ATATÜRK ÜN NOT DEFTERLERİ I

T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA ATATÜRK ÜN NOT DEFTERLERİ I Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı ANKARA GENELKURMAY BASIM EVİ 2004

T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA ATATÜRK ÜN NOT DEFTERLERİ-I HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİ Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları ANKARA GENELKURMAY BASIM EVİ 2004

TÜRK SİLÂHLI KUVVETLERİ ATATÜRK ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ (ATAREM) BİLİM KURULU BAŞKANI Dr. Hv. Plt. Korg. Erdoğan KARAKUŞ ATAREM BİLİM KURULU ÜYELERİ Dr. E. Tümg. Güngör CEBECİOĞLU Prof. Gülnihal BOZKURT Prof. M. Cihat ÖZÖNDER Doç. Ömer TURAN Doç. Yusuf SARINAY Dr. Öğ.Yb. Ali GÜLER Dr. Öğ. Bnb. Zekeriya TÜRKMEN YAYIN KOMİSYONU Dr. Öğ. Bnb. Zekeriya TÜRKMEN J. Yzb. Necdet KOPARAN Tar. Uz. Z.Gülru ÇELEN Tar. Uz. Aydın ÖZGÖREN Tar. Uz. Dilek ÇAVUŞ

SUNUŞ Tarihe yön veren, toplumsal değişimi gerçekleştiren büyük önderler, köklü bir tarihe sahip büyük milletlerin bağrından çıkarlar. Fikir ve düşünceleri ile Türk milletine yön vermiş olan ATATÜRK, kurduğu çağdaş Türkiye Cumhuriyeti ile Türk tarihinde en büyük yenilikleri gerçekleştirmiş, ulusuyla bütünleşmiş bir önderdir. ATATÜRK, kalıplaşmış fikirlerden uzak duran, milletini bir arada tutarak harekete geçirmesini ve elde tuttuğu kuvveti yararlı kılmasını bilen, gerçekçilikten asla ödün vermeyen, önderlik ettiği ulusun ruh ve vicdanındaki eğilimleri gören ve onu eyleme dönüştüren büyük bir inkılâpçıdır. ATATÜRK ulusuna, Cumhuriyet in sonsuza değin yaşaması için bağlı kalması gereken ilkeler kadar, gerçekleştirmeye mecbur olduğu hedefleri, dünya üzerinde lâyık olduğu şekilde var olmasının yollarını göstermiştir. Onu anlamanın en güzel yolu; göstermiş olduğu hedeflere her geçen gün biraz daha yaklaşmak, ilkelerine sahip çıkmaktır. Büyük ATATÜRK ü anlamak kadar anlatmak için en bilimsel yol, onu yine onun eserleriyle, çevresiyle, milletiyle, kendine özgü yanlarıyla anlamaya ve anlatmaya çalışmaktır. ATATÜRK ü gerçek yönleriyle anlamakta takip edilecek en akılcı yol, onun yazdıklarını okumaktır. ATATÜRK, okuyan, okuduğunu başöğretmen olarak Türk milletine öğretmeye çalışan, milletiyle bütünleşmiş bir önderdir. Önder şahsiyetler milletlerin kaderine yön veren kişilerdir. Onlar söyledikleri, yazdıkları ve uygulamaları ile milletlerin hafızalarında derin izler bırakan insanlardır. Nutuk, Türk hitabet sanatının şaheserlerinden biridir. Bu eser, Türk İstiklâl Mücadelesi ni veciz bir şekilde anlatır. ATATÜRK ün Nutuk adlı eserinin dışında, özellikle askerlik konusunda yazmış olduğu eserler, onun genç subaylık döneminde meslekî bilgisinin gücünü ortaya koymaktadır. ATATÜRK ve dönemi ile ilgili araştırmalarda en önemli kaynaklardan birisi, kuşkusuz onun kendi düşüncelerini yansıtan, bizzat kendi kaleminden çıkan notlarıdır. ATATÜRK tarafından kaleme alınan, fakat, bugün çeşitli kişi ve kurumlarda bulunan eserlerin bilimsel olarak incelenip yayımlanması hiç şüphe yok ki, yakın dönem Türk tarihinin aydınlatılmasına önemli katkı sağlayacaktır. ATATÜRK ün Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivinde bulunan not defterlerinin de bu bağlamda ayrıca değerlendirilmesi ve bilim dünyasına kazandırılması; Osmanlı tarihinin son dönemi ile Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet dönemi tarihimize ışık tutması bakımından özel bir önem arz etmektedir. ATATÜRK ün Osmanlıca ve Lâtin harfleri ile kaleme aldığı notları içeren defterler, Türk Silâhlı Kuvvetleri ATATÜRK Araştırma ve Eğitim Merkezi (ATAREM) uzmanları tarafından titiz bir çalışma ile bugünkü yazıya aktarıldıktan sonra değerlendirmeye tâbi tutularak yayıma hazırlanmıştır. Defterlerin bir kısmı onun askerî konularla ilgili değerlendirmelerini ve kısa kısa notlarını içerirken diğerleri de bunları yazdığı dönemin (1900-1933)

önemli siyasî, toplumsal, iktisadî olaylarına ışık tutabilecek değerlendirmeleri içine almaktadır. İç ve dış siyasî, askerî ve toplumsal olaylarla ilgili değerlendirmeler defterlerde ağırlıklı olarak göze çarpan konulardandır. Bu defterler incelendiğinde, ATATÜRK ün bir önder olarak kişiliği, kararlılığı, olaylar karşısındaki tutum ve davranışı daha açık bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Defterler arasında yer alan bir kısım notlar, onun insanî yönünü yani bizlerden biri olduğunu, bizler gibi düşündüğünü ortaya koymaktadır. Bu not defterlerinde ATATÜRK ün verdiği çok önemli bilgilerin yanında, yaşadığı dönemdeki ruh dünyasının yansımalarını da gözlemlemek mümkündür. Özellikle Kurtuluş Savaşı dönemine ait defterlerde yer alan şiirler ve şarkı sözleri onun, Kurtuluş Savaşı nın sıkıntılı ortamına rağmen özel yaşantısını ve ruh dünyasını göstermesi bakımından oldukça ilgi çekicidir. Nitekim ATATÜRK ün not defterlerinin tamamı incelendiğinde de dünya görüşü, olaylar karşısındaki tutum ve davranışı, olayları yorumlayışı ve düşünceleri daha açık ortaya çıkmaktadır. ATATÜRK ün not defterleri tarihî açıdan bir sıralamaya tâbi tutulursa Harp Okulu öğrencilik döneminden başlayıp yüksekokul devrimini gerçekleştirdiği 1933 yılına kadar uzanan zamanı kapsamaktadır. Defterlerin bir kısmında XVII-XIX. yüzyıllarda yapılan önemli savaşlara ait bilgiler, Osmanlı-Rus Savaşları (1768-1774; 1877-1878), Osmanlı-Yunan Savaşı (1897), Alman-Fransız Savaşı (1870) ve bunların askerî yönden değerlendirmeleri yer almaktadır. Bu defterlerde yer alan notlar harp tarihini ilgilendiren bilgileri içermektedir. Devletimizin kurucusu, Ulu Önder Mustafa Kemal ATATÜRK ün bizzat kendi kaleminden çıkmış olan not defterlerinin ATASE Başkanlığının bilimsel değerlendirmesiyle yayımlanması bu alandaki boşluğu dolduracağı gibi konuyla ilgili çalışma yapanlara önemli bir kaynak eser, bilim dünyasına da büyük katkı sağlayacaktır. Bu eser, Cumhuriyet in 80 inci yıl dönümü münasebetiyle ATASE Başkanlığının değerli bilim kurulu üyelerinin de katkılarıyla yayıma hazırlanmıştır. ATASE Başkanlığı Arşivinde muhafaza edilen bu defterlerden; Hareket Ordusunun hazırlanması, sevk ve idaresi ile 31 Mart Olayı nın bastırılmasına dair bilgileri içeren Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in (K: 44 G: 14) no.lu defteri ile Hareket Ordusu Komutanlığı karargâh kayıtlarının tutulduğu (K: 44 G: 2) no.lu defter konu bakımından birbirlerini bütünlediklerinden bir arada değerlendirilerek yayıma hazırlanmıştır. Bu eserde başta bizzat Mustafa Kemal ATATÜRK ün yazdığı notlar ele alınıp değerlendirildikten sonra, Hareket Ordusu Kurmay Başkanı olarak kendisinin yazdırdığı emir, talimat ve beyannameleri içine alan Hareket Ordusu Karargâhı kayıt defterine yer verilmiştir. Bu eser, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivinde bulunan ATATÜRK ün 32 adet not defterinin birincisinden ve Hareket Ordusu kayıtlarından yararlanılarak yayımlanmıştır. Bu ilk cildi takiben diğer ciltlerin de yayımlanmasıyla on iki ciltlik bir eser oluşturulacaktır. Eserlerin yayımına II

