Editör: Bahri Ata BÝLÝM TEKNOLOJÝ VE SOSYAL DEÐÝÞME ISBN 978-605-0022-10-0 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluðu yazarlarýna aittir. 2008, Pegem Akademi Bu kitabýn basým, yayýn ve satýþ haklarý Pegem Akademi Yay. Eðt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Þti ye aittir. Anýlan kuruluþun izni alýnmadan kitabýn tümü yada bölümleri, kapak tasarýmý, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayýt ya da baþka yöntemlerle çoðaltýlamaz, basýlamaz, daðýtýlamaz. Bu kitap T.C. Kültür bakanlýðý bandrolü ile satýlmaktadýr. Okuyucularýmýzýn bandrolü olmayan kitaplar hakkýnda yayýnevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayýnlarý satýn almamasýný diliyoruz. 1. Baský: Ocak 2008 Yayýn Proje: Tarkan Toka Dizgi-Grafik Tasarým: Gürsel Avcý Kapak Tasarýmý: Zülfikar Sayýn Baský: Öncü Basýmevi (Ankara-0312-3843120
ÖNSÖZ Bu kitabın yazılma serüveni, 2006 2007 eğitim-öğretim yılı bahar döneminde Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü bünyesindeki Sosyal Bilgiler Eğitimi doktora programına "Bilim ve Teknoloji Tarihi" adlı bir dersi açmaya karar vermem ile başladı. Bu dersi alan ve doktora öğrenimi yapan meslektaşlarım da bu adla bir kitap yazma düşüncesine çok sıcak baktılar. Ülkemizde Mustafa Kemal Atatürk'ün verdiği fırsatla Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı'nın önderliğinde bilim tarihçiliğinde uzmanlaşma göz önüne getirildiğinde, bu alanın uzmanı olmadığı halde amatör bir ruhla böyle bir girişimde bulunmanın kendimce sebeplerini de okuyucularımızla paylaşmak istiyorum. Çocukluk dönemimde okuduğum çocuk dergilerinin bilim ve teknoloji ile ilgili verdiği bilgiler ve biriktirdiğim ansiklopedi fasiküllerinden hareketle, fiziksel tembelliğimden de aldığım güçle "1970'li yıllarda evimizde gece ve gündüzü bilerek açılıp kapanan pencere perdeleri tasarlamış, denizaltı projeleri çizmiş, ablamın röntgen filmlerinden fotoğraf makinesi yapmış" bir çocuk olarak içimde öğretmenlerimin sürekli bana insanlığın muazzam kültürel ve düşünsel birikimini aktarmayla uğraşıp, bu projelerimi dinlememelerinin burukluğu yatar. Daha sonra teknik lisede öğrenim görmem, 1990'lı yıllarda hocam Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu'ndan salı günleri dinlediğim bilim tarihi dersleri ve Osmanlı Devleti'ne telgraf teknolojisinin transferi ile hazırladığım yüksek lisans tezi de bu dersi açmam da etkili olduğu söylenebilir. Bu arada 1991 de Sn. Osman Bahadır tarafından çıkarılan ve ilgi ile takip ettiğim Bilim Tarihi adlı aylık derginin de hakkını teslim etmek isterim. Son olarak, Gazi Eğitim Fakültesi öğretim görevlilerinden bilim tarihçisi rahmetli Lütfi Göker den söz etmeden geçemeyeceğim. Değerli hocamın, Gazi Eğitim Fakültesi'nin F Bloğu olarak bilinen derslik binasının bir koridoruna büyük bilim insanlarının fotoğraf ve temsili resimlerini astırma gayretini unutamam. Bir gün aydaki kraterlerin birine Türk bilim insanlarının adını koymak için NASA ile yaptığı yazışmaları bana heyecanla göstermişti. Bu kitap, onun açtığı yolda eğitim fakültelerimizde de genç arkadaşların yetişmesine yol açarsa görevini yerine getirmiş olacaktır. Aslında ülkemizde yenilikçi fikirler (innovative) üreten gençlik istiyorsak, bilim ve teknoloji tarihi ile ilgili doğru bilgileri sınıf öğretmenleri, sosyal bilgiler öğretmenleri ve tarih öğretmenleri aracılığıyla daha geniş öğrenci kitlelerine ulaştırmalıyız. Fakat bilim ve teknoloji tarihi dersleri, bu konularla ilgili atıl bilgilerin ezberlendiği dersler olmaktan çıkarılmalı, öğrencilerin geçmişte yaşamış bilim insanlarının yaşamından ve ideallerin ilham aldığı ve kendi iii
