Resim 49:...75 Günümüzde üretilen örneklerden ayaklı vozo. Resim 50:...76 Günümüzde üretilen örneklerden kapaklıı vozo. Resim 51:...77 Günümüzde üretilen örneklerden ayaklı vozolar. xi

UYGULAMALAR LİSTESİ Uygulama 1:...80 Düz kenarlı (Karanfil desenli) tabak Uygulama 2:...80 Dilimli (Gemi desenli) düz tabak Uygulama 3:...81 Dilimli çukur tabak Uygulama 4:...81 Düz kenarlı çukur tabak Uygulama 5:...82 Tondino (Haliç işi) Uygulama 6:...82 Dilimli düz tabak (Haliç işi) Uygulama 7:...83 Düz kenarlı (Gemi desenli) çukur tabak Uygulama 8:...83 Yuvarlak kapaklı vazo Uygulama 9:...84 Kapaklı form Uygulama 10:...84 Dilimli düz tabak xii

ÖNSÖZ Osmanlı döneminde geleneksel seramik sanatı 15-16 yy larda gerek teknik, gerekse sanatsal yönlerden en mükemmel çağını yaşamıştır. İznik bu dönemde çini ve seramik üretim merkezi olmuştur. İznik çinilerini benzersiz kılan ve müzeciler ile koleksiyoncuların hayranlık duymasına yol açan pek çok sebep vardır. Üretimlerini üçyüz yıl ara verilmiş olması başlıca sebeplerden biridir. Son derece temiz beyaz astarları, sert sırları ve sıratlı tekniğindeki bezemelerini yanı sıra başarılması çok güç bir tekniğe sahipler. Çini plaka ve kap kaçaklarda kullanılan bazı renkler, özellikle de mercan kırmızısı elde edilmesi ve uygulaması son derece güç karışımlardır. Öte yandan hamur, astar, sır karışımı olarak yüzde 70-90 oranında kuvars kuvarsit içeriği ile, seramik literatüründe teknolojik olarak başarılması zor diye tanıtılır. Bu bilgilerden yola çıkarak tez konusu olarak İznikte kullanım amaçlı üretilen (16.yy) tabak ve kase formlarının günümüzdeki benzer üretimleriyle karşılaştırılması başlıklı bir çalışma yapılmıştır. İznik te 16.yy da en mükemmel çağın yaşayan çiniler günümüzde Kütahya da dekoratif unsurlu olarak üretilmektedir. Osmanlı saray mutfağından günümüze uzanan geleneksel sofra adabı göz önüne alınarak araştırmaya yön verilmiştir. Araştırmanın her aşamasında değerli fikir ve yardımlarından faydalandığım hocam Sayın Prof. Dr. İsmail Öztürk e çalışmamın detaylandırılmasını sağlayan, değerli yardımlarını esirgemeyen danışmanım Sayın Yrd. Doç. Vedat Kacar a teşekkürlerimi bir borç bilirim. Mine SEVGİLİ İzmir - 2006 xiii

GİRİŞ İznik te çini üretimi başlamadan önce Osmanlı başkentlerindeki (Bursa, Edirne, İstanbul) cami ve türbe gibi dini yapılarda kullanılan çiniler gezgin ustalar tarafından inşaat alanı yakınlarında kurulan atölyelerde imal ediliyordu. Bunlar ileri tekniklerin uygulandığı beyaz, sert hamurlu ve son derece zengin motiflerle bezeli ürünlerdi. Oysa bu sıralarda İznik te geniş halk kitlelerinin günlük kullanımı için hala yumuşak, kırmızı hamurlu sırlı kaplar yapılmaktaydı. Beyaz astar üzerine birkaç renkle boyanan bu kaplar çok basit desenlere sahipti. Bu tür köylü işi çini kaplar İznik dışında, başta Kütahya olmak üzere Anadolu nun başka yerlerinde de yapılmaktaydı. 1 14. yy dan itibaren Ortadoğu pazarını elinde tutan Çin porselenlerine özgü desenler İznik te 14.yy dolaylarında kullanılmaya başladı. 15. yy sonlarına gelindiğinde yalnız 400 haneli İznik te seramik üretimi beyaz üstüne mavi desenli çinilerin imaliyle artık yeni bir döneme girmiştir. İznik çinilerinde görülen bu üslup gelişmesi, değişik yörelerden gelen ustaların şehre yerleşmesi ile II. Mehmet in Topkapı Sarayında açtığı Nakkaşhane ile kurulan ilişkilere bağlanabilir. Bu sıralarda saray ustalarının rumi, ve hatayi motiflerini çeşitlendirerek düzenledikleri yepyeni kompozisyonlar bir döneme damgasını vuran yeni bir saray üslubunu oluşturmaktaydı. Önce tezhip ve ciltlerde kendini gösteren bu üslup kısa sürede çini sanatıyla başka alanlara da yansıdı ve II. Beyazıt dönemiyle I. Selim döneminde de sürdü. 2 Saray atölyeleriyle İznik li ustalar arasındaki ilişkiyi belgeleyen kaynakların günümüze ulaşmamış olmasına rağmen, var olan çini örnekler arasındaki benzerlikler bu ilişkileri ortaya koymaya yeterlidir. Erken İznik mavi beyaz çinilerinin ulaştığı düzey, daha önce hiçbir İslam ülkesinde görülmedik düzeyde idi. Bu başarı bir ölçüde İznik li ustaların Çin porselenlerini taklid etmedeki ustalıklarından kaynaklanıyordu. Ayrı dönemde Ortadoğu da başka çini ustaları da benzer deneyler yapmış ama İznik li meslektaşları kadar başarılı olamamıştı. İznik te ulaşılan bu yüksek düzey daha da gelişerek 16. yy boyunca sürdü. 1 Atasoy Nurhan TULİAN, Raby; İznik Seramikleri, Londra, Alexandra Pres, 1989, s.17 2 a.g.e.s.17 1