ATATÜRK ün notları tutmaya başladığı öğrencilik dönemi yerine askerlik hayatının gelişimine büyük etkisi olan Hareket Ordusu Kurmay Başkanlığı döneminde tuttuğu notlarla başlanmıştır. ATATÜRK ün Not Defterleri-I (Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in Not Defteri ile Hareket Ordusu Komutanlığı Karargâh Kayıt Defteri) adlı bilimsel çalışmayı yayıma hazırlayan ATAREM Genel Sekreter Vekili Dr. Öğ. Kd. Bnb. Zekeriya TÜRKMEN i tebrik ederim. ATAREM Yayın Kurulu ve Yayın Danışma Kurulu tarafından da incelenen bu çalışma; ATATÜRK le ilgili yapılan bilimsel çalışmalar için önemli bir başvuru eseri olacak, bilim dünyasına da önemli katkı sağlayacaktır. Erdoğan KARAKUŞ Dr. Hv. Korgeneral ATASE Başkanı III

SUNUŞ İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ÖN SÖZ... KISALTMALAR... AÇIKLAMALAR... BİRİNCİ BÖLÜM HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in Not Defteri ile Hareket Ordusu Karargâhı Kayıt Defterinin Değerlendirilmesi... 1 İKİNCİ BÖLÜM HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİNİN GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE AKTARIMI A. Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in Not Defteri (K: 44, G: 14) nin Günümüz Türkçesine Aktarımı... 15 B. Hareket Ordusu Karargâhı Kayıt Defteri (K: 44, G: 2) nin Günümüz Türkçesine Aktarımı... 29 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİNİN ÖZGÜN METİNLERİ VE ÇEVİRİM YAZILARI A. Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in Not Defteri (K: 44, G: 14) nin Özgün Metinleri ve Çevirim Yazıları... 105 B. Hareket Ordusu Karargâhı Kayıt Defteri (K: 44, G: 2) nin Özgün Metinleri ve Çevirim Yazıları... 225 Zaman Dizini... 379 DİZİN (Şahıs, Yer Adları )... 383 V VII IX XI V

ÖN SÖZ İkinci Meşrutiyet in ilânından sonra Osmanlı Devleti nde her alanda geniş bir özgürlük ortamının doğması ve bu ortamda gelişen siyasî cemiyetler arasındaki iktidar mücadelesi kısa sürede tüm ülkeyi sarmış; siyasî çıkar kavgaları, iktidar hırsı, ordunun siyasete alet olması, her şeyden önemlisi toplumsal ve iktisadî alandaki olumsuz gelişmeler ve sömürgeci devletlerin tutum ve kışkırtmaları Osmanlı Devleti ni 1909 yılına girerken çok zor bir döneme doğru sürüklemiştir. Bütün bu olumsuz gelişmelere bir de 31 Mart Ayaklanması adıyla tarihe geçen irtica olayı eklenmiştir. Denilebilir ki, 1909 yılında Osmanlı Devleti'ni en çok uğraştıran sorunlardan biri, 31 Mart Ayaklanması dır. İkinci Meşrutiyet döneminin toplumsal, siyasî ve iktisadî gelişmelerini de dikkate alarak olaylara geniş açıdan bakılırsa, o dönemde yaşananların günümüzdeki benzer olaylara ışık tutabilecek değerde olduğu anlaşılacaktır. 31 Mart Ayaklanması hakkında ülkemizde ilmî çalışmalar yapılmış olmasına rağmen bu olayın bastırılmasında önemli rolü üstlenen Hareket Ordusu ve onun sevk ve idaresinde önemli bir görevi gerçekleştiren, çağdaş Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal (ATATÜRK) in bu dönemdeki faaliyetleri hakkında yapılmış birkaç çalışma dışında, yayın bulunmamaktadır. ATATÜRK ve dönemiyle ilgili olarak yapılan araştırmalarda en önemli kaynaklardan birinin şüphesiz ki, bizzat ATATÜRK ün kendi düşüncelerini yansıtan, kendi kaleminden çıkmış kaynaklar olduğu bilinen bir gerçektir. Nitekim, ATATÜRK ün Kurtuluş Savaşı dönemindeki düşüncelerini yansıtan en önemli kaynak eser Nutuk tur. Onun düşüncelerini yansıtan kaynaklardan bir diğeri de hiç kuşkusuz bizzat kendi kaleminden çıkan not defterleridir. Nutuk ve diğer temel nitelikteki anı türü eserler ile birlikte bu not defterleri okunduğunda, ilginç ve bir o kadar da önemli gerçekler ortaya çıkmaktadır. Yayıma hazırladığımız bu defterler, 31 Mart Ayaklanması nı bastırmak üzere hazırlanan ordunun kurmay başkanının, yazdırdığı emirlerin yer aldığı Hareket Ordusu Komutanlığı karargâh kayıtlarını içerirken diğeri bizzat Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in yazdığı emirlerin kısa özetlerini, hatırlatıcı ipuçlarının yer aldığı kendi notlarını içermektedir. Defterlerde günlük olarak askerî ve siyasî konuların kaydedildiği bilgiler yer almaktadır. Bu çalışma incelendiğinde, 31 Mart İsyanı nı bastıran Hareket Ordusu ve bu ordunun kurmay heyetinde önemli bir görevi üstlenmiş bulunan Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in etkinliği belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Üç bölüm hâlinde ele alınan eserin birinci bölümünde defterlerin kısa bir değerlendirmesi yapılmış; ikinci bölümde defterlerin Osmanlıcadan günümüz Türkçesine aktarımı yapılmış; üçüncü bölümde ise defterlerin özgün metinleri ile çevirim yazıları konulmuştur. Çalışmanın sonuna, zaman dizini ile şahıs ve yer adları dizini de ilâve edilmiştir. VII

Bu defterlerin bilimsel bir şekilde işlenerek araştırmacıların hizmetine sunulması bu alandaki boşluğu dolduracağı gibi, ATATÜRK ve dönemiyle ilgili bilimsel çalışma yapanlara da yeni ufuklar açacaktır. Zekeriya TÜRKMEN Dr.Öğ.Kd.Bnb. ATAREM Gensek. Vek. VIII

KISALTMALAR a.g.a. : Adı geçen arşiv a.g.e. : Adı geçen eser ATAREM : Atatürk Araştırma ve Eğitim Merkezi Al. : Alay ATAZB. : Atatürk Koleksiyonu (Ziraat Bankasından Gelen Evrak) Bk. : Bakınız, bak Bl : Bölük Ds. : Dosya F. : Fihrist G. : Gömlek Gnkur. ATASE Arşivi : Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi Hz. : Hazırlayan K. : Kutu No. : Numara s. : Sayfa TSK : Türk Silâhlı Kuvvetleri IX

AÇIKLAMALAR Ayastefanos : Yeşilköy Askerî Kulüp : Ordu evi Birinci Ferik : Korgeneral Cebel Topçusu : Dağ topçusu Daire-i Mebusan : Meclis Dairesi Erkân-ı Harbiye Kolağası : Kurmay yüzbaşı Fırka : Tümen Ferik : Tümgeneral Harbiye Nezareti : Savunma Bakanlığı Harbiye Mektebi : Harp Okulu Helyosto : Işıldak Jurnal : Kayıt Kabine : Bakanlar Kurulu Kaymakam : Yarbay Liva : Tugay Makriköy : Bakırköy Mekkâri : Eşya ve levazım nakli için kira ile genelde yük taşımada kullanılan katırlar için bu ifade yer alır. Mirliva : Tuğgeneral Mülâzım-ı Evvel : Üsteğmen Mülâzım-ı Sânî : Asteğmen Mülhak : Kurmay yardımcısı Mümtaz : Kurmay stajını bitiremeden kıt aya çıkan subaylar için kullanılan bir terimdir. Mürettep : Tertip olunmuş, sıralanmış Mürettep Tümen : Karışık sınıflara mensup askerî birliklerden oluşan tümen Müşir : Mareşal (Orgeneral) XI