projelerini yaptığı bir ders haline dönüştürülmelidir. Bu çerçevede öğretmenler odasındaki bütün öğretmenler branşı ne olursa olsun, hep birlikte ortaklaşa hareket etmelidir. Öte yandan Vidinli Tevfik Bey'in, Salih Zeki'nin ve Mehmet Nadir in adını bile duymamış matematik öğretmenleri görmek beni her zaman üzmüştür. Elbette sosyal bilgiler eğitiminin bilim ve teknoloji konularına yaklaşımı, fen eğitimcilerinden farklı olacaktır. Sosyal bilimciler, birey, toplum ve teknoloji ilişkilerine bakmalıdır. Bir toplumun, yeni teknolojilere yönelik tutumları, kabul ya da retlerini ve bu yeni teknolojinin sosyal değişmeye etkilerini incelemelidir. Neden Edison, Newton ya da James Watt gibi önemli kişiler, Batı toplumlarında yetiştiler? gibi sorular sorabilmelidir. Belki bu tip sorular, son 200 300 yıl boyunca sorulmaktadır. Kişinin benzer bir soruyu sorması, kendince bir yanıta ulaşmış olması çok daha önemlidir. Bildiğiniz gibi, ülkemizde Yüksek Öğretim Kurumu, 1998'de üniversitelerin eğitim fakültelerinde büyük bir reforma girişmiş ve bu çerçevede ilköğretim ikinci kademeye 4 yıllık sosyal bilgiler öğretmenliği programlarını canlandırıp, yaygınlaştırmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2005 te ülke çapında uygulamaya konan yeni ilköğretim sosyal bilgiler öğretim programında dokuz öğrenme alanı benimsenmiş ve Bilim, Teknoloji ve Toplum adlı öğrenme alanına büyük bir önem verilmiştir. II. Meşrutiyet Dönemi ilkokul tarih kitapları, bilim ve teknolojideki gelişmelere bir hayli yer verirken, zamanla bu konuların sosyal bilgiler kitaplarından çıkarılması ayrıca hayret vericidir. 2005'ten sonra yeni ilköğretim programları ile birlikte ülke çapında okullar arasında bir "proje yapma çılgınlığı" yaşanmaktadır. 1927'de Talim ve Terbiye Heyeti üyesi İhsan Sungu, proje yöntemine dayalı eğitim anlayışını ülkemiz okullarında yaymak istemiş ve öğretmenlerden yaptıkları projeleri istemişti de gerekli ilgiyi bulamamıştı. İhsan Sungu, bugünleri görse, kim bilir ne kadar mutlu olurdu. Umarım, bu projeler, üniversitelerde yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri gibi kütüphanelerin tozlu raflarında çürümez ve karar vericiler tarafından sosyal hayatımızı da rasyonelleştirmek ve kolaylaştırmak için yaygın bir şekilde kullanılır. YÖK de, 2006 da yani 8 yıl sonra öğretmen yetiştirme programlarını yeniden ele almış ve bu çerçevede Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dallarına "Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme" dersi konmuştur. Ders, bu ismi ile sosyal bilgiler öğretmenliği programı ile örtüştürülmüştür. Dersin isminin de sadece "Bilim ve Teknoloji Tarihi" olarak konmaması ayrıca çok anlamlıdır. Bununla birlikte elinizdeki kitabın içindekiler kısmının tasarlanmasında kronolojik ve senkronik bir yaklaşım izlenmeye çalışılmıştır. Bu kitap, bu ders için de bir kaynak kitap olarak kullanılabilecek şekilde hazırlanmış olup, anabilim dalımızın bir tür vakıf kitabı niteliğini taşımaktadır. iv
Yani emeği geçen akademisyenler, kitabın gelirinin anabilim dalı ihtiyaçları için kullanılmasını kabul etmiştir. Meslektaşlarıma bu hasbi davranışlarından dolayı minnettarım. Bu kitap, öğretmen adaylarını, bilim, teknoloji ve sosyal değişme arasındaki karşılıklı ilişkiler konusunda bir miktar doğru bilgilendirirse, tarihten alınan derslerle birlikte, ülkemizde öğrencilerin yenilikçi fikirlerinin dinlendiği bir ortama yol açarsa amacına ulaşmış olacaktır. İnanıyorum ki, iyi ve güzel fikirler er ya da geç toplumda yankısını bulacaktır. Okul programına konan bir dersle ya da bir kitapla sorunların çözüleceği gibi safça bir düşünce içinde değilim. Geçmişte atalarımızın bir sorunu çözmek için ürettiği ve bugüne kadar aktarılan kültürün bazı unsurlarının, değişik sebeplerle günümüzde özgün düşünmemizi ve yaratıcılığımızı ortaya koymamızda engel oluşturduğunun farkındayım. Ancak, BBC haberlerinde dinlediğim, İngiltere'de eğitim işlerinde yetkili bir kişi, ilköğretime neden Küresel Isınma adlı bir ders konulması gerekçesini açıklarken, öğrenciler aracılığıyla yetişkinlere ulaşmanın öneminden söz ediyordu. Biz de bilim ve teknoloji konularında -ki küresel ısınma da temiz teknoloji gerektirmektediröğrenci ve gençler aracılığıyla anne ve babanın bilinçlenmesini sağlayabiliriz. Bildiğiniz gibi Bedri Rahmi