Anadolu Merinosu Koyunlarm ın Baz ı Yapa ğı Özellikleri Üzerine Bir Ara şt ı rma

TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2000, 6 (2), 48-53 Anadolu Merinosu Koyunlarm ın Baz ı Yapa ğı Özellikleri Üzerine Bir Ara şt ı rma Gürsel DELLAL' Feryal SOYLEMEZOGLU2 Sema ETIKAN2 Zeynep ERDOGAN2 Geli ş Tarihi : 20.12.1999 C>zet : Bu ara ştı rmada, Anadolu Merinosu koyunlar ı na ait yapa ğı larda kirli yapa ğı verimi, rand ıman, lüle uzunlu ğ u, tek lif do ğ al uzunlu ğ u, tek lif gerçek uzunlu ğ u, teklif gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk, k ı vr ı m say ı s ı, 2.54 cm'deki k ı vr ı m say ı s ı, k ı vr ı m derinli ği, k ı vr ı m geni ş li ğ i, mukavemet, mukavemete ba ğ l ı yüzde uzama, elyaf çap ı, elyaf tip ve oranlar ı, sortiman ve uniformite gibi baz ı fiziksel özellikler incelenmi ştir. Elde edilen bulgulara göre 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ı na ait yapa ğı lann önemli bir k ı sm ı n ı n kumaş sanayiinde kullan ı labilecekleri sonucuna var ı lm ışt ı r. Anahtar Kelimeler: Koyun, Anadolu Merinosu, yapa ğı A Research on Some Wool Characteristics of Anatolian Merino Ewes Abstract : In this research, some physical characteristich such as greasy fleece weight, clean fleece percentage, staple length, single nature fiber length, single true fibre length, first nature fibre length after single true fibre length, number of folds, number of fold at 2.54 cm, crimp depth, crimp width, breaking strength, elongation, fibre diameter, fibre types and rates, quality number and uniformity were studied on wool from Anatolian Merino ewes. According to findings, it was concluded that the important part of wool from two-aged Anatolian Merino ewes could be used in the fabric industry. Key Words: Sheep, Anatolian Merino, wool characteristics Giri ş Türkiye'nin yapa ğı üretimi aç ı s ı ndan dünyada ön s ı ralarda yer almas ı na kar şı n, koyunlardan elde edilen yünün önemli bir k ı sm ı kalite özellikleri yönünden incekamgarn kuma ş üretimine uygun de ğildir. Bu nedenle Türkiye'de üretilen ince Merinos tipi yapa ğı ülke ihtiyac ı n ı n çok az bir k ı sm ı n ı karşı lamakta ve geri kalan k ı s ı m yurt d ışı ndan ithal edilmektedir. Türkiye'de ince ve üniform kumaş yapa ğı ihtiyac ı n ı kar şı lamak amac ıyla yerli koyun ı rklar ı n ı n Merinos'larla melezlenerek tslah ı na 1928 y ı l ı nda ba şlanmas ına karşı n, günümüze de ğin bir çok faktöre bağ l ı olarak ba şar ı l ı olunamam ışt ı r. Nitekim Türkiye'de 1997 y ı l ı verilerine göre Merinos genotipi ta şıyan melez koyun populasyonunun say ı s ı yakla şı k 860 bindir ve bu rakam toplam koyun varl ığı n ın çok dü şük bir bölümünü oluşturmaktad ır (1). Buna kar şın, Türkiye ekonomisi aç ıs ı ndan tekstil sanayinin önemi dikkate al ı nd ığı nda incekamgarn kuma ş üretimi için gerekli olan hammaddenin yerli kaynaklardan kar şı lanmas ı son derece önem arz etmektedir. Bu dü şünceden hareketle Türkiye'de yeti ştirilmekte olan saf Merinos ve melezlerine ait yapa ğı lar ın kuma ş üretimi aç ı s ı ndan uygunluklar ı n ı n saptamas ına yönelik s ı n ı rla da olsa baz ı ara şt ı rmalar gerçekle ştirilmi ştir. Nitekim, Utkanlar ve ark. (1965) Merinos x Karayaka (F1), Yalç ın ve Müftüo ğlu (1968) Merinos x Morkaraman (F1), Düzgüne ş ve Pekel (1968) Merinos x Akkaraman (F1), (G1) ve (G2), Tellio ğ lu (1975) ve (1980) Merinos, Güney (1971) Anadolu Merinosu, orkiz (1977) Konya ve Karacabey Merinosu ve Erdem (1993) Karacabey Merinosu koyunlar ına ait yapa'ğı lar ı n kuma ş yapa ğı s ı bak ı m ı ndan uygunluklar ı n ı ara şt ı rm ışlard ır. Bu ara şt ırmada da iki ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ı na ait yapa ğı lar ı n kuma ş sanayii aç ı s ı ndan uygunluklar ı n ı n belirlenmesi amaçlanm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Ara şt ı rman ın materyalini Polatl ı Tar ım I şletmesi (Ankara)'nde yeti ştirilmekte olan 2 ya ş l ı ve di şi 50 ba ş Anadolu Merinosu koyununa ait yapa ğı lar olu şturmu ştur. Yapa ğı örnekleri, her koyunun yan (kaburga) bölgesinden elektrikli k ı rk ı m makinas ı yla al ı nm ışt ı r. Ara şt ı rmada yapa ğı fiziksel özellikleri olarak kirli yapa'ğı verimi, rand ı man, lüle uzunluğu, tek lif do ğal uzunlu ğ u, tek lif gerçek uzunlu ğ u, tek lif gerçek uzunluk sonras ı lik do ğal uzunluk, tüm lifteki k ıvr ı m say ı s ı, 2.54 cm'deki k ıvr ı m say ı s ı, k ı vr ı m derinli ğ i, k ıvr ı m geni ş li ği, mukavemet, mukavemete ba ğı l yüzde uzama, elyaf çap ı ve elyaf tipleri esas al ı nm ışt ı r. Yapa ğı da incelik ve mukavemet analizinde s ı ras ı yla lanametre ve schopper cihazlar ı kullan ı l ırken, rand ı man tayini 105 0C'ye ayarl ı etüv'de gerçekle ştirilmi ştir. Incelik ve mukavemet analizinde s ı ras ı yla 250 ve 50 lif ölçülmü ştür. I Ankara Only. Ziraat Fak. Zootekni Bölümü -Ankara 2 Ankara elniv.i Ziraat Fak. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu-Ankara

DELLAL, G. ve ark., "Anadolu'merinosu koyunlar ı n ı n baz ı yapa ğı özellikleri üzerine bir ara şt ı rman 49 Lif uzunluklar ı n ın ölçülmesi Doehner ve Reumuth (1964) taraf ından bildirilen metoda gore getcekleştirilmiştir. Buna göre her ornekten rasgele 50 lif çekilmi ş ve her lif üzerinde doğal, gerçek ve gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk ile birlikte k ıvr ım say ısı, k ıvr ım derinli ği ve k ıvr ı m geni ş li ğine ait değerler de belirlenmi ştir. Lüle uzunlu ğunun belirlenmesinde, yapa ğı örneğinde bulunan tüm lülelerin ölçülmesi esas al ı nm ışt ır. Lüle ve tek lif do ğal uzunluklar ı n ın belirlenmesinde lüle ve lifin do ğal şekillerinin bozulmamas ı na özen gösterilmi ştir. Elde edilen verilerin de ğerlendirilmesinde Düzgüne ş ve ark. (1993)'den yaralan ı lm ışt ı r. Bulgular ve Tartışma Bu ara şt ırmada, 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ına ait yapa ğılarda baz ı fiziksel özelliklere ili şkin bulgular çizelge 1'de verilmi ştir. Kirli yapa ğı verimi Bu ara şt ırmada, 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ında kirli yapa ğı miktar ı 2.84 ± 0.147 kg olarak bulunmuştur. Ayn ı yaştaki Anadolu Merinoslar ında kirli yapa ğı verimini Güney (1971) 2.5 kg, Pekel ve ark. (1972) 2.42 ve 2.46 kg ve Yalç ın ve ark. (1979) 3.91 kg olarak saptarlarken, Özcan (1971) 15 ayl ı k di şi toklularda 3.180 kg, Kesici (1979) Alt ınova ve Gözlü Tar ı m I şletmesindeki 3.5. ya ş l ı Anadolu Merinoslannda s ıras ıyla 2.20 ± 0.047 kg ve 2.17 ± 0.060 kg ve Cangir ve Eliçin (1980) Polatl