Redif : Osmanlı ordusunda nizamiye (düzenli) ordu sınıfındaki muvazzaflık döneminden sonra geçilen sınıf için kullanılan bir ifade olup, gerekli görüldüğünde bu askerden istifade yoluna gidilirdi. Zaptiye Nezareti : İçişleri Bakanlığının güvenlikten sorumlu bölümü XII

BİRİNCİ BÖLÜM HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1. Değerlendirmeye Alınan Defterlerin Tanıtımı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, Hareket Ordusunda kurmay başkanlığı görevini yürüttüğü sırada meydana gelen gelişmeleri iki deftere kaydetmiştir. Bu defterlerden biri Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal e bağlı birimler tarafından tutulmuş olan karargâh kayıt defteri, diğeri ise karargâh kayıt defterinde yer alan emirlerin ve diğer yazıların kısa özetlerinin ve karalamalarının bulunduğu Mustafa Kemal in not defteridir. Defterler ATASE Başkanlığı Arşivinde, ATATÜRK Koleksiyonları Bölümünde bulunmaktadır. Kutu: 44, Gömlek 14 ve Kutu: 44, Gömlek: 2 numaralarda kayıtlıdır. 44-2 numaralı defter Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in 44-14 no.lu defterde yazdıklarını bütünlemektedir. Defterde yer alan bilgiler de Mustafa Kemal tarafından yazdırılmıştır. a. Kutu: 44, Gömlek: 14 numaralı defter 8,5 x 13,5 cm ebadında, siyah ciltli, küçük boy, kareli cep not defteri şeklindedir. Defterin tamamı 45 yaprak olup 36 yaprağı rik a usûlü el yazısıyla ve kurşun kalemle yazılmıştır. 1 Diğer defterde yer almayan bir kısım bilgilere ait kayıtlar bu defterde yer almaktadır. Yazılanlara tarih sırası itibarıyla bakıldığında, hemen hemen diğer defterdeki gibi, 31 Mart Olayı nı takip eden süreçte meydana gelen gelişmelere ait kayıtların yer aldığı ve 1909 yılı Mayıs sonuna kadar geçen olayları içerdiği anlaşılmaktadır. Kısa kısa notlar hâlinde yazılan bilgilerden dolayı bu defterin Mustafa Kemal tarafından bir akıl defteri olarak tutulmuş olabileceği izlenimi vermektedir. Haliyle o dönemin şartları gereği tutulan kayıtların kimi düzenli, kimi ise düzensiz bir şekilde yazılmıştır. Günün şartları ve zamanın sıkışıklığı gibi nedenler, deftere aktarılan konunun ağırlık ve önemine göre de değişiklik göstermektedir. Önemli sayılan konular teferruatıyla yazılırken, önemsiz veya daha az öneme sahip konular kısa cümlelerle geçiştirilmeye çalışılmıştır. Not defteri, birtakım rakamlardan sonra, 4 Nisan 1325 [17 Nisan 1909] Cumartesi, saat 8.15, Beylerbeyi nde Altıncı Daire Reisi sabıkı Mehmet Ali Bey hanesinde yazısıyla başlamaktadır. Aynı sayfanın altında, defter ancak ters çevrilmesiyle okunabilecek olan Üsteğmen Nazif kaydı bulunmaktadır. Kimi sayfalar birbiri ardınca yazılı iken arada boş sayfalar da bulunmaktadır. 1 Gnkur. ATASE Arşivi,.ATAZB, K: 44 G: 14. 1

Geçmişte olduğu gibi, günümüzde de hemen hemen herkesin önemli bilgilerini tuttuğu bu not defterlerine yazılan notun işi bitince üzerine bir çizgi çekilmek yönündeki uygulama Mustafa Kemal in not defterlerinde de bulunmaktadır. Bu defterde de kimi yerlerin bu şekilde çarpı işareti ile çizildiği görülmektedir. b. Kutu: 44, Gömlek: 2 numaralı defter 25,5 x 38 cm ebadında, siyah bez ciltli, büyük boy, çizgili 150 sayfalık bir defter olup 45 yaprak yazılı evrakı içermektedir. Mürekkepli kalemle Osmanlıca rik a tarzı yazı ile kaleme alınmıştır. Yazılı yaprakların içinde ilâve edilmiş, bazı resmî evraklar da yer almaktadır. Bu evraklar da yukarıda belirtilen 45 yapraklık evraka dahildir. Defterin baş tarafında İstanbul da Çiçek Pasajı nda hazırlandığına dair Fransızca bir kayıt bulunmaktadır. Defterin, Hareket Ordusu Komutanlığı Kurmay Başkanlığı nın karargâh yazışmalarının tutulduğu resmî kayıt defteri olarak hazırlandığı anlaşılmaktadır. Bu görüntüsü ile bir not defterinden ziyade, önemli evrakın (emir, talimat, genelge) kaydedildiği bir defter görünümü arz etmektedir. Defterin kenarları kesildikten sonra renkli baskı tekniği uygulanarak ebrulî bir görünüme kavuşturulmuştur. Bu defterdeki notlar son derece düzenli bir şekilde mürekkepli kalemle tutulmuştur. Diğer not defterlerine göre bu defterde yer alan cümleler veya yazı şekli daha düzenlidir. Tespitlerimize göre bu defter Hareket Ordusunun resmî kayıt defteri şeklinde kaleme alınmış olmasından dolayı yazı şekli, defterin kullanılışı bakımından tertip ve düzenlidir. Bu defterde yer alan bilgiler, Mustafa Kemal in not defterindeki bilgilerle uyumlu olup birbirlerini tamamlamaktadır. Mustafa Kemal in not defterinde yer alan çok kısa emir, bilgi, talimat vs.nin detayı karargâh kayıt defterinde yer almaktadır. Defterin koyu yeşil renkli iç kapağının baş tarafının üzerinde aşağıdaki yazılar bulunmaktadır: Selânik te Redif Fırka (Tümen) Karargâhı Erkân-ı Harbiye Reisi (Kurmay Başkanı) Mustafa Kemal Beye, Aziz Efendimiz, Bugün hareket ediyorum. Bugüne kadar bu defteri göndermediğime hakikaten kusurum vardır. Artık Allah a ısmarladık. 18 Temmuz 1325 [31 Temmuz 1909] 2 Asteğmen (imza) Hakkı Bu kayıttan anlaşıldığına göre, Hareket Ordusunun faaliyetleri ve ordu komutanlığı tarafından yayımlanan emirlerin kaydedildiği bu defter, 2 a.g.a, K: 44, G: 2. 2

