İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE KİREÇ SEKTÖRÜ YAZARLAR SANAYİ VE ÇEVRE İLİŞKİSİ Prof.Dr. İsmail KOYUNCU, Doç.Dr. Derya Yüksel İMER, Ar.Gör. Reyhan ŞENGÜR ve Ar.Gör. Serkan GÜÇLÜ İstanbul Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ, SANAYİ VE TEKNOLOJİ İLİŞKİSİ Ferda ULUTAŞ Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, Çevre Projeleri Grubu TÜRKİYE VE DÜNYADAKİ DURUM Dr. Özgen ERCAN, Kumru RENDE KİREÇ ÜRETİMİ VE YAYGIN OLARAK KULLANILAN TEKNOLOJİLER Dr. Özgen ERCAN, Kumru RENDE MEVCUT EN İYİ TEKNOLOJİLER Dr. Özgen ERCAN, Kumru RENDE SEKTÖRÜN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE HASSASİYETİ Dr. Özgen ERCAN, Kumru RENDE FİNANSAL DESTEK MEKANİZMALARI Gamze ÇELİKYILMAZ AYDEMİR CERES Çevre Müh. Dan. Ltd. Şti.
Bu kitap, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü tarafından TÜBİTAK MAM işbirliği ile yürütülen ve 2014 yılında tamamlanan İklim Değişikliği Kapsamında Sanayide Teknoloji İhtiyaç Değerlendirmesi ve Sera Gazı Azaltım Potansiyelinin Belirlenmesi projesi çalışmaları kapsamında hazırlanmıştır. Söz konusu proje kapsamında hazırlanan kitaplar: İklim Değişikliği ve Sanayi İklim Değişikliği ve Cam Sektörü İklim Değişikliği ve Çimento Sektörü İklim Değişikliği ve Demir-Çelik Sektörü İklim Değişikliği ve Kireç Sektörü İklim Değişikliği ve Petrokimya Sektörü İklim Değişikliği ve Seramik Sektörü İklim Değişikliği ve Şeker Sektörü Bu yayının bütün hakları saklıdır. ISBN: 978-605-4889-09-9 YAYIMCI: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Mustafa Kemal Mahallesi Dumlupınar Bulvarı (Eskişehir Yolu 7.Km) 2151.Cadde No:154 06510 Çankaya /ANKARA EDİTÖRLER Dr. Bilgin HİLMİOĞLU Ayşegül AVİNAL Ece Gizem ÇAKMAK Tuğba DOĞAN İmran TÜRE Tuğba DİNÇBAŞ Damla SAĞLAM ŞATIR Betül KONAKLI Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü Basım Cem Veb Ofset Alınteri Bulvarı No: 29 Ostim, Yenimahalle/ANKARA NİSAN, 2015
ÖNSÖZ Küresel bir çevre problemi olan iklim değişikliğinin tarihsel süreci ile endüstriyelleşme arasında kuvvetli bir bağ olması, sanayi sektörünü iklim değişikliği ile mücadele hususunda odak noktalardan biri haline getirmektedir. Bu bağlamda, günümüzde iklim değişikliği ile ilgili yapılan uluslararası ve ulusal düzenlemeler dikkate alındığında, sanayi büyük bir dönüşüm süreci ile karşı karşıya gelmiştir. Uluslararası iklim değişikliği politikaları kapsamında çevreye duyarlı üretime geçemeyen ve teknolojik uyumu sağlayamayan işletmelerin/sektörlerin; emisyon kotaları, vergiler, yüksek hammadde fiyatları, ihracat kriterleri gibi uygulamalar sonucu rekabet güçlerinin ciddi biçimde zarar göreceği öngörülmektedir. İklim değişikliği, özellikle enerji yoğun olarak tanımlanan işletmelerin çevresel performanslarını çevre dostu teknoloji değişimi ile iyileştirmelerini gerektirmektedir. Bu yönde geliştirilen ve kullanılan çevre teknolojileri, iklim değişikliği ile mücadelenin yanında yeşil büyüme kavramına da destek olma konumundadır. Bu sebeple iklim değişikliği ile mücadele zorunlu bir yükümlülük olarak değil, ülkemizin enerjide dışa daha az bağımlı ve çevreye duyarlı üretim yapan bir konumda olmasını sağlayarak üretimin ve kalkınmanın sürdürülebilirliğini destekleyen bir fırsat olarak görülmelidir. Bakanlığımız tarafından, iklim değişikliği kapsamında teknolojilerin geliştirilmesi ve transferi konusunda ulusal koordinasyon sağlanmakta ve ayrıca ülkemiz adına ulusal ve uluslararası faaliyetler yürütülmektedir. Bu minvalde, sanayimizde teknolojik iyileştirmelere