ı Tar ı m I şletmesindeki di şi toklu, erkek toklu ve anaç koyunlarda s ıras ıyla 2.828 ± 0.044 kg, 2.662 ± 0.053 kg ve 2.149 ± 0.033 kg olarak saptam ışlard ı r. Görüldü ğü gibi bu ara şt ırmada elde edilen de ğer, yukar ıda bildirilen değerlerin büyük bir k ı sm ı ile uyum içerisindedir. Rand ıman Çizelge 1'den görülebilece ği gibi 2 yaşl ı Anadolu Merinosu koyunlar ından elde edilen yapa ğılarda rand ı man % 53.72 ± 0.009 olarak tespit edilmi ştir. Yap ı lan ara şt ırmalar sonucunda; yapa ğı rand ı man ı n ı Düzgüneş ve Pekel (1968) 2 ya şl ı Merinos x Akkaraman (F1), (G1) ve (G2) genotipleri için s ıras ıyla % 51.10, % 53.57 ve % 47.10; Tellioğ lu (1975) 1 ya ş l ı Merinos x Morkaraman (F1) ve (G1) genotipleri için % 67.73 ± 0.51 ve % 64 ± 0.31; örkiz (1977) Konya ve Karacabey Merinoslar ında tekiz ve ikizler için 50.94; % 49.16 ve % 48.19; 49.36; Kesici (1979) 'Alt ınova ve Gözlü Tar ı m I şletmelerinde 3.5 ya ş l ı Anadolu Merinoslan için % 54 ± 0.009 ve % 55 ± 0.012; Tellioğlu (1980) Alpaslan ve I ğdır Tar ı m I şletmelerindeki Merinoslar için % 56.50 ve % 61.50 ve Emsen (1982) Merinos x Ivesi ve Merinos x Morkaraman melezleri için % 66.9 ve % 70.9 olarak bildirilmi şlerdir. Bu verilerden anla şı laca ğı gibi Anadolu, Konya ve Karacabey Merinoslar ı için bildirilen değerler, bu ara ştırmada saptanan de ğerle oldukça benzerlik göstermektedir. Lüle uzunlu ğ u Lüle uzunlu ğu, yapa ğılann sanayide kullan ı lacaklar ı yerin belirlenmesinde dikkate al ınan önemli özelliklerden birisidir (Özsoy ve Vanl ı 1991). Bu ara şt ı rmada, lüle uzunlu ğu 6.35 ±0.159 cm olarak bulunmu ştur. Bu de ğerin, C5zsoy (1974)'un ayn ı ya ş l ı Merinoslar için bildirdi ği 4.777 cm'lik değerden yüksek, Güney (1971)'in Anadolu Merinoslar ı, örkiz (1977)'in tekiz ve ikiz Konya ve Karacabey Merinoslar ı, Yalç ın ve ark. (1979)'n ı n Anadolu Merinoslan için bildirdikleri s ıras ıyla 7.99 ± 0.389 cm, 8.40 cm, 8.47 cm, 7.47 cm ve 9.14 cm'lik de ğerlerden dü şük ve Düzgüneş ve Pekel (1968)'in Merinos x Akkaraman (F1), (G1) ve (G2) genotipleri için bildirdikleri s ıras ıyla 5.76 cm, 6.91 cm ve 6.00 cm ve Tellioğlu (1980)'nun Alpaslan ve I ğd ır Tar ı m I şletmelerindeki Merinoslar için bildirdikleri s ıras ıyla 6.44 cm ve 5.24 cm'lik de'ğerler ile de benzerlik gösterdiği saptanm ışt ır. Buna göre, Polatl ı Tar ım I şletmesinde yeti ştirilmekte olan 2 ya ş l ı Anadolu Merinoslar ına ait yapa ğı lar ın lüle uzunluklar ı bak ı m ı ndan kuma ş yap ı m ı na uygun olduklar ı söylenebilir. Çizelge 1. iki ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ı nda baz ı yapaği fiziksel özelliklerine ilişkin bulgular özellikler N Min. Maks. Z±sr VK (%) Kirli yapa ğı ver ı m ı (kg) 15 1.80 4.00 2.840±0.147 20.00 Rand ı man (%) 50 40.00 70.00 53.72±0.009 11.68 Lüle uzunlu ğ u (cm) 50 4.52 8.76 6.35±0.159 17.71 Tek lif doğal uzunlu ğ u 50 3.03 7.42 5.08+0.152 21.-18 Tek lif gerçek uzunlu ğ u 50 6.06 13.58 9.96±0.204 14.49 -- Tek lif gerçek uzunlu ğu sonras ı ilk doğal uzunluk 50 3.46 9.22 5.86±0.177 ' 21.35 Tüm lifteki k ıvr ı m say ısı 50 16.37 45.54 28.13±0.824 20.72 2.54 cm'deki k ıvr ım say ı s ı 50 6.12 29.11 14.83+0.662 31.57 - K ıvr ı m derinli ğ i (cm) 50 0.88 3.18 1.64±0.054 23.16 - K ıvr ım geniş liği (cm) 50 0.86 2.77 1.59+0.050 22.29 Tek lif kopma mukavemet ı (g) 50 5.96 15.41 9.69±0.290 21 5 Mukavemete ba ğ l ı yüzde uzama (elastikiyet)(%) 50 17.16 43.32 31.48±0.985 22.12- - Elyaf çap ı (mikron) 50 19.44 36.78 28.73±0.536 13.19 Hakiki lif oran ı (%) 50 0.787 0.972 0.92±0.006 4.57 Medullal ı lif oran ı (%) 50 0.004 0.016 0.01±0.002 66.47 Heterotip lif oran ı (%) 50 0.028 0.213 0.07±0.006 54.23