Asteğmen Hakkı tarafından daha sonra [31 Temmuz 1909 da] Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal e takdim edilmiştir. Asteğmen Hakkı nın da bu arada Hareket Ordusu karargâhında çalışan birisi olduğunu ve kurmay yardımcısı subay olarak karargâhta görev yaptığı bilinmektedir. Defterin ilk sayfasında Hareket Ordusu Komutanlığının harp düzenine göre kuruluşundan bahsedilmektedir. Burada sırasıyla ordu komutanı Tümgeneral Hüseyin Hüsnü Paşa ve kurmay heyeti hakkında bilgi verilmektedir. 2. Defterlerin Muhtevâ Açısından Değerlendirilmesi Hareket Ordusu, rumî 31 Mart 1325 milâdî 13 Nisan 1909 tarihinde İstanbul da ortaya çıkan irtica yanlısı isyân hareketini bastırmak üzere hazırlanmış bir ordu idi. 3 Bu ordunun kurmay başkanlığını yapmış olan Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in tuttuğu notlar ise birinci elden tarihî belge olması bakımından son derece önemlidir. Tarihin en önemli dayanakları birinci elden arşiv kaynaklarıdır. Bu nedenle bizzat Mustafa Kemal ATATÜRK ün kurmay başkanı olarak görev yaptığı ordunun karargâh kayıt defteri ile kendisi tarafından tutulan notlar, 1909 yılında meydana gelen 31 Mart Olayı nın daha gerçekçi değerlendirilmesine; olayın bastırılması esnasında tatbik edilen askerî yöntemlerin açıklanması bakımından büyük öneme sahiptir. a. Kutu: 44, Gömlek: 14 numaralı defter Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Yüzbaşı Mustafa Kemal in bir önceki defteri, tümene mahsus büyük boy evrak kayıt defteri olarak düzenlenmişken; bu defter küçük boy, cep not defteri şeklindedir. Hareket Ordusu Birinci Mürettep Tümene ait bilgiler kısa kısa notlar hâlinde Mustafa Kemal tarafından küçük boy cep not defterine kaydedilmiştir. Bir nevi akıl defteri olarak tutulmuş notları ihtiva etmesi bakımından büyük öneme sahiptir. İlk sayfası, 4 Nisan 1325 (17 Nisan 1909) Cumartesi, saat 8.15, Beylerbeyinde Altıncı Daire Reisi Sabıkı Mehmet Ali Bey hanesinde ifadesiyle başlayan not defteri, okunaklı el yazısıyla kaleme alınmıştır. Defterin devamında 31 Mart Olayı nı bastırmak üzere Selânik te hazırlanan Hareket Ordusunun sevk ve idaresi, Hüseyin Hüsnü Paşa komutasındaki Birinci Mürettep Tümenin İstanbul a kuvvet sevkıyatı, Mahmut Şevket Paşa nın komutanlığı devralması ve ondan sonraki gelişmeler, birliklerin İstanbul a girişi, İstanbul da denetimi ele geçirmesi, karakol, kışla ve diğer resmî daireleri denetim altına alması, görev dağılımı, isyanın bastırılması ve 3 Hareket Ordusunun hazırlanması, sevk ve idâresi hakkında geniş bilgi için bakınız; Zekeriya Türkmen, Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu-Siyaset Çatışması, İstanbul 1993; ayrıca bk., Aynı yazar, Hareket Ordusu ve Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, Gnkur. ATASE Başkanlığı Yay., Ankara 1999. 3

ordunun kayıpları, genel durumla ilgili bilgiler ve Hareket Ordusu birliklerinin Balkanlar a geri dönüşleri hakkında açıklamalar bulunmaktadır. Defterde, Selânik ten İstanbul a gönderilen askerî birliklerin kuruluş ve personel sayıları, İstanbul daki harekâta katılan birlikler ve rütbeli personele ait bilgiler bulunmaktadır. Gerçi Hareket Ordusunda görev yapan bütün personeli bulmak mümkün olmamakla birlikte, genel olarak üst rütbeli birlik komutanlarının isimleri kayıtlıdır. Ayrıca defterde 31 Mart Olayı yla ilgili pek fazla ayrıntı bulunmamakta, isyan olayıyla ilgili ipuçları, yazılmış olan emirlerde dolaylı olarak yer almaktadır. Birliklerin Selânik ten İstanbul a uzanan yolculuğu sırasında gelişen olaylara ait de kısa kısa notlar bulunmaktadır. Defterin 14aa sayfasında ordunun erzak ihtiyacı hakkında bilgiler bulunmakta ve erzak kafilesinin 6000 kişiye 10 gün yetecek erzak temini konusuna dair bilgiler yer almaktadır. Ordunun sevkıyatı sırasında uygun görülecek birlik komutanlarıyla temasta bulunulacağına dair kayıtlar; özellikle sevkıyat sırasında inzibatın sağlanması konusu; sevkedilecek kuvvetlerin ihtiyaç durumları, Mürettep Birinci Tümen Komutanı tarafından birliklere yayımlanacak beyannâme hakkında kısa kısa notlar yer almaktadır. Defterin 14ab sayfasında yer alan ifadeler İstanbul daki âsiler hakkındaki kanaatleri açığa vuran ifadeler olarak not edilmiştir. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal şu notları yazmıştır: Sarık saran hafiyelerin din perdesi altındaki hareketleri menfaatten başka bir şey değildir... Mustafa Kemal bu notları ile İstanbul daki isyan olayının dini kendi çıkarları için kullanmak isteyenler tarafından çıkarıldığını anlatmak istiyor; Hareket Ordusunun İstanbul a geliş amacının anayasayı tekrar uygulamaya koymak ve dolayısıyla düzeni bozmaya çalışanlara karşı yapılmış olan bu gerici hareketi icra edenlere yönelik olduğunu ifade etmek istiyordu. 4 Bu cümle ATATÜRK ün o günün şartlarında 31 Mart Olayı na bakışını, kendi amaçlarını ortaya koyan ve geleceğe yönelik de bilgiler taşıyan önemli bir konuyu açıklamaktadır. Notların devamında bu düşüncelerini destekleyen ifadeler de yer almaktadır. Nitekim sayfa 14aca da İstanbul ahalisine beyannâme: Maksadımız kanuna taarruzu men. İdare-i Osmanî nin kanun dairesinde tamamen tatbiki şeklinde geçen not ile Hareket Ordusunun amacının meşrutiyete darbe vuran asileri ortadan kaldırıp, anayasayı yeniden uygulamaya koymak olduğunu belirtiyordu. Not defterinin 14ad, 14ada sayfasında ise Fransızca olarak kısa kısa notlar yazılmıştır. Bu notlarda son derece önemli bilgiler yer almaktadır. Fransızca olarak yazılmış notlarda: muhakkak ki meşrutiyet büyük güçlük olmadan, bütün yabancılar ve ülke için tehlike olmayacaktır. Emin olunuz! Ordunun genel hedefi üç kolordu olacak, zalimliğe ve İstanbul a karşı hareket edecek, yenilik yapacak denilmektedir. Bu sayfaların devamında İstanbul a hareket eden taburların adedi hakkında bir not yazıldıktan sonra, 4 a.g.a., G: 14ab. 4

karargâhın Hadımköyü nde kurulacağı; İstanbul yönünden gelecek birliklerle ordunun kesinlikle görüştürülmemesi gerektiği yazılmıştır. Burada isyanı bastırmak üzere getirilen ordunun arasına bozgunculuk sokulabileceği görüşünden hareketle istihbarî tedbir için bu ifadelere yer verildiği değerlendirilebilir. Yazılan bir diğer önemli husus da sık sık birliklerin yoklama yapılarak disiplinin denetimi konusudur. 5 Defterin 14af sayfasında Dâhiliye başlığı altında verilen bilgilerde Hareket Ordusunun 5000 kişilik bir öncü kuvvetle İstanbul a doğru ilerlediği, bütün Balkanların tek vücut olduğu, coşan millî onur karşısında asiler tarafından alınacak hiçbir tedbirin yarar getirmeyeceği; trenlerin alamadığı kahramanların yürüyerek İstanbul a doğru hareket halinde bulundukları ifade ediliyordu. 6 Ayrıca bu sayfanın devamında, daha sonraki araştırmalarda her ne kadar 31 Mart Olayı nda dönemin padişahı II. Abdülhamit in bir müdahalesi tespit edilememişse de, bu isyan olayındaki müdahalesini ima eden ifadeler yer almaktadır. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal not defterine, Padişaha arz ediniz, milletin isteği artık red edilemez, başkentleriyle beraber Osmanlı taç ve tahtı bütün milleti vahim bir yok oluşa sevk ettirir şeklinde bir ifade yazmıştır. Burada Mustafa Kemal in de diğer aydınlar gibi II. Abdülhamit düzenine karşı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Not defterinde yer alan millî onur, milletin isteği gibi bir takım ifadeler ise, onun gelecekte sık sık kullanacağı ifadeler arasında yer alacaktır. Özellikle Kurtuluş Savaşı nın başlangıcıyla birlikte ulus kavramı ön plâna çıkarılmış; bütün yapılanlar ulus adına ve ulus çıkarları için gerçekleştirilmiştir. Bu ifadelerden hareketle ATATÜRK ün daha o yıllarda cumhuriyetçi fikirlere sahip bir subay olduğunu değerlendirmek mümkündür. Sayfa 14ag de ise, Yıldız Sarayı nda padişahın yakınlarından olan Nadir Ağa, İlyas Bey, Frenk Emin Bey, Müsahip Fevzi, Mustafa Bey gibi hainlerden bahsedilmesi isyan olayında saray mensuplarının da katılımı olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Nitekim, Yüzbaşı Mustafa Kemal in notlarında geçen bu isimler 31 Mart Olayı ndan sonra kurulan divanı harplerde mahkûm edilmişler, bir kısmı idam, bir kısmı da sürgün cezasına çarptırılmışlardır. Not defterinin 14ai sayfasında yer alan İstanbul halkına hitaben yayımlanan ve Mustafa Kemal in kaleminden çıkan beyanname ile 7 Hareket Ordusunun maksadını açıkça ortaya koymakta ve milletin çıkarlarını korumak amacıyla, millet istediği için İstanbul a geldiği belirtilmektedir. İkinci Meşrutiyet in ilânıyla birlikte başlayan demokratikleşme hareketinde bu bildiri son derece önemli bir yere sahiptir. Dolayısıyla Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kaleme alınan bu bildiride demokrasi anlayışıyla bütünleşen ifadeler önemli bir yer tutmaktadır. 5 a.g.a., G: 14aae, aea. 6 a.g.a., G: 14af. 7 a.g.a., G: 14ai, aia, aj, aja, ak, al, ala, am, ama. 5