bağlı olarak sera gazı salımının ne oranda, nasıl ve hangi maliyetle azaltılabileceğinin ortaya konulması amacıyla Bakanlığımızın sahibi olduğu İklim Değişikliği Kapsamında Sanayide Teknoloji İhtiyaç Değerlendirmesi ve Sera Gazı Azaltım Potansiyelinin Belirlenmesi Projesi 2012-2014 yıllarında Kalkınma Bakanlığı tarafından desteklenmiş ve TÜBİTAK MAM ın yürütücülüğünde gerçekleştirilmiştir. Projede; sanayimizin rekabet gücünün korunması, teknolojik değişimin sağlanması ve iklim dostu üretime geçilmesi için altyapı çalışmaları yapılmış olup sanayi sektöründe konuyla ilgili farkındalık artırma faaliyetleri de gerçekleştirilmiştir. Proje kapsamında hazırlanmış olan İklim Değişikliği ve Sanayi isimli yayına ek olarak projede ele alınan çimento, demir-çelik, şeker, petrokimya, cam, seramik ve kireç sektörlerine yönelik yapılan çalışmalar da kitaplaştırılmıştır. Proje kapsamında ele alınan yedi sektörden biri kireç sektörüdür. Günümüzde kireç, başta demir-çelik, şeker, inşaat, metal, cam, kağıt, tarım, gıda ve çevre olmak üzere endüstrinin birçok alanında kullanılmaktadır. Ülkemizin kireç üretimi 2013 yılında yaklaşık 4,4 milyon tondur. Bu üretim miktarı, dünya kireç üretiminin yaklaşık %1,3'ünü oluşturmakta, aynı zamanda ülkemizdeki iç pazarın ihtiyacını rahatlıkla karşılayabilmektedir. Kireç üretimi, yakıt ve proses kaynaklı emisyonlara neden olmaktadır. Emisyonlar; fırın tipi ve dizaynına, proses koşullarına, hammaddenin kimyası ve kalitesine, kullanılan yakıta ve emisyon azaltım teknolojilerine bağlı olarak değişmektedir. Bu bağlamda proje kapsamında, enerji yoğun sektörler arasında sıralanan kireç sektörüne ilişkin gerçekleştirilen çalışmaların çıktılarından biri olan bu raporun ülkemize, özel sektörümüze, akademik çevrelere ve ilgililere faydalı olmasını temenni eder, bu çalışmada emeği geçen herkese teşekkür ederim. Prof. Dr. Ersan ASLAN Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Müsteşarı
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 3 İÇİNDEKİLER... 5 ŞEKİL LİSTESİ... 9 TABLO LİSTESİ... 11 KISALTMALAR... 13 1. GİRİŞ... 15 2. SANAYİ VE ÇEVRE İLİŞKİSİ... 21 2.1. Endüstriyel Kalkınma ve Çevre Kirliliğinin Kısa Tarihçesi... 22 2.2. Endüstriyel Kaynaklı Kirlilik... 23 2.2.1 Endüstri Kaynaklı Su Kirliliği... 24 2.2.2 Endüstri Kaynaklı Hava Kirliliği... 28 2.2.3 Endüstri Kaynaklı Katı Atıklar... 30 2.3. Sürdürülebilir Kalkınma ile Çevre Dostu Endüstriyel Gelişim... 31 2.3.1 Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre Adımları... 34 2.3.2 Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre İlişkisi... 36 2.4. Endüstrilerde Sürdürülebilir Çevre Uygulamaları... 39 2.4.1 Temiz Üretim Teknolojisi... 41 2.4.2 Endüstriyel Ekoloji... 43 2.4.3 Atık Minimizasyonu... 48 3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ, SANAYİ VE TEKNOLOJİ İLİŞKİSİ... 51 3.1. İklim Değişikliği Süreçlerinde Teknoloji Boyutu... 52 3.1.1 İklim Değişikliği ile İlgili Teknolojilere Genel Bakış... 52 3.1.2 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi nde (BMİDÇS) Teknoloji... 55 3.1.3 Teknoloji Mekanizması ve Türkiye nin Durumu... 61