50 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2000, Cilt 6, Say ı 2 Tek lif uzunlu ğ u Bir lifin iki k ı rk ı m aras ındaki büyüme gücünü ifade eden tek lif uzunlu ğu, dokuma sanayinde yapa ğı lar ı n i şlenmesinde önemli rolü olan fiziksel özelliklerden birisidir. Çünkü; lif uzunlu ğunun artmas ı ile birlikte ipli ğ in bükülme yetene ği ve mukavemeti de artmaktad ı r (Harmanc ı oğlu 1974). Bu ara şt ırmada her lif üzerinde doğal, gerçek ve gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk olmak üzere üç ölçüm yap ı lm ışt ı r. Tek lif doğal uzunlu ğ u Tek lif doğal uzunlu ğu, liflerin herhangi bir gerilme veya uzatma i şlemine tabi tutulmadan k ıvr ı ml ı halde iken gösterdikleri uzunluk olup (Harmanc ıoğlu 1974), bu araşt ırmada 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlannda 5.08 ± 0.0152 cm olarak saptanm ışt ı r. Tek lif gerçek uzunlu ğ u Tek lif uzunlu ğu, lifın iki ucundan çekilerek k ıvr ı mlar ı n ı n düzeltildi ği anda sahip oldu ğu uzunluktur. Yapa ğı liflerinin, do ğal uzunluk de ğerleri ile gerçek uzunluk değerleri aras ındaki fark ne kadar büyük olur ise, yapa ğı o ölçüde de ğer kazanmaktad ı r (Harmanc ıoğ lu 1974). Çizelge 1'den görülebilece ği gibi bu ara şt ırmada 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ına ait yapa ğı larda tek lif gerçek uzunlu ğu 9.96 t 0.204 cm olarak bulunmu ştur. Ayn ı özellik 2 ya ş l ı Merinos x Akkaraman (F1), (G1) ve (G2) melezlerinde s ıras ıyla 13.32 cm, 13.68 cm ve 11.75 cm (Düzgüne ş ve Pekel 1968) ve 2 ya ş l ı Anadolu Merinoslar ı nda da 13.79 ± 0.733 cm (Güney 1971) olarak bulunmu ştur. Kesici (1979)' taraf ı ndan bu özellik Alt ınova ve Gözlü Tar ım I şletmelerindeki 3.5 ya ş l ı Anadolu Merinoslar ında 9.78 ± 0.106 cm ve 10.98 ± 0.145 cm olarak saptanm ışt ı r. Yine Tellioğlu (1975) 1 ya ş l ı Merinos x Morkaraman (F1) ve (G1) ve Emsen (1982) Merinos x lvesi ve Merinos x Morkaraman melezlerinde ayn ı özelli ğ i s ı ras ıyla 10.38 ± 0.30 cm, 9.38 ± 0.13 cm, 17.6 cm ve 15.2 cm olarak belirlemi şlerdir. Görüldü ğü gibi bildirilen ara şt ırmalardaki koyunlar aras ında ya ş fark ı n ı n bulunmas ına kar şın, Emsen (1982)'nin d ışında, tek lif gerçek uzunlu ğu için bildirilen değerler, bu ara şt ı rmada saptanan de ğer ile genel olarak benzerlik göstermi ştir. Tek lif gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk Gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk; gerçek uzunluklar ı ölçülen liflerin serbest b ı rak ıld ı klar ı andaki k ıvr ı ml ı uzunluklar ı olup, tek bir life k ıvr ı mlann ı bozacak ve lifi esnetmeden düz hale getirebilecek küçük bir a ğı rl ı k uyguland ı ktan sonra lifın eski haline o anda ne derece dönebilece ğini göstermektedir (Doehner ve Reumuth 1964). Bu ara şt ırmada, tek lif gerçek uzunluk sonras ı ilk doğal uzunluk 