Defterin 14ao sayfasından itibaren Hareket Ordusunun İstanbul daki faaliyetleri, kışla ve diğer askerî birliklerin denetim altına alınması konusunda kısa kısa bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca ele geçirilen asilerle ilgili de kimi notlara rastlanmaktadır. Bir önceki defterde daha ayrıntılı olarak yazılmış olan bilgiler bu defterde daha özet bir şekilde yer almaktadır. Hareket Ordusunun İstanbul a yönelik olarak icra edeceği harekât ile ilgili kısa kısa bilgilerin yanında sayfa 14ata da yer alan 5 Mayıs 1325 (18 Mayıs 1909) tayini 475,5 kuruş ifadesi o sırada Yüzbaşı Mustafa Kemal in aldığı maaş dışındaki harcırahını göstermesi bakımından önemlidir. Bu sayfanın devamında yer alan Mayıs nihayetine kadar Jandarma Efrâd-ı Cedide Mektep Kumandanlığına kimsenin tayin edilmemesi, Vasıf şeklinde geçen cümlede de Selânik te bulunan Jandarma Okul Komutanlığı konusunu dile getirmektedir. Defterin bundan sonraki sayfalarında da Hareket Ordusu hakkında çeşitli bilgiler yer almakta; orduya mensup taburların görevleri kısa kısa notlarla açıklanmaktadır. Yüzbaşı Mustafa Kemal, defterin 14bd sayfasında yer alan notlardan anlaşıldığına göre, 2 Mayıs 1325 (15 Mayıs 1909) bünyesi yorgun düştüğünden rahatsızlanmış ve Gülhane Hastahanesine yatmış; 5 Mayıs 1325 (18 Mayıs 1909) tarihinde çıkmıştır. Bir sonraki sayfada ise ordunun su ihtiyacı konusunda su şirketleriyle temasa geçilmesi konusunda bilgiler yer almaktadır. Defterin 14bg sayfasında ise Selânik e gönderilecek taburlar hakkında kısa kısa bilgiler tutulmuştur. Burada yer alan notlarda öncelikle gönüllü taburların gönderilmesi söz konusu olduğundan onların isimleri yazılmıştır. Devamındaki sayfalarda da Hareket Ordusu birlikleri hakkında kısa notlar yer almaktadır. Sonuç olarak ATATÜRK tarafından kaleme alınan bu not defteri, tarihe ışık tutması bazı bilinmeyenleri ortaya çıkarması açısından bilimsel bir eser niteliğindedir. Asıl önemi ise tarihî bir kişilik olan ATATÜRK ün kaleminden çıkmış olmasıdır. ATATÜRK tarafından bizzat kendisi tarafından yazılan ve yazdırılan bu defterlerde satır aralarında yer alan kısa kısa notlar, tarihî belge ve bilgilerle birlikte değerlendirildiğinde önemli bir kaynak değerine sahip bulunmaktadır. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in genç subaylık döneminde tuttuğu bu notlar, onun 31 Mart Olayı olarak tarihe geçen isyan hadisesinin bastırılmasında görevi kısa ipuçlarıyla da olsa açıklaması bakımından tarihî kıymeti haiz belgelerdir. Özellikle Osmanlı tarihinde önemli bir dönüm noktası olan 31 Mart Olayı ile ilgili araştırma yapacak olanlara bu eserin önemli bir kaynak olabileceği değerlendirilmektedir. 6

b. Kutu: 44, Gömlek: 2 numaralı defter Hareket Ordusu Kurmay Başkanlığına ait önemli evrakın aynen kaydedildiği karargâh kayıt defteri, bir cep defteri ölçülerinden oldukça büyük olup notların düzenli tutulmasından dolayı da ordu resmî evrak kayıt defteri niteliğine sahiptir. Genel hatlarıyla defter incelendiğinde, Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından yazdırıldığını tespit ettiğimiz bu defterde Hareket Ordusunun kuruluş ve teşkilâtı açıklandıktan sonra, ordunun sevk ve idaresinden, ast birliklere yazılan emirlerden, onlardan gelen önemli yazılardan bahsedilmekte; Hareket Ordusunun İstanbul a girişinde takip ettiği güzergâh, harekât emri ayrıntılı olarak izah edilmektedir. Türk harp tarihi açısından bakıldığında Osmanlı başkentinde çıkan bir iç isyan olayına karşı ordunun takip ettiği yöntemlerin açıklanması bakımından son derece önemli bilgileri içermektedir. Defter, ayrıntılı bir şekilde incelemeye tabi tutulduğunda, 31 Mart Olayı nın bastırılmasında ordunun ne kadar hassas davrandığı ve her durumu ayrıntıyla incelediği sonucu ortaya çıkmaktadır. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından yazdırılan karargâh kayıt defterinin ilk sayfasında Hareket Ordusunun ilk birliği olan Birinci Mürettep Tümenin kadro kuruluşundan bahsedilmektedir. Bu kuruluştan bahsedilirken karargâhta kimlerin görev yaptığı da izah edilmekte, burada kendisi Erkânıharbiye Reisi yani kurmay başkanı olarak gösterilmektedir. Bu arada Birinci Mürettep Tümenin iki mürettep tugaydan teşekkül ettiğini açıklandıktan sonra bunlara bağlı beş mürettep alayın bulunduğunu, ayrıca orduya bağlı bir topçu tugayı ile iki süvari bölüğü, bir makineli tüfek bölüğü ve iki jandarma taburu bulunduğu açıklanmaktadır. Düzenli birliklerin komutanları da 15 Nisan 1909 tarihi itibarıyla şu şekilde açıklanmaktadır: 8 Tümen Komutanı Kurmay Başkanı Kurmay Başkanı Kurmay Başkanı Kurmay Yardımcısı : Tümgeneral Hüseyin Hüsnü Paşa, : Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal Bey, : Kurmay Yüzbaşı Sami Bey, : Kurmay Yüzbaşı İzzettin Bey, : Mümtaz Yüzbaşı Vasıf Efendi, Piyade Üsteğmen : Ahmet Tevfik Efendi, Piyade Asteğmen : Hakkı Efendi. 9 8 a.g.a., K: 44, G: 2., 2aa. 9 Asteğmen Hakkı Efendi, Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in maiyetinde çalışan, karargâh kayıt defterine Mustafa Kemal in emriyle yazıları yazan kişidir. (YN) 7