İznik atölyelerinde seramik kaplarının yanı sıra saray atölyelerinde hazırlanan desenler doğrultusunda duvar çinileri de üretiliyordu. Bunların bazılarında ise kullanılacakları yere göre özel motifler uygulanıyordu. Bu dönemde üretilen en güzel duvar çinileri Bağdat Köşkü, Sünnet Odası gibi Topkapı Sarayındaki çeşitli köşklerde bolca kullanılmıştı. Buna karşı aynı dönemde üretilen tabak, sahan, bardak ya da sürahi gibi çini kapların Topkapı Sarayında hiç bulunmaması oldukça ilginçtir. Ayrıca bu tür kaplara saray dışında da rastlamak çok zordur. 16. yy da görülen ithal ürün hayranlığı 18. ve 19. yy da sürdürülmüştür. Bu kez de Avrupa porselenleri değer kazanmıştır. Dolayısı ile İznik seramikleri gene önemsenmemiş, yangınlardan kurtulabilenler bu kez de gelişi güzel satılmıştır. Oysa Avrupalılar 16. yy dan başlayarak İznik çinilerine büyük bir ilgi duymuş, hatta zaman zaman taklit etmeye çalışmışlardır. 16. yy ın sonlarına gelindiğinde ise İznik seramikleri ticari bir metaya dönüşmüştür. Yurt içinden ve yurtdışından gelen siparişlerin ve isteklerin sayısı arttıkça İznikli ustalar saraydan gelen duvar çinisi siparişlerini ertelemeye ve zamanında teslim etmemeye başlamıştır. Bu gün Güney Avrupa daki birçok klisenin duvarlarının süsleyen İznik tabakları ile 16.yy da İngiltere de değerli metal parçalar eklenen İznik çini kaplarının varlığı bu dönemde bir çok yabancının İznik seramiklerini satın aldığının bir kanıtıdır. Araştırmanın amacı tezimin de başlığı olan İznik te kullanım amaçlı üretilen (16yy) tabak ve kase formlarının günümüzdeki benzer üretimleriyle karşılaştırılması dır. Konumuzun esası olan geçmişle günümüzün karşılaştırılması, 16. yy de İznik te üretilen tabak ve kase formlarıyla günümüzde Kütahya da üretilen belirgin bazı örneklerin karşılaştırılması şeklindedir. Bu araştırmada Osmanlı dan günümüze uzanan sofra adabından yola çıkılarak geçmişte hangi amaçla üretilmiş olan tabak ve kaselerin üretim amaçları nelerdir, sorusuna yanıt aramaktır. Tez çalışmama aslında 2002 yılında başladım. Ancak o dönemde bazı sorunlardan dolayı tezimi veremedim. 2006 Ocak ayı af ile döndüğümde tezime sil baştan başladım. Çünkü o dönmede araştırmam için Kütahya da çektim fotoğraflardan eser kalmamıştı. O dönemde İznik dönemine ait formlara daha yakın formlar veya birebirleri üretiliyordu. Ancak şu anda çektiğim tezimdeki fotoğraf 9 dan fotoğraf 51 e kadar olan örneklerde formlar ve kompozisyonlar çok farklıdır. Tezime başlarken karşılaştığım en büyük zorluk karşılaştıracak çok 2

fazla materyalin şu anda olmamasıydı. Kütahya daki atölyelerde değişen teknoloji ile birlikte arz talebe göre farklı form desen ve kompozisyon araşışlarına girmişlerdir. Marmara Çini, Altın Çini ve İznik Çini Atölyelerinden aldığım fotoğraf örnekleriyle İznik te üretilen belli başlı örneklerin karşılaştırmasını yaptık. Geçmişten günümüze ulaşan tabakların kimliklerine göre karşılaştırma yaparsak yüzlerce tabak çeşitli olduğu için sınırlandırıp belli başlı örnekleri bize ulaşan kaynakların içinden seçtik. Karşılaştırma nedenimiz ise, form, motif renk ve kompozisyon açısından bire bir benzerlik olmasına rağmen bugün artık Kütahya da benzer formların yanında yüzlerce farklı ebat ve kompozisyonda formların yer almasıdır. Bir de bir dönemin bire bir kullanım amaçlı formları artık dekoratif birer unsur olarak vitri ve duvarlarda yer almasıdır. Araştırma üç bölümden oluşan bir plana göre ele alınmıştır. Birinci bölümde, 16. yy İznik çiniciliğinin tarihsel gelişi, o dönemde üretilen tabak ve kase formlarının üretim amaçları hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca bu dönemde üretilen tabak ve kase formlarını çamur yapısı, teknolojik özellikleri, renk, motif ve kompozisyon özellikleri de ayrıntılarıyla verilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın ikinci bölümünde, tezimizin asıl amacını oluşturan konu irdelenmiştir. 16. yy. İznik çini tabak ve kase formlarının günümüzdeki üretim özellikleri, çamur yapısı renk, motif ve kompozisyon özellikleri incelenmiştir. Ayrıca günümüzdeki üretim ile geçmişteki üretim amaçları arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Hem teknolojik açıdan hem renk motif ve kompozisyon açısından karşılaştırılmıştır ama en önemlisi kullanım amaçları ve üretim amaçları açısından ele alınıp incelenmeye çalışılmıştır. Osmanlıdan beri süregelen sofra geleneğinin günümüzdeki haline kadar olan geçiş süresi baz alınarak üretim amaçlarına değinilmiştir. Geçmişten birkaç örnek fotoğraf irdelenmiş ve günümüzde Kütahya da üretilen belli başla atölyelerdeki ürünlerin fotoğraf örnekleriyle karşılaştırma yapılmıştır. Bu belli başlı örnekler bize günümüzle ilgili ayrıntılı bilgi vermektedir. Üçüncü bölümde ise, geçmişte yapılan örneklerden ve günümüzde yapılan çalışmalardan bire bir uygulamalar yapılmış ve birkaç yeni öneri sunulmuştur. 3