5.86 ± 0.177 cm olarak bulunmu ştur. Ayn ı yapa ğı larda tek lif do ğal uzunluk ortalamas ı n ı n 5.68 ± 0.152 cm oldu ğu dikkate al ı nd ığı nda, liflerin eski do ğal uzunluklar ına hemen dönmedikleri ve yakla şı k /0 13.06 ± 0.993 (0.78 cm) düzeyinde bir uzama gösterdikleri anla şı lm ışt ı r. Türkiye yerli koyun ı rklar ında bu dzelli ğe ili şkin ba şka bir veri bulunamad ığından bu değerleri yorumlamak mümkün olmam ışt ı r. K ıvr ım say ıs ı K ıvr ı m, tekstil endüstrisinde liflerin büküm yetenekleri üzerine etkilidir. Yapa ğı liflerinde k ıvr ım say ı s ı faziala şt ı kça lif uzunluğu da artmaktad ı r. Yine çok k ıvr ı ml ı liflerden yap ılan iplikler ince, sa ğlam ve düzgün olmaktad ı rlar. Bu özellikler, iplik e ğrilmesi s ıras ı nda liflerin birbirleri ile iyice sar ılabilmelerinden ileri gelmektedir. Bu bak ımdan k ıvr ı m ı fazla olan yapa ğlar tercih edilmektedirler (Harmanc ıoğlu 1974). Yapa ğılarda k ıvr ı m say ı s ına ili şkin standartlann çok eski olmas ı ve iplik yap ı m ı aç ı s ından daha çok tek lif uzunlu ğunun önem ta şı d ığı dikkate al ınarak bu ara şt ı rmada tek lif üzerindeki k ıvr ımlar ı n tamam ı ölçülmü ş ve bu değer 28.13±0.824 adet olarak bulunmu ştur. 2.54 cm'cieki k ıvrım say ıs ı Yapağı y ı olu şturan liflerin, farkl ı doğal uzunluklarda olmalar ı nedeniyle ortalama k ıvr ım say ı s ı için birim uzunluktaki lif üzerindeki k ıvr ım say ıs ı da ölçülebilmektedir. Bu noktadan hareketle bu ara şt ı rmada da 2.54 cm uzunlu ğundaki tek lif üzerine isabet eden k ıvr ım say ı s ı ölçülmü ş ve bu de ğer 14.83±0.662 olarak hesaplanm ışt ır. Buna kar şın, bu konuda yap ı lm ış çal ışmalarda k ıvr ım say ı s ı daha çok 2.54 cm uzunlu ğundaki lüle üzerinde tespit edildi ğinden, elde edilen de ğerin yorumlanmas ı mümkün olmam ışt ı r. K ıvr ım derinli ği ve geni ş li ğ i Iplik yap ı m ında kullan ı lacak yapa ğı liflerinde k ıvr ı m derinli ğinin, k ıvr ım geni ş liği ile e şit ölçüde veya daha büyük olmas ı istenmektedir. Çünkü bu durumdaki lif k ıvr ı mlar ı n ı iplik yap ı m ı a şamas ında birbirlerine yakla şt ı rmak mümkün olmad ığından lifler aras ında hava kalmakta ve durgun hava çok iyi bir yal ıtkan oldu ğundan bu iplikler ı s ıyı iletmemektedirler (Yaz ı c ı oğlu 1978; Kaya ve Yaz ıc ıoğlu 1992). Bu ara şt ı rmada 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ında k ıvr ım derinli ği ve geni ş liğ i s ı ras ıyla 1.64±0.054 cm ve 1.59±0.050 cm olarak bulunmu ştur. Görüldü ğü gibi k ı vr ım k ıvr ı m geni ş liğinden 0.05 cm daha fazlad ır. Türkiye koyun ı rklar ı nda bu özelliklere ili şkin veriye rastlan ı lmamas ı nedeniyle bu de'ğerlerin de yorumlanmas ı mümkün olmam ışt ı r. Tek lif kopma mukavemeti (mutlak) Yün liflerinden yap ılan iplik ve kuma şlar meydana gelinceye kadar ve kullan ı lmalar ı s ıras ında çe ş itli mekaniksel darbe ve etkilere maruz kal ı rlar. Bu bak ı mdan dokuma endüstrisinde mukavemeti yüksek hammaddeler tercih edilir. Yün liflerinde mukavemet, liflerin kopuncaya kadar dayand ı klar ı kuvvetin a ğı rl ı k olarak ifadesidir (Harmanc ı oğlu 1974). Bu ara şt ı rmada tek lif kopma