Eyüpoğlu, "Üç Dil" adlı şiirinde "Oğlum Mernus, sen otobüsü kaçırmış bir milletin çocuğusun" diyerek, karamsar bir tablo çizmektedir. O günler, Şerif Güralp'in de, "yurt dışında tahsil gördüğü halde, ülkemizde bir fare kapanı bile yapanı görmedim" dediği günlerdi. Sebepleri ne olursa olsun (skolastik eğitim anlayışı, bürokratik engeller, komisyonculuk hastalığı, patent sorunları v.b.), artık o günler, tarihin tozlu sayfaları arasında çok gerilerde kaldı. Ülkemizde son yıllarda bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler, "böyle gelmiş, böyle gider." anlayışını çürütmektedir. Bu anlayışı, okulda sosyal bilgiler ya da fen ve teknoloji dersleri çerçevesinde verilen bilim ve teknoloji eğitimi ile yaygınlaştırmalıyız. Çocukları ve gençleri, bilim ve teknolojinin yol açtığı sosyal değişmenin daha hızlı yaşanacağı gelecek günlere hazırlamalıyız. Bu yazı, bir önsözün olması gerektiğinden uzun oldu. Bu yüzden değerli okuyucudan affımı rica ederim. Yrd. Doç. Dr. Bahri Ata Ankara, 2008 v
Hocamız, Bilim Tarihçisi, Lütfi GÖKER in Anısına (1938 2000) vi
Bölümler ve Yazarları Giriş: Bilim ve Teknoloji'nin Sosyal Değişime Etkisi Yrd. Doç. Dr. Bahri Ata; Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı. 1. Bölüm: Yeni Sosyal Bilgiler Programının ve Ders Kitaplarının Bilim ve Teknolojiye Yaklaşımı Arş. Gör. Selahattin Kaymakcı; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 2. Bölüm: Paleolitik, Neolitik ve İlkçağda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Arş. Gör. Talip Öztürk; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 3. Bölüm: Ortaçağ da Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Arş. Gör. Cemil Cahit Yeşilbursa; Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 4. Bölüm: Ortaçağ'da (476 1453) Türk-İslam Dünyası nda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Arş. Gör. Adnan Altun; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 5. Bölüm: Yeni ve Yakın Çağlarda Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme (1453 1914) Öğretmen, Harun Er; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni 6. Bölüm: Osmanlı Devleti nde Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Öğretmen, Filiz Zayimoğlu Öztürk; Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni 7. Bölüm: I. ve II. Dünya Savaşları Arasında Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Arş. Gör. Namık Kemal Yeşiltaş; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 8. Bölüm: Cumhuriyet Dönemi Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme (1920 2007) Arş. Gör. Ebru Avcı; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 9. Bölüm: II. Dünya Savaşı Sonrasında Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Arş. Gör. Erkan Yeşiltaş; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı vii
İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Yazar Dizini... vii İçindekiler... xi GİRİŞ BİLİM VE TEKNOLOJİNİN SOSYAL DEĞİŞİME ETKİSİ Bahri ATA (ss: 1-11) Sosyal Değişme Tanımları... 2 Sosyal Değişme, Genel Kuramlar ve Faktörler... 4 Bilim ve Teknoloji Faktörü... 6 Kaynaklar... 11 1. BÖLÜM YENİ SOSYAL BİLGİLER PROGRAMININ VE DERS KİTAPLARININ BİLİM VE TEKNOLOJİYE YAKLAŞIMI Selahattin KAYMAKCI (ss: 13-37) Özet... 13 Giriş... 13 Yeni Sosyal Bilgiler Programının Bilim ve Teknolojiye Yaklaşımı... 14 Yeni Sosyal Bilgiler Programının Genel Amaçlarında Bilim ve Teknoloji... 14 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Öğrenme Alanları İçerisinde Bilim ve Teknoloji... 15 İlköğretim 4 ve 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Bilim, Teknoloji ve Toplum Öğrenme Alanı... 16 İlköğretim 6 ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Bilim, Teknoloji ve Toplum Öğrenme Alanı... 17 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Kazanımlarında Bilim ve Teknoloji... 17 İlköğretim 4. Sınıf İyi ki Var Ünitesi Kazanımlarında Bilim ve Teknoloji... 18 İlköğretim 5. Sınıf Gerçekleşen Düşler Ünitesi Kazanımlarında Bilim ve Teknoloji... 