I. BÖLÜM 16. yy da SARAY İÇİN ÜRETİLEN TABAK VE KASE FORMLARINA GENEL BİR BAKIŞ (Form çeşitliliği açısından tabaklar ve kaseler) 1.1. 16. yy. Kullanılmış Tabak ve Kase Formları Çoğumuza göre seramik tarihi, kültür tarihinin ta kendisidir. Toprağın şekillendirilmesi ve pişirilmesiyle elde edilen çömlek, sanatçının elinde seramik olmuş, sırla kaplanmıştır. Sırlı üretimin Doğu Akdeniz kültürlerinden oldukça eski bir geçmişi vardır. Ama, sırlanmış üretime "ÇİNİ" demek alışkanlığımız Asya kökenine işaret etmektedir. Hem kap-kacak türünde, hem de iç ve dış duvar süslemelerinde ölçülü ve dengeli sırlı tuğla ve çini kullanımı Türk Sanatı'nın tarihinde önemli bir konuyu oluşturmaktadır. Karahanlı ve Gazneli sanatlarında olduğu kadar, Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu dönemlerinde de hem duvar çinisi, hem de çeşitli tekniklerdeki ve bezeme üsluplarındaki kapkaçakda seramik tarihini izlememiz mümkündür. Tüm bu gelişmede çoğunlukla kırmızı hamurdan, kil esaslı ve kilin su ile yoğrulmasında, şekillendirilmesinde ve sırlanmasında, sonrasında bezenmesinde uygulanan teknik ve üsluplardaki ayırım değerlendirmeleri etkilemiştir. Kil (kaolin) esaslı altyapı, çoğunlukla kırmızı, bazen de grimsi olduğundan bunu renkli sırla kaplamak, bazen de arada astar kullanmak gerekmiştir. Selçuklu çağının bir diğer seramik üretim tarzı, sırsız seramiklerdir. 3 Son yıllarda ve yakın geçmişte İznik ve iznik'in Osmanlı Çağı çini ve seramikleri gündemdeki yerini çeşitli nedenlerle hep korudu. İznik'de yapılan bilimsel araştırmalar, Doğu Roma-Bizans dönemindeki kırmızı hamurlu ve çoğu kuş figürlü tek renk sırla sırlanmış seramik üretiminden sonra, kısa süren Selçuklu egemenliğinde de değişik bir seramik üretimine sahne olduğunu göstermektedir. XI. Yüzyılın Selçuklu seramik tekniğinin ve fırınlarının izlerine rastlanması, bir yandan Selçuklu seramik geleneğinin kuvvetini sergilerken, diğer yandan 1964 3 Prof. Dr. Ara Altun (Çini Fırınları Kazısı Başkanı). Antik Dekor Dergisi İznik, İstanbul Üniversitesi 4

yılından beri süregelen bilimsel kazılarda rastlanan astar bezeme tekniği (slip) seramiklerin, Selçuklu esası üzerinden Osmanlı seramik sanatında uygulandığı görüşünü de kuvvetlendirmekte ve aradaki bağlantıyı sağlamaktadır. Terminoloji açısından sırlı duvar kaplamasına "çini" sırlı kap-kaçak için de "seramik" terimini kullanmak konuya açıklık getirmektedir 4. Yakın geçmişe kadar, İznik kırmızı hamurlu Osmanlı seramiği, slip dekorlular tanınmadığından, serbest fırça dekorlu ve beyaz astarlı kap-kaçakla incelenmeye başlandı. Milet kazılarında çok miktarda rastlandığından ilk kez "Milet İşi" adı ile literatüre giren bu seramiklerin asıl üretim merkezinin. İznik olduğu 1964 yılından bu yana sürdürülen İznik kazılarından anlaşıldı. Çok sayıda yanık-bozuk, sırlanmamış, üçayak yapışık fire buluntu yanında, fırınlama aşamasında çökmüş fırınlardaki buluntular da bu durum desteklendi. Çoğunlukla tabak ve çukur kase gibi açık formlara sahip bu seramiklerde, kırmızı hamurlu altyapı üzerine beyaz bir astar çekildikten sonra, hiçbiri birbirine benzemeyen serbest fırça ile yapılan natüralist ve stilize dekor, bazen saydam, bazen de açık renkli bir sırla kaplanarak ikinci fırına giriyordu. Kazıların devamında, dekor ve üslup tahlilleri bu tip seramiğin İznik'de üretimin sürdüğü sürece üretildiğine işaret etmektedir 5. On beşinci yüzyıldan itibaren İznik seramik ve çinilerinde asıl ünü sağlayacak olan bir teknoloji değişimi yaşandığı son araştırmalardan anlaşılmaktadır. Kil yoğunluklu hamur yerine kuartz yoğunluklu, sert ve beyaz hamur değişikliğin temelini meydana getirmektedir. Daha yüksek ateşte pişirim, fırınlama teknolojisinde de bir değişime işaret etmektedir. Adeta yumuşak porselen niteliği kazanan bu seramikler, genellikle mavi beyaz dekorları ile Çin porselenlerinin yerini doldurmaya başlamıştır. Onaltıncı yüzyıl başlarında mavibeyaz ile saydam sır altındaki dekor çeşitlenme göstermiştir. Son yıllarda onaltıncı yüzyıl tuğralarının zemin dolgusunda görülen spirallere benzetilerek tuğrakeş üslubu adı teklif edilen ve eskiden Haliçisi denilen dekor yanında, yine eskiden Şam işi denilen iri yaprak motifli ve mora yakın renklerin katıldığı dekor da hep aynı teknolojinin ve hamurun kullanıldığı ürünler olarak karşımıza çıkarlar. Tümü İznik fırın ve atölyelerinde üretilen bu seramiklere dekorlarındaki desen üsluplarına 4 a.g.e. 5 a.g.e. 5

göre isimler yakıştırmakta, tıpkı Şamişi,Miletişi, Haliçişi, Rodosişi terimleri gibi soru işaretleri taşıyacaktır. 6 Osmanlı saray nakkaşhanesi, döneminin tüm sanat ürünlerindeki dokoru bazen doğrudan, bazen de dolaylı olarak etkilemiştir. Ancak nakkaşhaneden üretilen desenlerin, sipariş olarak yapılan çinilerdeki desenler dolayısıyla dolaylı bir yolla, ayrı yerdeki seramik kap-kaçak dekorunu etkilemiş olması gerekiyor. Böyle düşününce de dekor üsluplarına göre çok ayrıntılı ve kesin tarihlemelerde dikkatli olmak, belli bir etki sürecini hesaba katmak ayrıca gerekiyor. 1955 yılı olarak tarihlenen Süleymaniye Camii'nin mihrap bordürlerinde, duvar çinilerinde ilk kez görüldüğü için tarihlemede ipucu teşkil eden kabarık kırmızı rengin katılması ile çok renkli onaltıncı yüzyıl Osmanlı seramik ve çinisi, teknik ve dekor bakımından doruk noktasına ulaşmıştır. Çoğu saray nakkaşhanesinde hazırlanan küçük programlı anıt yapılar ile sarayların duvar çinilerinin desenleri, İznikli sanatçılar tarafından ustalıkla üretilmiştir. Bu konuda çok sayıda belge ve ferman, böylesi siparişler sırasında seramik üretiminin belli bir süre durduğunu ve Çinicibaşı denetiminde sarayın siparişlerinin atölyelerin ortak çalışması ile üretildiğini göstermektedir. Doğal olarak, bu süre içinde, önemli bir ihraç ürünü haline gelmiş olan seramiklerin tekrar üretilmesini bekleyen çoğu batılı tüccar, Gemlik gibi yakın çevrelerde konaklamaktadır. 7 Saray nakkaşhanesinin hazırladığı anlaşılan duvar çinilerinin süsleme programı, açık ve kapalı formlardaki seramik kap-kaçakta da etkili olmuş, döneminin tüm sanat kollarında yansımasını gördüğümüz üslup, İznik seramiklerine, belki de yarım yüzyıl kadar süren kabarık kırmızı rengin katılımı ile haklı bir ün sağlamıştır. Ancak, bunda, dekor ve renk skalası yanında, hamur ve pişirimdeki kalitenin de etken olduğu unutulmamalıdır. 8 6 a.g.e. 7 a.g.e. 8 a.g.e. 6