DELLAL, G. ve ark., "Anadolu merinosu koyunlar ı n ı n baz ı yapa ğı özellikleri üzerine bir ara ştı rma" 51 mukavemeti 9.69 ± 0.290 g olarak saptanm ışt ır. Bu değer Yalç ın ve ark. (1979)'n ın 2 yaş l ı Anadolu Merinoslar ı ve Şahinkaya (1957) ve Erdem (1993)'in Türk Merinoslar ı için saptad ıklar ı s ıras ıyla 7.25 g ve 8.22 g, ve 8.19 ± 0.27 g'l ı k değerlerden daha yüksektir. Buna göre, Polatl ı Tar ı m I şletmesinde yeti ştirilmekte olan 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ından elde edilen yapa ğı lardan yap ılacak ipliklerin daha dayan ı kl ı olabilecekleri söylenebilir. Yüzde uzama (Elastikiyet) Lifler normal bir halde iken herhangi bir kuvvet veya ağı rl ık etkisinde önce bir miktar uzar ve kopacaklar ı anda azami uzunlu ğa eri şirler. Bu azami uzunlu ğun, lifin kuvvet uygulanmaks ız ın, normal haldeki uzunlulu ğuna göre yüzde olarak ifadesi de lifin uzama kabiliyetini verir. Yapa ğı da bu özelli ğin noksan olmas ı, fabrikada i şlenirken fazla fire vermesine dolay ısıyla rand ıman ın dü şmesine neden olur. Bu nedenle liflerin uzama kabiliyeti ne kadar iyi olursa, lif o derece de ğerli kabul edilir (Harmanclo ğlu 1974; Kaya ve Yaz ıc ı oğlu 1992). Bu ara şt ırmada 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ından elde edilen yapa ğı larda mukavemete ba ğ l ı yüzde uzama % 31.48 ± 0.985 olarak saptanm ışt ır. Bu de ğer, Şahinkaya (1957)'nin Türk merinoslar ı ve Erdem (1993)'in Karacabey Merinoslar ı için bildirdikleri s ıras ıyla % 39.27 ve % 39.17±0.68'lik değ'erlerden daha dü şüktür. Lif çap ı (incelik) ve sortiman Lif çap ı, yapa ğı n ın önemli özelliklerinden biri olup, kalite tayininde büyük rol oynamaktad ır. Bu ara şt ı rmada lif çap ı 28.73 ± 0.536 mikron olarak bulunmu ştur. Yap ılan ara şt ırmalarda lif çap ı, 15 ayl ık Anadolu Merinoslar ında 22.65 mikron (ozon 1971), 2 ya ş l ılarda 23.06 ± 0.800 mikron (Güney 1971) ve 22.10 mikron (Yalç ın ve ark. 1979) ve 3.5 ya ş l ılarda 22.24±0.159 mikron ve 23.10±0.229 mikron (Kesici 1979) olarak belirlenmi ştir. Bu ara şt ırmada ortalama lif çaplar ı dikkate al ınarak Ingiliz Bradford sistemine göre sortiman tayini de yap ı lm ış ve elde edilen de ğerler çizeige 2'de verilmi ştir. Çizelgeden görülebilece ği gibi 2 yaşl ı Anadolu Merinosu koyunlar ı nda yapa ğı sortiman ı 401s - 80ls aras ında değ işmekle birlikte, 48is - 621s 'lik sortimana sahip yapa ğı lar ın miktar ı daha fazlad ı r. Yapa ğı sortiman ı n ı Tellioğlu (1975) 1 ya ş l ı Merinos x Morkaraman (F İ ) ve (Gi) melez toklular için 561s ve 601s ve Tellio ğlu (1980) Alpaslan ve I ğd ır Tar ı m I şletmelerindeki Merinoslar için 621s ve 641s olarak bildirmi şlerdir. Görüldü ğü gibi bu ara şt ırmada 2 yaş l ı Anadolu Merinosu yapa ğı lar ı için saptanan lif çap ı, saf ve melez merinoslar için bildirilen de ğerlerden yüksek, dolay ısıyla sortiman değeri de dü şüktür. Buna kar şı n, kuma ş yapa ğısı için 21-27 mikron aras ı nda inceliğe sahip yapa ğı lar ın tercih edildi ği (Tellioğlu 1980) ve bu ara şt ırmada bu nitelikli yapa ğılann oran ı n ın sortiman değerleri esas al ı narak yakla şık % 50 (Çizelge 2) ve 10'nar mikron aral ıklardaki miktarlar ı esas al ınarak da yakla şı k % 57.73 (Çizelge 3) oldu ğu dikkate al ı nd ı 'ğında 2 yaşl ı Anadolu Merinosu koyunlar ına ait yapa ğı lar ı n önemli bir k ısm ı n ın kuma ş endüstrisinde kullan