19 İlköğretim 6. Sınıf Elektronik Yüzyıl Ünitesi Kazanımlarında Bilim ve Teknoloji... 20 İlköğretim 7. Sınıf Zaman İçinde Bilim Ünitesi Kazanımlarında Bilim ve Teknoloji... 21 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Becerilerinde Bilim ve Teknoloji... 23 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Kavramlarında Bilim ve Teknoloji... 23 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Değerlerinde Bilim ve Teknoloji... 24 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Öğrenme-Öğretme Süreçlerinde Bilim ve Teknoloji... 24 İlköğretim 4. Sınıf İyi ki Var Ünitesi Etkinliklerinde Bilim ve Teknoloji... 25 İlköğretim 5. Sınıf Gerçekleşen Düşler Ünitesi Etkinliklerinde Bilim ve Teknoloji... 25 İlköğretim 6. Sınıf Elektronik Yüzyıl Ünitesi Etkinliklerinde Bilim ve Teknoloji... 26 ix
İlköğretim 7. Sınıf Zaman İçinde Bilim Ünitesi Etkinliklerinde Bilim ve Teknoloji... 27 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Atatürkçülük Konuları ve İlişkilendirmelerinde Bilim ve Teknoloji... 27 Yeni Sosyal Bilgiler Programı Ölçme-Değerlendirme araç ve Yöntemlerinde Bilim ve Teknoloji... 28 Yeni Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Bilim ve Teknoloji... 28 İlköğretim 4. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabı İyi ki Var Ünitesinde Bilim ve Teknoloji... 29 İlköğretim 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Gerçekleşen Düşler Ünitesinde Bilim ve Teknoloji... 31 İlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Elektronik Yüzyıl Ünitesinde Bilim ve Teknoloji... 32 İlköğretim 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Zaman İçinde Bilim Ünitesinde Bilim ve Teknoloji... 34 Sonuç... 36 Kaynaklar... 37 2. BÖLÜM PALEOLİTİK, NEOLİTİK VE İLKÇAĞDA BİLİM, TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME Talip ÖZTÜRK (ss: 39-68) Özet... 39 Giriş... 39 Yazılı Tarih Öncesi Çağlarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 41 Paleolitik Dönem (Eski Taş Devri)... 41 Neolitik Dönem (Yeni Taş Çağı)... 44 İlk Uygarlıklarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 47 Eski Mısır Uygarlığı... 47 Mezopotamya Uygarlıkları... 50 Eski Çin Uygarlığı... 53 Eski Hint Uygarlığı... 54 Orta Asya ve Türkler... 55 Eski Amerika Uygarlıkları... 58 Eski Anadolu Uygarlıkları... 61 Eski Yunan Uygarlıkları... 63 İlkçağda Bilim ve Teknoloji... 66 Roma Uygarlığı... 66 Sonuç... 67 Kaynaklar... 68 x
3. BÖLÜM ORTAÇAĞ DA DÜNYA DA BİLİM, TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME Cemil Cahit YEŞİLBURSA (ss: 69-129) Özet... 69 Giriş... 69 Ortaçağ da Avrupa da Bilim ve Teknoloji... 69 Hıristiyanlık ve Bilim... 70 Erken Ortaçağ... 70 Yüksek Ortaçağ... 73 Geç Ortaçağ... 78 Feodal Toplum ve Teknoloji... 83 Erken Ortaçağ... 83 Yüksek Ortaçağ... 87 Geç Ortaçağ... 95 Bizans ta Bilim ve Teknoloji... 98 Ortaçağ da Çin de Bilim ve Teknoloji... 104 Ortaçağ da Hint te Bilim ve Teknoloji... 116 Ortaçağ da Amerika Kıtasında Bilim ve Teknoloji... 121 Maya Uygarlığı... 121 Aztek Uygarlığı... 123 İnka Uygarlığı... 124 Sonuç... 127 Kaynaklar... 128 4. BÖLÜM ORTAÇAĞDA TÜRK VE İSLAM DÜNYASINDA BİLİM VE TEKNOLOJİ, SOSYAL DEĞİŞME Adnan ALTUN (ss: 131-194) Özet... 131 Giriş... 131 Türk-İslam Dünyası nda Bilimin Gelişmesinde Rol Oynayan Etkenler... 133 İslamiyet in Bilime Bakışı... 133 Tercüme Yoluyla Gelen Bilimsel Miras... 135 Devlet Adamlarının Desteği... 137 İslam Eğitim Sistemi ve Kurumlar... 138 Türk-İslam Bilginlerinin Bilime Kazandırdıkları... 144 Matematik Bilimleri... 146 Cebir Alanının Büyük İsmi: El-Harezmi... 148 Astronomi... 149 Astronom Kardeşler: Benû Musa... 151 Fizik... 153 Optik Biliminin Kurucusu: İbn El-Heysem... 155 Kimya... 156 xi