Onyedinci yüzyıldan itibaren renk ve sırlarda başlayan değişme, daha farklı ve yumuşak -kırılgan bir hamurla sürdürülen Kütahya seramik ve çinilerindeki üretim İznik kalitesine olan özlemi günümüze kadar sürmüştür. Gelişme çizgisi içinde İznik çini ve seramiğinin dönüm noktalarından birisi de şüphesiz onaltıncı yüzyıl ortalarında Osmanlı gücünün sanat ortamına katkısıdır. Anıt eserlerin içi mekanlarında kullanılacak duvar çinilerinin Hassa Mimarlar Ocağı ve Saray Nakkaşhanesindeki tasarımlarının üretim yeri olarak Iznik'in seçilmesi, değişik atöyelerde seramik üretimine devam eden İznik'te Çinicibaşı denetiminde bir loncanın önem kazanması, atölye sayısının üçyüzlere kadar çıkmasını, siparişler geldiğinde bunların birarada çalışmasını gerektirmiştir. Seramikte ulaşılan altyapının duvar çinisinde de başarı ile uygulanması bu siparişlerin İznik atölyelerinden karşılanmasını sağlarken, desenlerin daha kolay yoldan seramik üretimini etkilemesi sonucunda, henüz porselen üretimine geçememiş olan Avrupa'nın köklü ailelerine ait armalar taşıyan sipariş ürünler çeşitli kolleksiyonlarda bulunduğu gibi, İznik kazılarında da bunlara ait fire fragmanlara rastlanmıştır. 9 İznik çini ve seramiği hakkında çok sayıda yayın ve tanıtım yazısı bulmak mümkündür. 1963 yılında Prof. Dr. Oktay Aslanapa başkanlığında başlatılan İznik Kazıları günümüzde de İstanbul Üniversitesi ekibi tarafından sürdürülmektedir. İznik Tiyatro Kazısı ve diğer buluntularla da desteklenen anlatıcı ve sıralamalı bir teşhir. İznik Müzesi'nin iki salonunda, Kazı Ekibi'nin katkıları ile düzenlenmiş ve her yıl yeni buluntularla gerekli değişiklikler yapılarak canlı tutulmaktadır. İznik çini ve seramiğinin gelişmesini anlayabilmek için öğretici etkisi gözönüne alınarak bu teşhiri ziyaret etmek yararlıdır. Doğal olarak İznik'teki üretim alanlarındaki kalıntılardan büyük bir özveri ve sabırla elde edilen ve yine sabırla ayıklanarak tasnif edilen, bir bölümü tümlenebilen ve alçı ile tamamlanan buluntular, koleksiyon parçaları niteliğinde değillerdir. Ancak, bilimsel açıdan İznik çini ve seramiklerinin aydınlatılmasında önem taşıyan fragmanlardır. Bunlar arasında duvar çinisi parçalarına çok az rastlanmasının ise beli bir açıklaması vardır: Duvar çinileri sipariş üzerine çoğunlukla da Çinicibaşı denetiminde atölyelerin ortak 9 a.g.e. 7

çalışması ile üretiliyordu ve bunların tümü sipariş edilen yere sevkediliyordu. Fırınlamada seramik kap-kaçağa göre çok çok az fire veren bu üretimin ancak küçük izlerine rastlanması, buna karşılık, şekillendirme ve sırlı pişirim fırınlaması gibi çeşitli aşamalarda (günümüzde de olduğu gibi ) yüksek oranda fire veren seramik üretimine ait çok sayıda fragmanın rastlanması buna bağlıdır. Kütahya da çini ve seramikleri, 17.yy sonundan itibaren, çok çeşitli formda ve bezeme özellikleri ile siyah, kırmızı, sarı, yeşil, firuze, mangan moru, kobalt mavisi, ve tonları ile sıraltı tekniğinde üretilmiştir. J. Carswell tarafından hazırlanan, "Kütahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral of St. James, Jerusalem. " isimli iki ciltlik kitapta, Kütahya Seramiklerinin bir bölümü tanıtılmıştır. 10 İznik'den sonra ikinci çini merkezi olan Kütahya, çevresinde zengin kil yataklarının bulunması nedeniyle Frig, Yunan, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde seramik yapımı kesintisiz devam eden bir kent olmuştur. 15. yüzyıl sonları ile 16. yüzyıl başları İznik ve Kütahya seramiklerinde benzer form ve motifler kullanılmıştır. British Museum'da bulunan 1510 tarihli "Kütahyalı Abraham" imzalı ibriğin üzerinde görülen bezeme ile, Kütahya'da yapılan kazılarda fırın artığı olarak ortaya çıkartılan çanak çömlek parçalarındaki bezeme aynı üsluptadır. 10 a.g.e. 8

1.2. Form çeşitliliği açısından tabaklar ve kase türleri 1.2.1. Tabaklar İznik atölyelerinde en çok üretilen tür, tabaktı. Gerek minyatürlerden gerekse yazılı belgelerden çok farklı biçimlere ve boyutlara sahip oldukları anlaşılır. 1640 tarihli narh defterindeki yedi giriş tabakları boyutlarına göre "boy" ve "tül" olarak "çarşı parmağı" adı verilen bir uzunluk Ölçü biçimine göre sınıflar. Belli bir sıralamanın yapılmadığı bu listede eğer kaplar büyükten küçüğe- doğru sıralanırsa belli ilişkiler ortaya çıkar. Boy terimi bir tür boy belirtir. Bu yeni sıralama içinde 1/2 boy artışının bir çarşı paramağı artışına eşit olduğu görülür. 11 1640' ta bu listenin yayınlanmasıyla birlikte iznik tabaklarının biçiminde standartlaşmaya başladı. 1560' tan sonra yapılmaya başlayan kenarlı tabaklar ölçüldüğünde kabın derinliğiyle çapının birbirine oranlı olarak arttığı görülür. Örneğin; çaptaki bir birimlik artış derinliğe dörtte bir olarak yansır. Böylece hacimde yaklaşık %50 artar. Dolayısıyla, tabaklarda tülün cap, boyunda buradaki kullanış biçimiyle bir tür hacim ölçüsü olduğu varsayılabilir. Bu durumda " ikisi bir boylu " tabağın hacmi boy birin yarısı olduğu çıkar. 12 Standart biçimli tabakları boyutlarına göre sınıflandırma olanağı olmasına karşın bazı standart olmayan biçimler için bu tür bir sınıflandırma yapmak olanaksızdır. "Örneğin arşiv belgelerinde işlevlerine göre adlandırılan şekerleme tabağı (tabak-ı sükker), kaymak tabağı, muhallebi tabakları (tabak-ı palude), helva tabağı, gül reçeli tabağı (tabak-ı gülbeşeker) ve kuzu tabağı gibi biçimleri açıkça belirtilmeyenleri boylarına göre sınıflandırmak olanaksızdır. 11 ATASOY, Nurhan JULIAN, Raby; İznik, a.g.e., s.43. 12 a.g.e., s.43 9