ılabilece ğ ini söylemek mümkündür. Üniformite (bir örneklik) Yapa ğı n ın önemli özelliklerinden biri de üniformitedir. Üniformite, yapa ğıyı oluşturan liflerin incelik ve uzunluk bak ımından birbirlerine benzer veya çok yak ın durumda olmas ıd ır. Üniform olan yapa ğılar Uniformitesi bozuk olanlardan ortalama cio 14-15 daha de ğerlidirler. Çi:ınkü üniform olmayan yapa ğı lar i şleme s ıras ında fazla kayba uğrad ı klar ından maliyet artmaktad ı r (Harmanc ıoğlu 1974). Bu nedenle, yapa ğı n ı n elyaf çap ı ve uzunluğu bak ım ı ndan üniformitesi bu özelliklere ili şkin ortalama de ğeşlerden daha fazla önem arz etmektedir. Oniformitenin ölçüsü olarak her iki özellik bak ı m ından varyasyon katsay ı lar ı veya elyaflar ın çe şitli uzunluk ve incelik s ın ı rlar ı bak ım ından da ğı l ışlan dikkate al ı nmaktad ır. Ele al ı nan özelliklere ait varyasyon katsay ılar ı ne kadar dü şükse üniformitenin o kadar iyi, ne kadar yüksekse o kadar bozuk olduğu bildirilmektedir (Özsoy ve Vanl ı 1991; Tufan 1992). Bu ara şt ırmada da üniformite, gerçek lif uzunlu ğu ve çap ı bak ı m ından ara şt ı r ılm ışt ır. Bu nedenle tek tek uzunluklar ı ve incelikleri saptanan bütün lifler dikkate al ınarak ve 10'ar mikron incelik ve ter cm uzunluk s ı n ı rlar ındaki % lif miktarlar ı s ıras ıyla çizelge 3 ve 4, da ğı l ı mlar ı ise şekil 1 ve 2'de verilmi ştir. Çizelge 1'den görülebilece ği gibi, lif gerçek uzunlu ğu ve çap ı na ili şkin varyasyon katsay ılan s ıras ıyla % 14.49 ve % 13.19 olarak bulunurken, liflerin /0 83.05'nin 7-13 cm aras ında gerçek uzunlu ğa (Çizelge 4 ve Şekil 1), % 83.37'nin ise 21-40 mikron aras ında de'ğ işen inceli ğe (Çizelge 3 ve Şekil 1) sahip olduklar ı saptanm ışt ır. Bu verilere dayanarak 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ına ait yapa ğı lar ın daha çok incelik bak ı m ından üniform olduklar ı söylenebilir. Lif tip ve oranlar ı Bir yapa ğı gömleğinde; hakiki, medullal ı, kemp ve heterotip olmak üzere 4 tipte lif bulunmakta ve bu liflerin bulunma oranlar ı yapa ğı n ın değerlendirilmesinde ve tekstil endüstrisindeki kullanma yerinin belirlenmesinde önemli rol oynamaktad ır (Harmanc ıoğlu 1974). Bu ara şt ırmada, 2 ya ş l ı Anadolu Merinoslar ına ait yapa ğılarda % 92.00 düzeyinde hakiki, % 0.01 düzeyinde medullal ı ve % 0.07 düzeyinde heterotip lif saptan ırken, kemp life rastlan ı lamam ışt ır. Merinos ve Merinos melez' koyunlarda lif tip ve oranlar ını saptamaya yönelik ara şt ı rmalarda farkl ı sonuçlar elde edilmi ştir. Nitekim, Merinos x Karayaka (h) melezlerinde hakiki, medullal ı + heterotip ve kemp lif düzeyleri s ıras ıyla % 73.30, % 14.8 ve % 11.84 (Utkanlar ve ark. 1965); Merinos x Akkaraman (F-1), (Gi) ve (G2) melezlerinde medullal ı lif düzeyi % 0.55 (Düzgüne ş ve Pekel 1968) ve Merinos x Ivesi ve Merinos x Morkaraman melezlerinde hakiki, medullal ı, heterotip ve kemp lif düzeyleri s ıras ıyla % 75.2, % 10.5, % 12.2, % 1.9 ve % 77.1, % 8.3, % 12.8, % 10.7 olarak (Tellio ğlu 1980) belirlenmi ştir. Bu verilerle kar şı la şt ı r ıld ığında, bu ara şt ırmada 2 ya ş l ı Anadolu Merinoslar ında saptanan hakiki lif oran ın oldukça yüksek, medullal ı ve heterotip lif oran ı n ı n ise düşük düzeyde oldu ğu anla şı lmaktad ı r.