3.2. Sanayi Boyutuyla İklim Değişikliği ve Teknoloji... 62 3.2.1 Sanayide Teknoloji Kullanımı ve Teknoloji Yönetimi... 62 3.2.2 Sanayide Teknoloji Yönetimi ve İklim Değişikliği... 65 3.2.3 İklim Değişikliği ile İlgili Teknolojilerin Transferi ve Fikri Mülkiyet Hakları... 69 3.2.4 İklim Değişikliği ile İlgili Teknolojilerin Küresel Piyasalardaki Mevcut Durumu... 73 3.2.5 İklim Değişikliğinin Teknoloji Yönetimine Entegrasyonu... 74 4. TÜRKİYE VE DÜNYADAKİ DURUM... 79 5. KİREÇ ÜRETİMİ VE YAYGIN OLARAK KULLANILAN TEKNOLOJİLER... 87 5.1. Kireçtaşının Hazırlanması... 88 5.2. Kireçtaşının Fırında Pişirilmesi... 91 5.2.1 Kireç Fırını Teknolojileri... 92 5.2.1.1 Karışık Beslemeli Şaft Fırınlar... 95 5.2.1.2 Paralel Akımlı Rejeneratif Fırın... 97 5.2.1.3 Dairesel Şaft Fırınlar... 99 5.2.1.4 Uzun Döner Fırınlar ve Ön Isıtmalı Döner Fırınlar... 101 5.2.1.5 Karışık Beslemeli Taş Fırınlar... 103 5.2.1.6 Çalı Ocakları... 104 5.3. Sönmemiş Kirecin İşlenmesi... 104 5.4. Kirecin Söndürülmesi... 106 5.5. Kirecin Depolanması... 108 5.6. Sektörün Çevresel Etkileri... 109 5.6.1 Çevre Mevzuatı... 110 5.6.2 Sera Gazı Emisyonları... 113 6. MEVCUT EN İYİ TEKNOLOJİLER... 115 6.1. Mevcut En İyi Teknolojiler... 115
6.1.1 Genel Birincil Önlemler/Teknikler... 115 6.1.2 Kireçtaşı Tüketimi... 116 6.1.3 Enerji Verimliliğinin Arttırılması... 116 6.1.4 Yakıt Seçimi... 118 6.2. Sektörde Gelişmekte Olan Üretim Teknolojileri... 122 7. SEKTÖRÜN İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE HASSASİYETİ... 123 8. FİNANSAL DESTEK MEKANİZMALARI... 129 8.1. Yatırım İçin Ayrılan Finansal Kaynaklar... 131 8.1.1 İki ve Çok Taraflı Kalkınma Bankaları Kaynaklı Fonlar... 131 8.1.1.1 İklim Yatırım Fonu... 132 8.1.1.2 Temiz Teknoloji Fonu... 132 8.1.1.3 TURSEFF... 133 8.1.1.4 MIDSEFF... 134 8.1.1.5 Özel Sektör Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Projesi... 134 8.1.1.6 Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Enerji Verimliliği Projesi... 134 8.1.2 Kamu Finansman Mekanizmaları... 135 8.2. Teşvik Mekanizmaları ve Hibe Programları... 137 8.2.1 Teşvik Mekanizmaları... 137 8.2.1.1 TTGV-Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Destek Programları... 138 8.2.1.2 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Destekleri... 139 8.2.1.3 Hazine Müsteşarlığı... 140 8.2.1.4 Maliye Bakanlığı Ar-Ge İndirimi... 140 8.2.1.5 Lisanssız Elektrik Üretimi Teşviki... 141 8.2.1.6 Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Destek Programları... 142
8.2.1.7 Ekonomi Bakanlığı Teşvikleri... 142 8.2.1.8 Enerji Verimliliği Danışmanlık Şirketleri... 143 8.2.1.9 Dünyadan Kamu Teşvik Mekanizması Örnekleri... 144 8.2.2 Hibe Programları... 145 8.2.2.1 Kamu Kaynaklı Hibe Programları... 145 8.2.2.2 İkili ve Çok Uluslu Hibe Programları... 148 8.2.2.3 Uluslararası İklim Değişikliği Müzakereleri Kapsamındaki Fonlar... 152 8.2.2.4 Dünyadan Hibe Programı Örnekleri... 154 8.3. Karbon Azaltım Maliyetinin Ürünlere Yansıtılması... 154 8.3.1 Emisyon Ticaret Mekanizmaları... 155 8.3.1.1 Zorunlu Piyasalar... 156 8.3.1.2 Gönüllü Piyasalar... 161 8.3.2 Karbon Vergisi... 171 KAYNAKLAR... 173