Tondüno, ykş. 1535 Kenarsız düz tabak ykş. 1545 Kenarsız çukur tabak ykş. 1530 Geniş kenarlı düz tabak / sahan ykş. 1570 Dar kenarlı düz tabak / sahan ykş. 1535 Biçimli standart olan tabak ykş. 1570 Büyük servis tabağı ykş. 1510 Yaprak dilimi kenarlı çukur tabak ykş. 1535 Şekil 1: Tabaklar sahanlar. (N. ATASOY J. RABYY, İznik Seramikleri) Bazı tabaklar, kaselerle, fincanlarla yada başka içme kapları ile birlikte kullanılıyordu. Bu tür kapların belgeler de sayı (adet) ve parça (kıt'a) olarak tanımlandığı görülür. Takımlar ise " kıt " atan " olarak adlandırılırdı. Kase tabağı yada fincan tabağı gibi terimlere sık sık rastlanır. Tabaklı bardak (bardak ma'a "tabak) gibi terimleri ise bazı kapların birlikte kullanıldığı belirtir. Bu kapların birlikte kullanış biçimlerini de minyatürlerde görmek olanaklıdır. Özellikle ziyafetlerde yada törenlerde içinde yiyecek yada içecek olan kapların altında tabak olmadan yere konması adet değildir 13. Tabakları biçimlerine göre ele aldığımızda ise; 13 a.g.e., s.43. 10

Bunlardan birincisi olan geniş kenarlı düz tabaktır. Dudak dediğimiz kenar kısmı olan bir tabak formudur. (Resim 1) de görülen geniş kenarlı düz tabak yaklaşık 1590 tarihli Özel koleksiyondadır. Bu tabak formu 37,5 cm. çapındadır. Geniş kenarlı düz tabağın servis tabağı olarak kullanıldığı düşünülmektedir. İkincisi büyük servis tabağıdır. İznik' te yapılan seramik tabaklar içinde hemen hemen en büyük boyutta olanlarıdır." 1640 tarihli narh defterinde sözü edilen " boylu " kabın çapı 42 cm. dir. 1480-1530 arasına tarihlenen çapı 45,5 cm.ye ulaşan büyüklükteki tabakların sayısı oldukça fazladır. Resim1: Geniş kenarlı düz tabak (1590) Özel koleksiyon çap 37,5 cm. (N. ATASOY J.RABY, İznik Seramikleri. ) Oysa 16. yüzyılın ikinci yarısına ya da 17. yüzyıla tarihlenen tabakların, çapı 36,5 cm'den fazla yalnızca bir büyük vardır, onunda çapı 42 cm'dir. Bu devasal tabaklar büyük olasılıkla yalnızca ziyafetlerde kullanılıyordu. 1655 tarihli bir belgede adı geçen " kuzu tabağı " herhalde böyle bir tabaktı. Belgelere dayanarak bütün bir kuzunun büyük bakır tepsilerde servis yapıldığını varsayarak, kuzu tabaklarının da büyük parçaların servisinde kullanıldığı anlaşılır. 11

Resim 2: Tabak (1480) Haags Gemeentemuseum, Lahey çap: 44,5 cm. (N.ATASOY-J.RABY, İznik Seramikleri. ) Üçüncüsü ise yaprak dilimi kenarlı çukur tabaktır. Yemek tabağı olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Oldukça geniş kenarlı (dudaklı) bir tabaktır. Kenarındaki yaprak dilimi Çin tabak formlarından gelmiştir. 15-16. yüzyılda Çin' den gelen mavi-beyaz desenli porselenler arasında yaprak dilimi, kenarlı olanlarda bol miktarda idi. Bu form ustalar arasında ve saray tarafından çok tutulmuş olmalı ki, 16. yüzyıl başlarından itibaren yaygın olarak kullanılmıştır. 1550'lerde İznik'li ustalar kabarık kırmızı ile ilk denemeyi yaptıkları sırada mavi, bej ve koyu kahverengine kadar değişen olağanüstü bir çok astar rengi benimsemişlerdi. Bunlar, bütün engobe boyanarak en etkili biçimde zemin rengi olarak kullanılmış ve bezemenin büyük bölümü renk çeşitlerini genişletmek için az ölçüde sıraltı boyaları konularak diğer astar renkleriyle yapılmıştı. 14 14 ATASOY, Nurhan-JULIAN. Raby; iznik, a.g.e., s. 233. 12

Resim 3: Yaprak dilimi kenarlı çukur tabak (1550-55) Musee du Loure, Paris, env. no: 6320 çap: 35cm. (N. ATASOY-J.RABY, İznik Seramikleri) 1.2.2. Sahanlar İznik atölyelerinde düz dipli, kenarlı ve kenarsız sahanlar üretiliyordu. Kenarsız sahanların derin alanlarının yanı eğimli, sığ olanların ki ise diktir. Sığ olan dar kenarlılarda, yuvarlak kenarlı ve eğimli kenarlı olmak üzere ikiye ayrılır. Sahan terimi belgelerde ilk kez 16. yüzyılın başlarında görülmüş, 18. yüzyılın başlarına değin de kesintisiz kullanılmıştır. Minyatürlerden anlaşıldığı üzere seramik sahanların çoğunlukla kapları metaldi. Metal sahanların seramik kapları olması ise daha ender bir durumdu. Ancak her iki türünde varolması bu kapların değiştirilerek kullanılabildiği izlenimini verir. Bu da seramik kaplarla metal kapların aynı biçimlerde ve standart ölçülerde yapılmış olduğunu düşündürür. Belgelerde kapaklı sahanlar " sahan ma'a serpuş " olarak adlandırılır. 15 15 a.g.e., s.44 13