Kimyanın ve Simyanın Gelmiş Geçmiş En Büyük Temsilcisi: Câbir İbn Hayân. 157 Tıp Bilimleri... 158 İslam Tıbbının Hipokrat ı: El-Râzî... 162 Tarih... 163 İslam Dünyasının En Seçkin Tarihçilerinden Biri: Ebu l-hasan El-Mes udî... 165 Coğrafya... 166 Çok Yönlü Bir Bilim Adamı: Bîrûnî... 167 Sosyoloji... 168 Sosyolojinin Kurucusu: İbn Haldun... 170 Felsefe... 170 Hüccet Ül-İslam: Ebu Hamdi El-Gazali... 172 Türk-İslam Dünyasında Teknoloji... 174 El-Cezerî ve Bir Mühendislik Harikası Kitab El-Hıyal (Sınaât El-Hıyel)... 177 Türk-İslam Dünyasında Bilimin Bir Sonucu Olarak Sosyal Değişme... 178 Bilimsel Mirasın Batıya Aktarılması... 183 Türk-İslam Dünyasında Bilimsel Gerilemenin Nedenleri... 185 Bilime ve Bilim Adamına Bakışın Değişmesi... 185 Hükümdarların Himayesine Bağımlılık... 187 Savaşlar ve Savaşın Neden Olduğu Kesinti ve Bozulmalar... 187 Sosyo-Ekonomik Nedenler... 189 Yöntem Sorunu... 189 Sonuç... 190 Ortaçağ Türk İslam Dünyası Bilimler Adamları Kronolojisi... 192 Kaynaklar... 193 5. BÖLÜM YENİ VE YAKINÇAĞLARDA DÜNYADA BİLİM VE TEKNOLOJİ, SOSYAL DEĞİŞME (1453-1914) Harun ER (ss: 195-218) Özet... 195 Giriş... 195 Rönesans Dönemi nde Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 196 16. ve 17. Yüzyıl da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 200 Aydınlanma Çağı nda Bilim, Teknolojik ve Sosyal Değişme... 207 Endüstri Devrimi nde Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 210 Sonuç... 217 Kaynaklar... 218 6. BÖLÜM OSMANLI DEVLETİ NDE BİLİM VE TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME (1299-1922) Filiz ZAYİMOĞLU ÖZTÜRK (ss: 219-248) Özet... 219 Giriş... 219 Klasik Dönemde Osmanlılarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 220 xii
Modernleşme Dönemi nde Osmanlılarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 231 Tanzimat Dönemi nde Osmanlılarda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 238 Sonuç... 245 Kaynaklar... 247 7. BÖLÜM I. VE II. DÜNYA SAVAŞLARI ARASINDA DÜNYA DA BİLİM, TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME (1914-1945) Namık Kemal YEŞİLTAŞ (ss: 249-280) Özet... 249 Giriş... 249 Savaş ve Teknoloji... 250 I. Dünya Savaşı nda Bilim ve Teknoloji... 251 II. Dünya Savaşı nda Bilim ve Teknoloji... 256 XX. Yüzyılda Fizik Alanında Meydana Gelen Gelişmeler... 260 Atom Bombası ve Toplum Üzerindeki Etkileri... 267 Tıp Alanında Meydana Gelen Gelişmeler... 268 Penisilinin Keşfi ve Antibiyotikler... 269 Bilim, Teknoloji ve İnsan... 271 İletişim Teknolojileri... 271 Radyo... 271 Televizyon... 273 Fotokopi Makinesi... 275 Faks... 275 Diğer Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler... 275 Helikopter... 275 Roket... 276 Radar... 277 Çamaşır Makinesi... 277 Buzdolabı... 277 Tükenmez Kalem... 277 Sonuç... 278 Kaynaklar... 278 8. BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİ BİLİM TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME (1920-2007) Ebru AVCI (ss: 281-304) Özet... 281 Giriş... 281 1920-1950 Yılları Arasında Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 282 1950-1960 Yılları Arasında Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 289 1960-1980 Yılları Arasında Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 290 1980-2007 Yılları Arasında Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme... 293 Sonuç... 302 Kaynaklar... 303 xiii
9. BÖLÜM II. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA DÜNYA DA BİLİM, TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME Erkan YEŞİLTAŞ (ss: 305-334) Özet... 305 Giriş... 305 Nükleer Enerji ve Nükleer Güç... 306 Havacılık Çalışmaları... 309 Uzay Araştırmaları... 310 İlk Roketler... 311 Sputnik I ve Uzay Yarışı... 311 Uzaya İnsanlı Uçuşlar... 313 İletişim ve Haberleşme Teknolojileri... 315 Uydu Teknolojileri... 316 Televizyon... 317 Telsiz Telefon ve Cep Telefonu... 318 Bilgisayar... 319 İnternet... 321 Tıp Alanında Önemli Gelişmeler... 322 Organ ve Doku Nakli... 322 Gen Teknolojisi... 324 Kök Hücreler ve Kök Hücre Tedavisi... 326 Tüp Bebek... 327 Nanoteknoloji... 328 Tekstil, Savunma ve Sağlık Alanlarında Nanoteknoloji... 329 Sonuç... 330 Kaynaklar... 332 Kişi Dizini... 335 Kavram Dizini... 336 xiv