Hareket Ordusuna ise iki tugayın bağlı bulunduğu belirtilerek aşağıda belirtilen kişilerin görev yaptığı yazılıdır: Birinci Mürettep Tugay Komutanı : Kurmay Albay Hasan İzzet Bey, İkinci Mürettep Tugay Komutanı : Kurmay Yarbay Cemalettin Bey, Bunlara bağlı alayların komutanları da şu şekilde izah edilmektedir: Birinci Mürettep Alay Komutanı İkinci Mürettep Alay Komutanı : Kurmay Binbaşı Muhtar Bey, : Kurmay Binbaşı Aziz Bey, Üçüncü Mürettep Alay Komutanı : Kurmay Binbaşı Mehmet Nâki Bey, Dördüncü Mürettep Alay Komutanı: Kurmay Binbaşı Ali Hikmet Bey, Beşinci Mürettep Alay Komutanı : Kurmay Binbaşı Ruşen Bey, Topçu Komutanı : Tuğgeneral Sohban Paşa Makineli Tüfek Bölüğü Komutanı : Yüzbaşı Ahmet Efendi Jandarma Birlikleri Komutanı : Yüzbaşı Haydar Efendi. Defterin devamında Hareket Ordusu kurmay heyetinin görev dağılımı hakkında bilgi verilmektedir. Kurmay heyetinin görevleri burada iki kısma ayrılmış ve İstanbul a yönelik olarak düzenlenecek harekâtın genel olarak tertip ve düzeninden sorumlu bulunmaları hususu kaydedilmiştir. 31 Mart Olayı nın Selânik te duyulması üzerine bu isyanı bastırmak üzere hazırlanan ordunun İstanbul a sevk edilmesi ile ordunun iaşe ve ikmali de önem arz eden konular arasındadır. Defterde bu hususlarla ilgili bilgiler de yer almaktadır. Nitekim, Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, 18 nci Nişancı Taburuna yazdığı bir yazıda ne zaman, kaç mevcutla hareket edeceklerini sormakta ve Binbaşı Âsım dan gelen yazıda ise hazırlıkların henüz tamamlanamadığına dair bilgi yer almaktadır. 10 31 Mart İsyanı nın başlaması üzerine Hareket Ordusu birliklerinin Selânik ten İstanbul a trenle sevk edilmeleri kararlaştırılmıştır. Bu hususla ilgili yazışmalara dair bilgiler de defterde bulunmaktadır. Selânik ten gönderilecek birlikler demir yolu ile Çatalca da toplanacaklar, oradan da Hadımköyü ne nakledileceklerdir. Hadımköyü, İstanbul üzerine sevk edilecek olan ordunun ilk toplanma bölgesi olarak seçilmiştir. Diğer taraftan Hareket Ordusuna Selânik teki Üçüncü Ordudan başka Edirne deki İkinci Ordudan da birlik gönderilmesi ve müşterek bir ordu hazırlanması söz konusu olduğundan, İkinci Ordu Komutanı Salih (Hulûsi) Paşa ile ilgili yazışmalara da defterde yer verilmiştir. Hareket Ordusunun öncü birlikleri 16 Nisan 1909 tarihinde trenle Selânik ten Çatalca ya hareket etmiştir. Defterde de bu hususla bağlantı 10 a.g.a., G: 2aa. 8

kurulabilecek kayıtlar mevcuttur. 11 Ordunun sevkıyatında haberleşme hususuna da büyük önem verilmiş; özellikle güzergâhtaki telgraf hatlarının kullanılır olmasına dikkat çekilmiştir. Hatta tamiri lâzım gelenlerin tamiri konusunda da yazışmalarda bilgiler mevcuttur. Hareket Ordusunun İstanbul a sevk edilmesi sırasında, İstanbul tarafındaki ordudan kendilerine yönelik bir hareketin çıkması ihtimaline karşı da tedbir alınmıştır. Bu maksatla keşif için gönderilen subaylarla İstanbul civarındaki askerî birliklerdeki neferlerin ruh hâli de çözülmeye, Hareket Ordusuna karşı tavırları öğrenilmeye çalışılmıştır. Nitekim Birinci Mürettep Tugay Komutanı Kurmay Albay Hasan İzzet Bey tarafından, Hareket Ordusu Komutanlığına gönderilen bir yazıda, Davutpaşa Kışlasına gönderilen istihbarat subaylarının kışladaki personelin hâl ve hareketlerini inceledikleri belirtildikten sonra bunlara gereken nasihatin yapıldığı ve Hareket Ordusuna karşı herhangi bir olumsuz tavırlarının olmadığı ifade edilmektedir. Hareket Ordusu birlikleri 19-20 Nisan 1909 tarihli yazıda kaydedildiği üzere büyük ölçüde Hadımköyü ndeki karargâhta toplanmışlardır. Hareket Ordusu birliklerinin İstanbul a yönelik harekâtı burada kısaca özetlendikten sonra, ordu karargâhının ertesi gün (20 Nisan 1920) Büyükhalkalı ya nakledileceği belirtilmektedir. 12 Nitekim, Hadımköy den trenle Ispartakule ye ve oradan da Büyükhalkalı ya nakledilen ordu karargâhı, ertesi günden itibaren Halkalı Ziraat Mektebi binasını karargâh olarak kullanmaya başlamıştır. Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Mustafa Kemal buradan yazdığı bir yazıda konak ve ordugâhlar hakkında birliklere ayrıca Büyükhalkalı dan bilgi verileceğini açıklamıştır. Defterde 21 Nisan 1909 saat 10.00 da Halkalı Ziraat Mektebi Karargâhından yazılan bir emirde ise önemli açıklamalara yer verilmektedir. Bu açıklamalara, İstanbul basınında çıkan haberlerin sebep olması ihtimalinin yüksek olduğu değerlendirilebilir. Hareket Ordusunun hazırlanmasında İttihat ve Terakki Cemiyetinin önemli müdahalesi olduğu, ordunun da siyasetle içli dışlı hareket ettiği tarzındaki haberlerin etkili olduğu düşünülebilir. Nitekim bu yazıda öne çıkan hususlar şu şekilde yer almaktadır: Hareket Ordusu vazifesini sırf askerî bir nokta-i nazardan ifâ edecektir. Siyasî hususlar ve bu yolda İstanbul ile müzakerelere girişmek şimdilik vazife haricindedir. Ayrıca Hareket Ordusu adına hiçbir kimsenin bu konularda açıklama yapmasına izin verilmediği ifade edildikten sonra, Hareket Ordusuna bağlı birliklerin İstanbul a daha da yaklaştıklarına dikkat çekilmektedir. 13 Hareket Ordusunun hazırlanmasında Osmanlılık düşüncesinden hareketle Balkanlar daki çeşitli soydan milletlere mensup gönüllü birliklerin de katılımının sağlanması kararlaştırılmıştır. Bu düşünceden hareketle 11 a.g.a., G: 2aaa. 12 a.g.a., G: 2aba. 13 a.g.a., G: 2ac, 2bf, 2bg, 2bh, 2bi. 9

gönüllü birlikleri de ordunun yanında yer almış olup defterde gönüllü birliklerle ilgili bilgilere de yer verilmiş; yazılan emirlerde hangi gönüllü birliğin nerede bulunduğu, hangi nizamî birliğe bağlı bulundukları belirtilmiştir. 14 Hareket Ordusu Komutanlığının 21 Nisan 1909 tarihinden itibaren İstanbul a yönelik olarak icra edilecek askerî harekât konusuna daha fazla önem vermeye başladığı, gerekli yığınağın yapıldığı, başkentin her yönden denetim altında tutulması için bütün yolların sıkı bir denetim altında tutulması gerektiğine dair aldığı kararlar da defterde yer almaktadır. Bu arada Selânik ten gelen Üçüncü Ordu Komutanı Mahmut Şevket Paşa, Büyükhalkalı karargâhına 20 Nisan 1909 tarihinde gelerek komutanlığı devr almıştır. Mahmut Şevket Paşa, 21/22 Nisan 1909 gecesi sözlü olarak Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal e söyledikleri üzerine yazdıkları hususlar defterde genişçe yer almaktadır. Bu emirde ordunun Bakırköy den trenle İstanbul a hareketi, Topkapı Sarayı nın kuşatılması, Savunma Bakanlığı binasının denetim altına alınması, 31 Mart İsyanı na sebebiyet veren Avcı Taburlarının kaldığı Taşkışla nın kuşatılmasına dair bilgiler, ihtiyat birliklerinin hareket tarzları izah edilmektedir. Sadece kara yoluyla değil, deniz yoluyla da İstanbul un merkezine kuvvet sevki hakkında bilgiler yer almaktadır. 15 Hareket Ordusunun hazırlanması, İstanbul a sevk ve idaresinde önemli bir rolü üstlenen Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal den başka, Kurmay Binbaşı Enver (Paşa) Beyden de bahsedilerek Taşkışla ya yönelik olarak düzenlenecek harekâtta yer alacağı belirtilmiştir. Ayrıca daha sonraki dönemde ve Cumhuriyet e uzanan süreçte Mustafa Kemal in yakın arkadaşlarından biri olan Ali Fethi (Okyar) Beyin de Harp Okuluna düzenlenecek olan askerî harekâtta görevlendirildiği yazılmıştır. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından karargâh kayıt defterine yazdırılan emir, talimat ve beyannamelerde adı geçen şahıslar incelendiğinde bunların büyük bölümünün özellikle Kurtuluş Savaşı yıllarında yakın çevresinde yer alan komutanlar olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı başkentine yönelik olarak düzenlenen bu askerî harekât, asiler tarafından düzen değişikliğine gidilen yolda meşrutiyeti ayakta tutmaya yönelik başlatılmış önemli bir hareket olarak yorumlanabilir. 23 Nisan 1909 tarihli kayıt incelendiğinde Hareket Ordusunun İstanbul u dört bir yandan kuşatma altına aldığı, gönüllü birliklerin düzenli ordu birlikleri arasına serpiştirilerek kullanıldığı anlaşılmaktadır. 16 Nitekim bu tedbir ve tecrübeler, Kurtuluş Savaşı yıllarında da başarıyla uygulanacaktır. Mustafa Kemal, gönüllü birliklerden teşekkül eden Kuvayı Milliye birliklerini 14 a.g.a., G: 2aca. 15 a.g.a., G: 2ad. 16 a.g.a., G: 2ae. 10