1.2.3. Kaseler, Üsküreler İznik kazılarıyla günümüze ulaşan kaseler çok az sayıda olmakla beraber yine de çeşitlilik gösterir. Minyatürlerde kaselerin ne amaçla kullanıldıklarına ilişkin bazı ipuçları vardır. Şekil 2: Kapalı kaseler üsküreler. ( N.ATASOY J. RABYY. İznik Seramikleri) 1720'deki sünnet düğününü konu alan III. Ahmet Sürname'sinde her konuğun önünde bir kase ve kaşık, masanın ortasında da büyük bir servis kasesi bulunur. Belgelerde şerbet kasesi, hoşaf kasesi gibi terimlere de rastlanmıştır. 1578 tarihli bir belgede sözü edilen badya'nın biçimine ilişkin kesin delil yoktur. Ancak seramiklerle metal kaplar arasındaki ilişki gözönünde bulundurulursa bunlarında metal badyalara benzediği varsayılabilir. Biri II. Murat dönemine, öbürüde 16. yüzyılın başına tarihlenen iki derin metal badyadan birinin dibi yuvarlak, kenarları eğimli, Öbürünün ise dibi düz ve kenarı dışa dönük. Kaseler "kapaklı kase" ve " kase tabak " gibi terimlerle belgelerde de rastlanır. 16 16 a.g.e., s.44 14

Resim 4: Kapaklı kase (1585) Musee du Louvre Paris, yükseklik: 27 cm. çap: 24cm. ( N. ATASOY-J. RABY, İznik Seramikleri. ) Belgelerde sık sık rastlanan dolayısıyla da yaygın olarak kullanıldığı varsayılan bir başka kap türü de üsküredir. Üs-küre-i şerbet, üsküre-i turşu ve üsküre-i hoşaf adları bu kapların sulu yiyecekler için kullanıldığını gösterir. Dolayısıyla derin ve yaygın olan bu kaplar belgelerde kase ve tabaklarla takım olarak geçer. Derleme Sözlüğü'nde verilen tanıma göre sözcük bugün özellikle Doğu Anadolu' da kullanılan geniş ağızlı bir tası tanımlar. 1.2.4 Tazzalar Etimolojik açıdan, İtalyanca olan tazzanın Arapça "tas" sözcüğünden türediği söylenir. Çanak çömlek bağlamında Osmanlı belgelerinde çok sık rastlanan " tas " la aynı olup olmadığı kesin olarak bilinmez. Tas sözcüğü geleneksel olarak Kamusu Türki' de tanımlandığı gibi dibe doğru eğik kenarlı ve yuvarlak dipli metal kaseler için kullanılır. Yüksek ayaklı derin bir tabak, ya da sığ bir kase olarak tanımlanan tazza bütünüyle Osmanlılara Özgü bir türdür. Ne Çin' de, ne İran' da, ne de Avrupa' da 15

bir benzeri yoktur. Günümüze ulaşan Örneklerin sayısı az olmakla birlikte minyatürlerde hem seramik hem de metal örneklerine çok rastlanır. Yemek ya da servis takımları içinde en çok betimlenen kap türlerinden biridir. Bilinen en eski tazza 1530'lara tarihlenen mavi-turkuaz-beyaz bezemeli bir örnektir. 17. yüzyıla değin sürekliliğini koruyan bu tür İznik çini sanatının her evresinde yapılmıştır. Ayaklarının yüksekliği ve kasenin derinliği değişik olan türlerin yanı sıra bir çoğunun geniş kenarlı ağzı, bir kaçının da kenarsız olduğu görülür. Belgelerde sözü edilen " kapaklı tas " (tas ma'a kapak) ve " yoğurt tasi " (mast ba tas) kabın biçimini tanımlamaya yetmez. " Oluklu tas " ve " Ak tas " in da ne olduğu henüz açıklık kazanmamıştır. Ancak " tas " la tazzanın farklı olduğunu belirten hiç bir kayıtta yoktur. Şekil 3: Tazzalar, ayaklı tabaklar. (N. ATASOY J. RDABYY, İznik Seramikleri) 1.2.5. Ayaklı Leğen İznik'li ustaların gerçekleştirdiği en iddialı ürünler yarım küre biçimindeki ayaklı büyük leğenlerdir. 40-45 cm.çapında ve 20-28 cm. yüksekliğindeki bu devasa parçalar islam dünyasının başka hiç bir yerinde görülmedik bir teknik beceriyle yapılmıştı. Leğen yarım küre biçimini, ağız bölümü dışarı doğru açılan ve yüksek bir ayaktan oluşur. Ayak ve gövde ayrı ayrı yapılıp sonradan birleştirilmiştir. Zaman içinde ayak farklılaşsa da leğenin biçim ve boyutları aynı kalmıştır. Son derece zengin ve özenli bezenmiş olmaları bu parçaların Osmanlı elit kesimi için yapılmıştır. Günümüze ulaşan örnekler 1500-1550 lerin ortalarına tarihlenir. 16

Ayaklı leğenlerin işlevlerine ilişkin pek bilgi yoktur. Ne ziyafetleri ve toplantıları konu alan minyatürlerde ne de saray mutfak kayıtlarında adı geçer. Ancak Hz. Muhammed' in yaşamından sahnelerin işlendiği Siyer-i Nebi adlı yazmadaki bir minyatürde benzer bir leğen görülür. Günümüze ulaşan bu ilk abdest alma sahnesinde Peygamber kolları sıvalı olarak ibrikten leğene su dökerken karısı Hatice'de elinde bir havlu ile ayakta durur. Her ne kadar buradaki leğen metal ve ayaksızsa da gerek biçim gerekse boyut açısından seramik ayaklı leğenlerle aynıdır. Belgelerde leğenlerle ibriklerin birlikte anılması bu iki türün bir takım olarak kullanıldığını gösterir. Bu tür bir takımın adı ilk kez 1496 tarihli bir saray hazine belgesinde geçmiş, 17. yüzyıl sonlarına değin de kullanılmıştır. Bu leğenlerin saray kayıtları dışında hiçbir belgede yayınlanmaması, yalnızca yüksek rütbeli kişiler tarafından abdest almada kullanıldıkları görüşüyle açıklanabilir. Böyle bir leğenle ilgili saray dışı tek belge 1600 tarihli narh defteridir. Resim 5: Yarım küre biçimindeki yüksek ayaklı leğen. (1545 50) Victoria And Albert Museum Londra, yükseklik: 28 cm. çap: 42,5 cm. (N. ATASOY-J.RABY, İznik Seramikleri) 17