Bilim ve Teknoloji'nin Sosyal Değişime Etkisi Giriş BİLİM ve TEKNOLOJİ'NİN SOSYAL DEĞİŞİME ETKİSİ Bahri ATA Değişme, hem gelişme ve ilerleme, hem de bozulma ve çözülme anlamlarıyla doğrultu ifade etmeyen, sosyal bilimlerin en temel nötr kavramlarından biridir. Sosyoloji, sosyo-kültürel, sosyal ya da toplumsal değişme ile, ekonomi ekonomik değişme ile antropoloji kültürel değişme ile uğraşmaktadır. Mümtaz Turhan (2002:23) sosyal değişme konusunu, sosyal psikoloji açısından "kültür değişmeleri" başlığı altında incelemektedir. Değişmelerin, kültürün bütün sahalarına yayıldığını, örf ve adetlerde, alışkanlıklarda, tutumlarda, zihniyetlerde, dünya görüşünde olabileceğini bunun da psikolojinin öz ve esaslı konusu olduğunu ileri sürmektedir. Tarih disiplini ise, yukarıdaki bu bilimlere geçmişten günümüze değişim ve sürekliliğe ilişkin bol miktarda veri sağlamaktadır. Tarihçiler, belirli zaman ve mekânda gerçekleşen bir tarihsel olayın sebep ve sonuçlarını inceleyerek, sosyal değişmeye etkilerini ortaya koyarlar. Bununla birlikte tarihçiler, belli bir zaman ve mekânda olmuş olan her bir tarihi olayın kendine özgü yanlarını ön plana çıkarırken, aşağıda da görüleceği üzere bazı sosyologlar, bu verilerden hareketle, bir tür modeller ve kuramlar geliştirme uğraşı içine girmişlerdir. Hiçbir toplum statik, hareketsiz ve durağan değildir (Tezcan, 1993: 165). İnsanlığın, dünya üzerindeki uzun yürüyüşleri göz önüne getirildiğinde M.Ö. 10 bin yıllarında "Neolitik Devrim" ile hızlı bir değişme dönemi yaşandığı ve ondan sonra toplumsal yapılarda uzun süre yavaş bir değişme sürecine girildiği anlaşılmaktadır. Ancak hastalıklar, depremler, savaşlar ve göçlere bağlı olarak demografik yapının sürekli değiştiği ve kültürlerin alışveriş içinde olduğu bir gerçektir. Tarih disiplinin en önemli problemlerinden biri, Batı Avrupa nın yükselişinin nedenlerini açıklamaktır. Son dört yüz yıl içinde Haçlı Seferleri, Rönesans, Reform, Coğrafi Keşifler, Aydınlama Çağı, Fransız Devrimi, Sanayi Devrimi gibi olayların yol açtığı sanayileşme ve kentleşme ile birlikte Avrupa Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı. 1
Yeni Sosyal Bilgiler Programının ve Ders Kitaplarının Bilim ve Teknolojiye Yaklaşımı Birinci Bölüm YENİ SOSYAL BİLGİLER PROGRAMININ ve DERS KİTAPLARININ BİLİM ve TEKNOLOJİYE YAKLAŞIMI Selahattin KAYMAKCI * Özet Bu bölümde yeni sosyal bilgiler programının ve ders kitaplarının bilim ve teknolojiye yaklaşımı ele alınmıştır. Bölüm içerisinde ilk aşamada yeni programın genel amaçlarında, öğrenme alanlarında, kazanımlarında, beceri-kavram ve değerlerinde, öğrenme-öğretme süreçlerinde, Atatürkçülük konularında, ilişkilendirmelerde, ölçmedeğerlendirme araç ve yöntemlerinde bilim ve teknolojinin yeri üzerinde durulmuştur. İkinci aşamada ise yeni program doğrultusunda hazırlanan ders kitaplarının bilim ve teknolojiye yaklaşımı ele alınmıştır. Bu çerçevede Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanmış olan ilköğretim 4 5 6 ve 7. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan bilim, teknoloji ve toplum öğrenme alanı ünitelerinin içeriği ve görsel unsurları hakkında bilgiler verilmiştir. GİRİŞ Bilim ve teknoloji insanlığın ortak mirasıdır. Diğer bir ifadeyle bilim ve teknolojinin ulaşmış olduğu noktada geçmişten günümüze her toplumun katkısı vardır ve bu durumun yeni nesillerce bilinmesi gerekmektedir. Bilim ve teknolojinin insanlığın ortak mirası olduğunun bilinmesi bireylerin kendilerine olan güvenlerini, tarihlerine olan saygılarını artıracak ve küreselleşen dünyada toplumların birbirlerine olan bakış açılarının olumlu yönde gelişmesine katkı sağlayacaktır. * Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi. 13