düzenli ordunun denetiminde kullanmaya, zaman içinde bunları tamamen düzenli orduya dönüştürmeye gayret göstermiştir. Mustafa Kemal in yine aynı tarihle (23 Nisan) kaydettirdiği, Mürettep Tümen Komutanlığının 2 numaralı emri, İstanbul (suriçi) ve Beyoğlu tarafına icra edilecek olan askerî harekâtı tüm ayrıntıları ile ortaya koymaktadır. 24 Nisan 1909 günü ise Hareket Ordusu birliklerinin sur içindeki İstanbul un hemen hemen tamamını denetim altına aldığına dair bilgiler bulunmaktadır. 24/25 Nisan tarihli kayıtlarda ise isyana katılan asilerin yakalanmaya başladıklarına dair bilgilere yer verilmektedir. Hareket Ordusu Komutanlığının 10 numaralı emri ise 26 Nisan 1909 tarihlidir. Bu emirde Yıldız Sarayı na karşı icra edilecek askerî harekât ve sarayın denetim altına alınması hususunda takip edilecek usuller açıklanmaktadır. Gerçi ordu bu emir yayımlanmazdan önce Yıldız Sarayı nı ele geçirmiştir. Bu hususta emrin altında işbu emir verilmek üzere iken Yıldız sükût etmiştir ifadesi yer almaktadır. 17 Defterin K: 44, G: 2aj sayfasında Hareket Ordusunda yer alan üst birlikler ve bunların komutanları şu şekilde açıklanmaktadır: 18 Komutan : Korgeneral Mahmut Şevket Paşa Kurmay Başkanı : Tuğgeneral Ali Rıza Paşa Birinci Mürettep Tümen Komutanı: Tümgeneral Hüseyin Hüsnü Paşa Kurmay Başkanı : Yüzbaşı Mustafa Kemal Birinci Mürettep Tugay Komutanı : Kurmay Albay Hasan İzzet Bey Kurmay Başkanı : Kurmay Binbaşı Aziz Bey İkinci Mürettep Tugay Komutanı : Kurmay Binbaşı Zihni Bey, İkinci Mürettep Tümen Komutanı: Tuğgeneral Şevket Turgut Paşa, Kurmay Başkanı: Yüzbaşı Kâzım (Karabekir) Bey, Üçüncü Mürettep Tugay Komutanı: Kurmay Yarbay Selahattin Bey, Dördüncü Mürettep Tugay Komutanı: Kurmay Albay Mehmet Ali Bey. Hareket Ordusu Birinci Mürettep Tümen Komutanı Hüseyin Hüsnü Paşa 28 Nisan 1909 tarihli emriyle (10 numaralı emir) mürettep tümene bağlı taburların komutanları tarafından icra edilen harekât hakkında muntazam birer harp ceridesi tutulmasını istediği ve bunu en kısa zamanda tümen karargâhına göndermelerini emrettiği anlaşılmaktadır. Zira bu kayıtlar gelecekte bu harekâtla ilgili araştırma yapanlara önemli bilgileri aktaracak resmî evraklar olduğundan bu hususa dikkat çekmiştir. Bu arada tümene 17 a.g.a., G: 2ai. 18 a.g.a., G: 2aj. 11

mensup bütün personelin disipline riayet etmeleri, özellikle askerin sağda solda başıboş hâlde dolaştırılmamasına, devriye kolları çıkartılarak asayişin sağlanmasına önem verilmesini istiyordu. 19 Hareket Ordusunda bulunan gönüllü taburların, İstanbul un ordu tarafından denetim altına alınmasından sonra Balkanlar a gönderilmeleri konusu gündeme gelmiştir. Bu konuda defterde ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Özellikle gönüllü birliklerin denetiminde bulunan yerlerin nizamiye birlikleri tarafından teslim alınması, gönüllülerin demir yolu ile sevk edilmeleri hususu anlatılmıştır. Defterdeki kayıtlardan anlaşıldığına göre, Hareket Ordusu birlikleri İstanbul da denetimi ele geçirdikten sonra bütün karakollara küçük birlikler yerleştirilmiştir. Bu arada başkentte ilân edilen sıkıyönetim ile asayişin kısa sürede sağlanması mümkün olmuştur. Defterin 2ap sayfasından itibaren işlem gören evraka ait bir çizelge yer almaktadır. Bu çizelgeden anlaşıldığına göre, 18 Nisan 1325 (1 Mayıs 1909) den, 30 Nisan 1325 (13 Mayıs 1909) tarihine kadar çeşitli konularda yazılan emir, telgraf vs. hakkında bilgi özetleri ve nerelere gönderildikleri hakkında bilgiler yer almaktadır. 20 Hareket Ordusunun İstanbul a girdiği bazı noktalarda asilerle çatışmalar da yaşanmıştır. Bu çatışmalarda 31 Mart Olayı na karışan askerler tarafından Hareket Ordusu birliklerine karşı silâh kullanılmış; bu çarpışmalarda yaralanan ve şehit düşenler olmuştur. Defterin 2ar sayfasından itibaren Hareket Ordusuna mensup asker, subay ve gönüllülerden şehit olanlarla yaralananların isim ve künye bilgileri, bağlı bulundukları birlikler, o sırada yaralı ise nerede tedavi gördükleri hakkında ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. 21 Defterin 2ay sayfasında ise Hareket Ordusu Birinci Mürettep Tümene mensup bir kısım birliklerin silâh ve personel mevcudunu ayrıntılı bir şekilde gösteren çizelge bulunmaktadır. Benzer çizelge diğer sayfada da yer almasına rağmen boş bırakılmıştır. 2aza sayfasından itibaren de 30 Nisan 1909 tarihi itibarıyla Hareket Ordusuna mensup birlikler tarafından denetim altına alınan kışla, karakol, resmî daire vesaireye ait bilgiler, ne kadar askerle buralarının denetim altında tutulduğu konusunda açıklamalara yer verilmiştir. 22 Bu açıklamalardan anlaşıldığına göre Hareket Ordusuna mensup Birinci Mürettep Tümen, İstanbul un hemen hemen büyük bir bölümünü denetim altına almış; asayişin sağlanması için de sıkı güvenlik tedbirleri uygulamıştır. 19 a.g.a., G: 2ak. 20 a.g.a., G: 2ap, 2aq. 21 a.g.a., G: 2ar, as, asa, at, ata, au, aua, av, ava, ax, axa. 22 a.g.a., G: 2aza, 2ba, baa, bb. 12

Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından yazdırılan, defterin 2bba sayfasından itibaren, kurmay başkanlığını yaptığı Birinci Tümenin personel eksikliği konusunda bilgiler verilmektedir. Notlar incelendiğinde özellikle küçük rütbeli (atğm., tğm.) personel konusunda sıkıntı çekildiği anlaşılmaktadır. Sayfa 2bc de ise, tümenin levazım ihtiyaçları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, süvari birlikleri için gereken birtakım malzemelerle, mutfak malzemesi ve eğitim elbisesi (süvariler için) ihtiyacı dile getirilmektedir. 23 Birinci Mürettep Tümen Kurmay Başkanının yazdırdıklarına göre tümenin İstanbul daki harekâtı esnasında uğradığı kayıplar (şehit, yaralı ve kayıp) da ayrıca verilmiştir. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal in yazdırdığı kayıtlara göre Birinci Tümen personelinden üç subay, 29 asker şehit düşmüş; iki subay, 65 asker yaralanmıştır. Bu arada kaybedilen hayvan, silâh, mermi miktarı da ayrıca belirtilmiştir. 24 Hareket Ordusu İstanbul da asayişi sağladıktan sonra öncelikle gönüllü birliklerin Balkanlara gönderilmesi konusu gündeme gelmiştir. Birinci Mürettep Tümen Kurmay Başkanı Mustafa Kemal, bu konuyu deftere kaydettirmiştir. Gönüllülerin yanında redif taburları da mayıs ayı ortalarına doğru Balkanlar a gönderilmeye başlanmıştır. Defterin 2bea sayfasında verilen çizelgede Drama, Serez, Köprülü, Kavala, Selânik, Manastır, Ohri, Nasliç redif taburlarının demir yolu ve deniz yoluyla gönderilmeleri konusunda bilgiler mevcuttur. Bu çizelgede belirtildiği üzere 7566 asker, 1-2 Mayıs 1909 gecesi tren ve vapurla Balkanlar a gönderilmiştir. 25 Bu birlikler Hareket Ordusunun küçük bir bölümünü teşkil etmekte idi. Mahmut Şevket Paşa nın ifadelerine göre Balkanlar dan İstanbul önlerine gelen ordunun mevcudu 50.000 civarında bulunuyordu. Defterin son bölümünde yer alan 15 Mayıs 1909 tarihli ve Üçüncü Ordu Komutanlığına hitaben yazılan bir yazıdan ise yurt dışına eğitim için gönderilecek subayların seçiminden bahsedilmektedir. Çeşitli sınıflara mensup 12 subayın Üçüncü Ordu personeli arasından seçilmesi konusunda bilgiler yer almaktadır. 26 Defterin son sayfasında yer alan ve Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından imzalanan İkinci Mıntıka Komutanlığına yazılan bir yazıdan anlaşıldığına göre, İstanbul da bazı toplulukların isyan hazırlığı içinde bulundukları belirtilerek Fatih ve Şehzadebaşı nda konuşlandırılmış olan Hareket Ordusu birliklerinin dikkatli olmaları isteniyordu. 27 İncelediğimiz bu defterde yer alan bilgiler Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal tarafından yazdırılmış olan emir, talimat ve beyannameleri içermekte 23 a.g.a., G: 2bba, 2bc. 24 a.g.a., G: 2bd, 2be. 25 a.g.a., G: 2bea. 26 a.g.a., G: 2bq. 27 a.g.a., G: 2br. 13

olup Hareket Ordusuna bağlı Birinci Mürettep Tümenin karargâh kayıt defteri niteliğindedir. Her ne kadar Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kaleme alınmamış olsa da bizzat onun tarafından yazdırılan bilgileri içermekte, diğer cep defteri olarak tutulan not defterindeki bilgileri pekiştirici niteliktedir. 14

İKİNCİ BÖLÜM HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ İLE HAREKET ORDUSU KARARGÂHI KAYIT DEFTERİNİN GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE AKTARIMI (K:44 G:14, K:44 G:2 ) A. HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI KURMAY YÜZBAŞI MUSTAFA KEMAL İN NOT DEFTERİ (K: 44 - G: 14) NİN GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE AKTARIMI K: 44-14 Numara 1250 60 7/5/00 7.5.10 4 Nisan 325 (17 Nisan 1909) Cumartesi Saat : 8 : 15 Beylerbeyi nde Altıncı Daire Eski Başkanı Mehmet Ali Bey evinde (Üsteğmen Nazif) 14aa Ekmekçi Kolu 1 Kıdemli Yüzbaşı 1 Teğmen 9 Asker Erzak kafilesi = 6 bin kişilik 10 günlük Orada toplanan taburların erzakı yoktur. Levâzım başkanı para ile idare edilip arkadan yetiştireceğini söylemiş. Taburları orada sıkıntıya düşürmemek için karargâhın hareketi lâzımdır. 15

14aaa 1. Serez ve diğer önemli merkezlerden: Ordu komutanına telgraf. 2. Uygun görülecek yerden ileriye bilgi verilmesi. 3. Serez de karargâhın ulaşım araçları hakkında. Araştırma (arkadaşlardan biri ile) İbrahim Beye 4. İnzibat ve namaz. Gerekli olan dinî nasihatlerin yerine getirilmesi hakkında emir. 5. Mevcut kuvvetleri ve ihtiyaç miktarları kıt alardan sorulacaktır. 6. Tümen komutanı tarafından kıt alara bir beyannâme. Amaç, ulusal onur ve haysiyet için gayret, İstanbul dakilere ait hiç kimsenin hiçbir sözünü dinlememek, başlarına 14ab Not: 1. Erzak için Refîk 2. Hattın muhafazası ordudan te min ettirilmeli. Sarık saran gizli örgüt mensuplarının din perdesi altındaki fesat ve reklamları menfaatten başka bir şey değildir. Din, şeriat, vatan sevgisinin gerçek menfaati, Kur anıkerim in hükümlerini ve onun hükümlerinin gereğinden olan Kanunuesasi yi [Meşrutiyet Anayasası nı] muhafaza etmektir. İşte bizim hareketimiz gibi. 7. Savaş düzenini incelemek. 14aba Tümenin idaresi için düzenlenen taburun, harekâta katılacağı açıktır. Bunlar idaresi için ayrıca bir idarenin komutanlıktan istenilmesi. Bu husus hakkında İdâre Reisi, Kıdemli Yüzbaşı Ahmet Efendiyle görüşülecektir. Fırka için gerekli olan erzak Ahmet Efendi tarafından sevkıyata yazılacağı gibi. 14ac Tekrar ordu komutanlığına müracaat edilecektir. Ahmet Efendi ile bu yolda görüş alış verişinde bulunulması hususunun unutulmaması. 4 Nisan 325 (17 Nisan 1909) Ne gibi erzak aranılacağı her zaman olduğu gibi anlatılacaktır. 14aca Ali Paşa Hazretlerine 16

8. Genel namaz. Şeyhülislâmlık makamına. 9. Bizim Çatalca İstasyonu na varışımızda orada bulacağımız piyade, süvari, topçu miktarı (Ahmet Efendiye) 10. İstanbul halkına beyannâme: Amacımız kanuna karşı yapılmış saldırıları ortadan kaldırmak. İdarenin, kanun çerçevesinde tam anlamıyla uygulanması. (Hakkı Efendiye) 11. Çorlu sevk memuruna, geçen taburların numara ve mevcudunu bildirmek için kendisine emir. 14ad... ler General... üç. Birlik...e doğru yaklaşıyor. Zalimliğe karşı ve... yenilik yapacak. 14ada...için... üzerine büyük zorluklar olmadan tamamlanacak. 14ae 1. Durum, tabur sayısı, ikinci kuvveti, misafirleriniz ve haklarındaki muamelenize dair pek kısa bilgiler. 2. Acele etmek lâzım, ihtiyacınız var mıdır? 3. Karargâh Hadımköyü nde kurulacaktır. Subaylar aracılığıyla gerekli olan şeylerin karşılanması. 4. Kıt alar, karşıdan gelenlerle kesinlikle görüştürülmeyecek. 14aea 5. Taburların akşam yoklamalarının eskiden olduğu gibi yapılması ve dinî yükümlülüklerin düzenli olarak yerine getirilmesi ve karşıdan gelenlerle kesin surette görüştürülmemesi konusunu tugay komutanına özel olarak söyleyiniz. - Bu şekilde gelenler hakkında aynı muameleyi uygulayın. 14af DÂHİLİYE Yine tekrar ederim. Bütün Balkanlar tek vücut olarak ayağa kalkmıştır. Şehirler İstanbul a doğru boşalıyor. Tümgeneral [Hüseyin] Hüsnü Paşa [Hareket Ordusu ilk komutanı] kumandasıyla 5 bin kişilik bir ordu yürümektedir. Paşa, kurmay heyetiyle 17