II. BÖLÜM 16. yy. İznik Tabak ve Kase Formlarının Günümüzdeki benzer üretimleriyle karşılaştırılması 2.1. Kullanım Amaçları Açısından Karşılaştırılması Farklı toplumların farklı kültürlere sahip oldukları bir gerçektir. Yemek yeme alışkanlıkları da kültürün bir öğesi olmaları nedeniyle çeşitli toplumlara göre farklılıklar gösterirler. Bütün insanların yaşamak için yemek yemeleri gerekir. Fakat bir insanın ne yediği, coğrafi koşullara bağlı olmakla birlikte, onun kültürüne de bağlıdır 17. Bilindiği gibi Türk Mutfağı iki bölümden oluşur. Birincisi Osmanlı başkentleri ve büyük kentlerinde saray, köşk ve konaklardan kaynaklanan saray mutfağı, diğeri de yöresel Türk mutfağıdır. Türk yemeklerinin genel karakteristikleri şunlardır: Türk yemekleri tarım ve hayvansal ürünlere dayanır. Yemeklerimiz halkımızın yaşadığı coğrafi bölgelere, sosyal yapı ya Özel günler ve törenlere göre değişiklikler gösterir. Gelenek ve göreneklerimizle, dini yapımız yemeklerimize tesir etmiştir. Türk mutfağı komşu kültürleri etkilemiş, onlardan da bazı değerleri içerisine almıştır 18. Yukarıda Türk mutfağının genel özelliklerine değinerek kırsal kesimde ve şehirde yemek yeme şekillerini şöyle açıklayabiliriz; Kırsal kesimde yemek, genellikle yer minderlerine oturularak ve sini denen bir yuvarlak tepsi etrafında diz 17 TEZCAN, Mahmut; Türklerde Yemek Yeme Alışkanlıkları ve Buna İlişkin Davranış Kalıpları, Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları 31 Ekim - 01 Kasım 1981, Ankara 1982-, s. 113. 18 TOYGAR, Kamil; Değişen Türk Mutfağı, Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 31 Ekim - 01 Kasım Ankara 1982, s. 155-157. 18

çökerek yada bağdaş kurularak yenir. O gün ne yemek varsa hepsi tepsiye konarak getirilir. Yemek ayrı ayrı mutfaktan taşınmaz Tek kaptan yenir. Kentte, masada ve ayrı kaplardan yemek servisi yapılır. Resim 6: 17a 8b Şölen sahnelerinden ayrıntılar Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet Surnömesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. Uzanmış ve elinde seramik bir sürahi tutan genç 18.yy başı albüm yaprağı. 19

Resim 7: Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet surnamesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. (LEVNİ) 20

Resim 8: Levni tarafından minyatürlenen III. Ahmet surnamesi, yaklaşık 1720 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul. (LEVNİ) 21

Günümüzde ise yemek anlayışı ve sofra adabı çok farklıdır. Toplumumuzda yemekler artık masada yerilmekte ve her kişinin özel servis tabağı olmaktadır. Bu da çeşitliliğin artmasını sağlamıştır. Ancak günümüzde Kütahya daki atölyelerde üretilen İznik çinilerinin kullanım amaçları dekoratif unsur içermektedir. Geçmişten günümüze tarihsel bir birikim sunan bu formlar duvarlarımızı süslemektedir. Eskiden bu kaplarda yemek yenirken şimdi yalnızca süs olarak asılmaktadır. (Resim 9,10) Resimde verilen tabak günümüze ait bir örnek olup; Resim 9: Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Form 32 cm çapında ve kenarları dilimlidir. Forma desen 2 bölümde gerçekleştirilmiştir. Ortasına büyük bir yazı yerleştirilmiş yazının içine pençlerle kompozisyon oluşturulmuştur. Yazın içinden lale, penç ve karanfil dalları çıkartılarak yazının etrafı tamamlanmıştır. Zemin maviye boyanmış motifler yazı boş bırakılmıştır. Lale ve pençler İse kırmızı, yeşil ve turkuaz renklerle renklendirilmiştir. İnce bir çizgi ile boşluk bırakılmış ve diğer bölüme geçilmiştir. Burada pençler dalları ile raport halde birbirine bağlanmış bir bordür oluşturulmuştur. Zemin mavidir ve motiflerde yeşil, kırmızı ve turkuaz kullanılmıştır. Form İznik çinide yer almaktadır. 22

Resim 10: Günümüzde üretilen örneklerden geniş kenarlı düz tabak. Form 29 cm çapında ve kenarları düzdür. Desen tabağa 2 bölüm halinde yerleştirilmiştir. Tabağın ortasındaki desende yaprak ve karanfillerden oluşan bir kompozisyon oluşturulmuştur. Motifler mavi zemin ise beyazdır. İnce bir çizgiyle diğer kısma geçilmiştir. Bu bölümde desen eşit aralıklarla üçgenler şeklinde karşılıklı yerleştirilmiştir. Üçgenlerin içine rumi kompozisyon kobalt renkte dekorlanmış zemin maviye boyanmıştır. Üçgenlerin aralarına ise ortadaki karanfil motifi yerleştirilerek kompozisyon tamamlanmıştır. Zemin ise boş bırakılmış aralara küçük lekeler yerleştirilmiştir. Günümüzde dekoratif amaçlı üretilmektedir. İznik çini atölyesinde bulunmaktadır. 23

Resim 11: Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Form 31 cm. çapında ve kenarları düzdür. Desen forma 2 bölümde yerleştirilmiştir. Ortada bulunan desende tam ortaya bir penç yerleştirilmiştir. Pençin etrafında Rumiler birbirine geçmiştir. Rumilerin arasında zeminde ise hatai, penç ve yapraklardan oluşan bir kompozisyon oluşturmuştur. Zemin maviye boyanmış motifler boş bırakılmıştır. Pençleri de turkuaza boyamışlardır. Dairenin etrafında pençlerle raport şeklinde bir bordür kullanılmıştır. Boyluk bırakılarak diğer desene geçiş yapılmıştır. Tabağın ağız kısmında bordür şeklinde olan bu desen ortadaki desenin tekrarıdır. Form altın çinide yer alır. 24