Paleolitik, Neolitik ve İlkçağda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme İkinci Bölüm PALEOLİTİK, NEOLİTİK VE İLKÇAĞDA BİLİM, TEKNOLOJİ VE SOSYAL DEĞİŞME Talip ÖZTÜRK * Özet Tarih boyunca bilim ve teknolojinin gelişim süreci ve bu sürecin sosyal değişimle olan ilişkilerinin incelenmesi insanlık tarihinin daha iyi anlaşılması için önemlidir. Özet niteliğinde hazırlanmış olan bu çalışmanın amacı: Tarih öncesinde, eski uygarlıklar döneminde ve İlkçağ da bilim ve teknolojinin durumu nedir?, Bu durum sosyal değişim açısından insanları nasıl etkilemiştir? sorularının yanıtlarını irdelemektir. Bu amaç doğrultusunda bu yazıda ilk olarak yazılı tarih öncesi dönemde bilim, teknoloji ve sosyal değişim ana başlığı altında paleolitik ve neolitik dönemdeki önemli gelişmeler konu edilmiştir. İkinci olarak dünyadaki ilk uygarlıklar ve buralardaki gelişmeler konu edilmiş, son bölümde ise İlkçağ ve özellikle Roma dönemi ele alınmıştır. GİRİŞ İnsan ve insanın oluşturduğu uygarlık tarihinin evreleri incelenirken, yazının ortaya çıkıp yaygınca kullanılmaya başladığı noktadan öncesi tarih öncesi (prehistorya) ve sonrası da tarih dönemleri (historya) olarak nitelenmektedir. Arkeolojik açıdan insanoğlunun yaklaşık 50.000 yıllık bir geçmişinin olduğu ve yazının da günümüzden yaklaşık 5000 yıl önce kullanılmaya başladığı düşünülürse, tarih öncesi dönemin yazılı tarihe kıyasla ne kadar uzun olduğu anlaşılabilir. İnsanlık tarihine ilişkin fosil kalıntılar, yazılı yapıtlar ve efsaneler günümüze kadar gelmiştir. Bilindiği gibi canlıların ve insanların yeryüzünde var oluşlarına ilişkin çeşitli yaklaşımlar ve dogmatik inanışlar * Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi. 39
Ortaçağ da Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Üçüncü Bölüm ORTAÇAĞ DA DÜNYA DA BİLİM, TEKNOLOJİ ve SOSYAL DEĞİŞME Cemil Cahit YEŞİLBURSA Özet Bu bölüm, dört ana kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda Avrupa da Ortaçağ boyunca bilimsel ve teknolojik gelişmeler ve bunların doğurduğu sosyal değişim ele alınmıştır. Ortaçağ Avrupa sı kendi içinde üç zaman dilimine ayrılmış ve bilimsel ve teknolojik gelişmeler bu zaman dilimleri içinde incelenmiştir. Ortaçağ Avrupa sı incelenirken, bu kısımda Bizans İmparatorluğundaki bilimsel ve teknolojik gelişmelere de yer verilmiştir. İkinci kısımda Çin deki bilimsel ve teknolojik gelişmelere, üçüncü kısımda ise Hindistan daki bilimsel ve teknolojik gelişmeler ve sosyal değişim üzerinde durulmuştur. Son kısımda ise Amerika kıtasındaki Maya, Aztek, İnka uygarlıklarındaki bilimsel ve teknolojik gelişmeler ile sosyal değişim ele alınmıştır. GİRİŞ Bu bölümde genel olarak Ortaçağ boyunca İslam coğrafyası hariç, dünyanın diğer uygarlık merkezlerindeki bilimsel ve teknolojik gelişmeler ele alınmaya çalışılmıştır. ORTAÇAĞ DA AVRUPA DA BİLİM VE TEKNOLOJİ Doğu ve Ortaçağ İslam ıyla karşılaştırıldığında, M.S. 1. binyılın başlangıcında Hıristiyan Avrupa gerçek bir boş bölgeydi. 1000 yılında Latin Hıristiyan nüfusu Çin in merkez bölgelerindeki 60 milyon, Hint alt kıtasındaki 79 milyon ve İslam yönetimi altındaki belki 40 milyon nüfusa karşılık sadece 22 milyondu. Paris te yalnızca 20.000 kişi ve Londra da Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi. 69
Ortaçağ'da Türk-İslam Dünyası nda Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Dördüncü Bölüm ORTAÇAĞ'DA (476 1453) TÜRK-İSLAM DÜNYASI NDA BİLİM, TEKNOLOJİ ve SOSYAL DEĞİŞME Adnan ALTUN Özet Bu bölümde Ortaçağ da Türk-İslam dünyasının bilim ve teknoloji alanlarında ortaya koydukları ele alınacak ve daha sonra bunların toplumsal yaşama nasıl yansıdığı değerlendirilecektir. Ortaçağda Türk-İslam dünyasında bilim ve teknolojide böylesine önemli gelişmelerin meydana gelmesinde etkili olabilecek etkenlerin belirtilmesiyle konuya girilmiştir. Bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler ayrı başlıklar altında incelenmiştir. Bilimdeki gelişmeler matematik, tıp, tarih ve sosyoloji gibi ayrı başlıklarda verilmiş ve her disiplinde İbn el-heysem, el-râzî, el-mesudî ve İbn Haldun gibi ünlü bir bilim adamının kısa biyografisine yer verilmiştir. Teknoloji konusuyla ilgili olarak da el-cezerî den söz edilmiştir. Bilim ve teknolojik gelişmenin bir sonucu olarak sosyal değişme ifade edildikten sonra 16. yüzyıldan itibaren bilim ve teknoloji alanında meydana gelen gerilemenin nedenleri üzerinde durulmuştur ve böylece bu bölüm sonuçlandırılmıştır. GİRİŞ İnsanoğlu, yeryüzünde varlığını idrak ettiğinden bugüne kadar, ilmî yönden daima tekâmül etmiş ve ilim meşalesini hiç söndürmemiştir. Bugün için, bu meşaleyi ellerinde tutan günümüz Batı toplumları, kültür ve medeniyet alanlarında, diğer toplumlara göre daha ilerde olmuşlardır. Ne var ki; bu toplumlar bilimin tarafsızlığını ve evrenselliğini (cihanşumûl oluşunu) görmezlikten gelmişlerdir. Özellikle; bilim tarihi bakımından Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi. 131
Yeni ve Yakın Çağlarda Dünya da Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Beşinci Bölüm YENİ ve YAKIN ÇAĞLARDA DÜNYA DA BİLİM, TEKNOLOJİ ve SOSYAL DEĞİŞME (1453 1914) Harun ER * Özet Bu bölümde; Yeniçağ ve Yakınçağ da (1453 1914) dünyada meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelişmelerin sosyal değişmeye etkisi açıklanmaya çalışılmıştır. İlk olarak, Rönesans döneminde meydana gelen bilimsel ve teknolojik yenilikler üzerinde durulmuştur. Bu dönemde, Leonardo Da Vinci nin çeşitli bilim dallarına yönelik çalışmaları ile Kopernik in astronomi alanında yapmış olduğu çalışmalar ve bunların toplum üzerinde oluşturduğu etki anlatılmıştır. İkinci bölümde ise, 16. ve 17. yüzyılda meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelişimlere değinilmiştir. Bu evrede; Galileo nun gökbilimi üzerinde yaptığı çalışmalar, Descartes in matematik ve felsefe alanında meydan getirdiği yenilikler ve Newton un fizik ve astronomi noktasında ulaştığı seviye açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise, 18. yüzyılı da içine alan, insanın kendi aklını kullanabilme cesaretini gösterdiği Aydınlanma Çağı dediğimiz dönemde, teknolojik buluşların sosyal hayata yansıması üzerinde durulmuştur. Son bölümde ise, insanlık tarihi açısından önemli bir evreyi oluşturan Endüstri Devrimi ve bunun sosyal yaşam üzerindeki etkileri ile bu dönemde birbiri ardına meydana gelen teknolojik buluşların insan yaşamını nasıl değiştirdiği noktasındaki gelişmelerden bahsedilmiştir. GİRİŞ Dünyamızın ve insanlığın varoluşundan günümüze kadar gelen süreçte; Yeniçağ (1453-1789) İstanbul un fethinden, Fransız ihtilaline kadar geçen süreci ifade ederken, Yakınçağ (1789-?) ise Fransız ihtilalinden günümüze kadar devam eden süreci ifade etmektedir. * Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni 195
Osmanlı Devleti nde Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme Altıncı Bölüm OSMANLI DEVLETİ NDE BİLİM, TEKNOLOJİ ve SOSYAL DEĞİŞME Filiz ZAYİMOĞLU ÖZTÜRK * Özet Osmanlı Devleti nin kuruluşundan (1299), yıkılışına dek (1922) geçen süreçte, kronolojik bir sıra içerisinde Osmanlı padişahlarının bilim adamlarını nasıl desteklediklerini, adı geçen altı yüzyıllık süreçte hangi bilim adamlarının hangi alanlarda eserler verdiklerini ve bu çalışmaların teknoloji ile sosyal değişimi nasıl etkilediğini ortaya koymak bu çalışmanın amacıdır. Çalışma dört bölümden oluşan bir özet niteliğinde hazırlanmıştır. İlk bölümde Osmanlı klasik döneminde gerçekleşen bilim çalışmalarının teknoloji ve sosyal değişime etkisi, ikinci bölümde Lale Devri ile başladığı kabul edilen modernleşme dönemi bilim çalışmaları, üçüncü bölümde ise önemli bir dönüm noktası olan Tanzimat ve sonrasında yapılan çalışmalar ortaya konmuş ve sonuç bölümünde ise Osmanlı Devleti nde bilim, teknoloji ve sosyal değişim, sorunlar ve sebepleri şeklinde irdelenerek, değerlendirilmiştir. GİRİŞ Osmanlı Devleti küçük bir beylik olarak 1299 yılında Söğüt te kurulmuş, Bizans imparatorluğu nun Anadolu ve Balkanlardaki toprakları üzerinde genişledikten sonra, 1517 den itibaren Arabistan ın büyük bir bölümünü idaresi altına almış, Avrupa dan Hint Okyanusu na kadar uzanan büyük bir alana ulaşmıştır. Müslüman bir devlet olarak İslam dünyasının da en güçlü * M.E.B. İlköğretim Genel Müdürlüğü, Kitap Yazma Komisyonu, Görevli Öğretmeni ve Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. 219