2.2. Form özellikleri açısından karşılaştırması Çini kaplar birçok alanda kullanılmışlardır. Günümüze ulaşan belgelerin incelenmesi sonucu İznik çini kapların nedenli zengin bir tür ve biçim çeşitliliğine sahip olduğu anlaşılmıştır. İznik çini kaplarının form özelliklerine baktığımızda günümüzdeki üretimlerle çok büyük farklılıklar gözetilmez. Günümüzde Kütahya da üretilen İznik çinilerinde tabak ve kase ağırlıklı formlar üretilmekte ve bu da geçmişin izinden giderek birebir taklitlerinin yapılmasına yol açmaktadır. Ancak son dönemlerde bir önceki bölümde de söylediğimiz gibi sofra anlayışının değişmesiyle birlikte tabak formlarının özelliklerinde bazı değişiklikler olmuştur. Örneğin kare tabaklar üretilmeye başlanmış, meyve, çerez tabağı olarak ya da pasta börek tabağı olarak servis tabaklarının içine konulmuştur. (Resim 13,14,15) Günümüzde üretilen tazzalara benzer formlar ise ayaksız ve daha çukurdur. (Resim 16,17,18). Geçmişte üretilen çukur kase formları (Resim 19-20) ise günümüzde benzer form özellikleriyle karşımıza çıkmaktadır. (Resim 21-22) Kenarları dilimli tabaklar günümüzde aynı şeklini korumaktadır. Düz kenarlı tabaklar bolca üretilmekteyken tondinolar artık günümüzde görülmemektedir (Resim 23-24). Günümüzde dekoratif amaçlı üretilen ayaklı leğenler ise daha geniş ayaklı ve daha yayvandır (Resim 29,30) 25

Resim 12: Günümüzde üretilen örneklerden yaprak dilimli tabak. Form 32 cm çapında kenarları dilimlidir. Desen forma 3 bölümde yerleştirilmiştir. Ortada haliç işinin üzerine tek karanfil yerleştirilmiş siyah, kırmızı, yeşil, mavi renkler kullanılmıştır. Salyangozlardan ince bir bordür geçilmiş ve maviye boyanmıştır. Arada boşluk bırakılarak diğer bölüme geçilmiştir. Bu bölümde ortadaki desen raport şeklinde geçilerek bu bölüm tamamlanmıştır. Arada ince bir boşluk bırakılarak salyangoz şeklindeki bordür tekrarlanmış ve diğer ölüme geçilmiştir. Bu bölümde haliçler pençlerle birleştirilmiş, pençler kırmızıya boyanmış, zemin boş bırakılmıştır. Form Altın Çinide bulunmaktadır. 26

Resim 13: Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Form 25 cm ve karedir. Bulutlardan çıkan lale dalarlıdan oluşan kompozisyonda motifler renklendirilmiş zemin boş bırakılmıştır. Aralarındaki lalelerin üstlerine pençler yerleştirilmiştir. Kompozisyonunun genelinde mavi, kırmızı ve yeşil kullanılmıştır. Form İznik çini de bulunmaktadır. 27

Resim 14: Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Resim 25 cm dir ve karedir. Motif beyaz haliç işidir ve aralarına Rumilerle bağlantı yapılmıştır. Mavi daire ile desen bölünmüştür. Kare şekillerdeki formun köşelerinde de motif devam etmektedir. Form İznik çinide bulunmaktadır. Resim 15: Günümüzde üretilen örneklerden düz kare tabak. Form 25 cm ve karedir. Formun ortasında büyük bir gemi motifi çizilmiş kenarlarına da dağınık şekilde gemelir yerleştirilmiştir. Aralarına çintemoniler yerleştirilerek kompozisyon tamamlanmıştır. Motifin tamamında mavi, turkuaz, yeşi ve kırmızı kullanılmış motifler boyanbsış zemin boş bırakılmıştır. Form İznik çinide yer almaktadır. 28

Resim 16: İznik dönemine ait tazza formu (1525-35) yıllarına ait bir örnektir. Yüksek ayaklı Tazza olarak adı geçin bu formun ağzı dilimlidir. Yüksekliği 11,3 cm ve çapı 36,2 cm dir. Tazzaların hem içi hem de dışı dekorlanmıştır. Mavi beyaz olarak dekorlanan bu formda içinin tam ortasında hata, goncagül ve yapraklardan oluşan bir kompozisyon görülmektedir. Hemen yanında genç ve goncagüllerden oluşan buketler belil aralıklarla gerçekleştirilmiştir. Ağız kısmında bulunan bordürde ise pençler, goncagüller ve yapraklardan oluşan kompozisyon raport şeklinde yerleştirilmiştir. Tabağın dışında ise, gövde kısmında içindeki buketler tekrarlanarak yerleştirilmiştir. Ayak kısmında ise genç ve gonca güllerden oluşan küçük dallar aralıklı olarak yerleştirilmiştir. Formun genelinde motifler mavi, zemin ise beyazdır. Form şu anda Metropolitan Museum of Art, Newyorrk, env.no:66.2 29

Resim 17: Günümüzde üretilen örneklerden dilimli çukur kase. Günümüzde üretilen kase örneklerindendir. Form 42 cm çapında olup kenarları dilimlidir. Desen 3 bölümde yerleştirilmiştir. Bitkisel motiflerden oluşan kompozisyonlar oluşturulmuştur. Kasenin ortasındaki desende karanfil, lale ve pençler, goncagül ve yapraklarla birleştirilerek bir kompozisyon oluşturulmuştur. Motifler mor, mavi, turkuaz ve yeşillerle boyanmış zemin boş bırakılmıştır. Pençlerden oluşan bir bordür çevrelenmiştir. Kasenin içini çevreleyen bölümde ise ayrı da raport halinde yerleştirilmiş ve aynı renklerle motifler boyanmış zemin boş bırakılmıştır. Pençlerle oluşturulan bordürle desen tamamlanmıştır. Zemin maviye boyanmış pasler boş bırakılmıştır. Dilimlerin oluşturduğu kısımda ise aynı kompozisyon renk ve düzen olarak aynı şekilde yerleştirilmiş ve kompozisyon tamamlanmıştır. Form Marmara Çini de yer almaktadır. 30

Resim 18: İznik dönemine ait kase formu. 1545-50 yılların ait bir örnektir. Çapı 23,7 cm. olan içe dönük kenarları kasenin deseninde formun dışı dekorlanmışıtr. Ayağında zikzak şeklinde geometrik desen kullanılmıştır. Zeminin kabalt mavi, motif boştur. Hemen üstünde lale ve baklava desenleri raportlanarak bir bordür oluşturulmuştur. Zaman kobalt mavi, lale beyaz üçgenler turkuazdır. Ortalarına siyah noktalar konmuştur. Çanağın gövdesi ise büyük hatailer rozet şeklinde yerleştirilmiş, ortasına büyük bir rumi beyaz olarak yerleştirilmiştir. Ruminini içine mor renk kullanılmıştır. Hatai ve ruminin etrafı penç ve yapraklardan oluşan dallarda doldurulmuştur. Açık mavi, yeşil, mor ve turkuaz kullanılmıştır. Ağzındaki bordür ise lalelerle üçgenlerden oluşmaktadır. Zemin kobalttır. Form şu anda Victoria and Alberd Museum, Londra, env.no.c.1991-1910 31