52 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2000, Cilt 6, Say ı 2 Çizelge 2. Ingiliz Bradford Sistemi esas al ı narak hesaplanan sortiman de ğerleri Sortimanlar 40's 44's 46's 48's 50's 54's 56's 58's 60's 62's 80's Mikron de ğerleri 36.2-34.40-23.70-31.00-29.30-27.85-26.40-24.95-23.50-22.05-17.70-38.09-36.49 34.39 32.69 30.99 29.29 27.84 26.39 24.94 23.49 19.14 N Mutlak 1 2 3 6 12 5 4 7 5 4 1 50 0/0 2 12 24 10 14 10 2 Çizelge 3. Onar mikron aral ı klardaki elyaflann miktarlar ı (%). Incelik s ı n ı rlar ı (mikron) 10-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 50 11.87 57.73 25.64 3.97 0.75 0.04 Çizelge 4. Birer cm aral ı klar ı ndaki elyaflar ı n miktarlar ı (%) Uzunluk s ı n ı rlar ı (cm) 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13- 14-15-16 16-17 17-18 18-19 13 14 15 50 0.36 0.73 2.86 4.56 8.71 16.50 20.29 16.74 13.23 7.58 4.48 2.30 1.21 0.16 0.16 0.12 70 60 50 "A, FREKANS 40 30 20 I O o 10--20 21--30 31-40 41--50 İ NCEL İ K 51-60 6I--70 Şekil 1. Elyaf çap ı n ı n dağı l ı m ı cıı 30 20 10 r-ı o GERÇEK UZUNLUK Şekil 2. Elyaf uzunlugunun da ğ' ı l ı m ı

DELLAL, G. ve ark., "Anadolu merinosu koyunlar ı n ı n baz ı yapa ğı özellikleri üzerine bir ara şt ı rma" 53 Sonuç Bu ara şt ırmada elde edilen bulgular ı n ışığı alt ı nda; Polatl ı Tar ım I şletmesin'de yeti ştirilmekte olan 2 ya ş l ı Anadolu Merinosu koyunlar ına ait yapa ğılann üzerinde çal ışı lan fiziksel özellikler bak ı m ından önemli bir k ı sm ını n kuma ş sanayiinde kullan ılabilecekleri söylenebilir. Bu nedenle Türkiye'deki kuma ş sanayii için gerekli olan mevcut ince-üniform yapa ğı ihtiyac ı ve bu üretim kolunda ileride meydana gelebilecek geli şmeler dikkate al ınd ığı nda, ince-üniform yapa ğı üretimi aç ısındah önemli bir kaynak olan Anadolu Merinosu koyunlannda bir yandan yapa ğı kalite özelliklerinin iyile ştirilmesine yönelik çal ışmalara a ğı rl ı k verilirken, di ğer yandan da söz konusu koyun ı rk ı n ın yeti ştiriciliğinin yayg ı nlaştir ı lmas ına çal ışı lmal ıd ı r. Kaynaklar Anonim, 1997. Tar ı m Istatistikleri özet'. DIE, Ankara. Cangir, S., A. Eliçin, 1980. Orta Anadolu Üretme Çiftliklerinde Yetiştirilen Anadolu Merinoslar ı nda Yapa ğı Verimi Ile Ilgili Baz ı özelliklerine Ati Fer ıotipik Ve Genetik Parametreler. Ankara Oni.Zir.Fak.Dip.Son.Yük.Oku.Dok.Tez Özet. (Ayr ı Bas ı m). Doehner, H., H. Reumuth, 1964. Wolkunde 2. Auflage Paul Parey. Berlin Und Hamburg. Düzgüneş, O., E. Pekel, 1968. Orta Anadolu Şartlar ı nda Çe ş itli MerinosxAkkaraman Melezlerinin Verimle Ilgili özellikleri Üzerinde Mukayeseli Ara şt ı rmalar. Ankara Üni.Zir.Fak.Yay: 312, Bil. Ara. ş ve inc: 194. Düzgüne ş, O., T. Kesici., F. Gürbüz, 1993. Istatistik Metodlar ı. Ank.Oni.Zir.Fak.Yay:861, Ders Kitab ı : 229. Ankara. Emsen, H. 1982. Morkaraman ve ivesi Irklan ile Bunlar ı n Kendi Aralar ı nda ve Merinoslarla Melezlenmesinden Elde Edilen Yapa ğı lann Hal ı Sanayiinde Kultan ı labilme Olanaklar ı. Docentlik Tezi, Atatürk Oniv.Zir.Fak., Erzurum. Erdem, N. 1993. Karacabey Devlet Üretme Çiftli ğinde Yeti ştirilen Türk Merinosunun Baz ı önemli Yapağı özellikleri Üzerine Bir Ara şt ı rma. Tekstil ve Konfeksiyon, Y ı l 3, Say ı 2; 81-84. Güney, O. 1971. Malya ve Anadolu Merinoslar ı n ı n Normal Bak ım ve Yemleme Şartlar ında Mukayesesi. Ankara Çay-Mer. Yem.Bit. ve Zoo.Ara.Ens.Yay.: 17. Harmanc ı oğlu, M. 1974. Lif Teknolojisi (Yün Ve Deri Ürünü Di ğer Lifler). E.Ü.Z.F.Yay ı nlan. No: 224, E.Ü.Mat. Izmir. Kaya, F., Y.Yaz ı c ı oğlu, 1992. Lif Teknolojisi. Seçkin Ofset Matbaac ı l ı k, Ankara. Kesici, T. 1979. Gözlü ve Alt ınova Devlet Üretme Çiftliklerinde Yetiştirilen Anadolu Merinoslar ı n ın Çok Değişkenli Analiz Yöntemiyle Kar şı la şt ı r ılmas ı. Ankara Oni. Zir. Fak.Yay: 691, Bil. Ara. ve Inc.: 405. Örkiz, M. 1977. Tek ve Ikiz Do ğmu ş Türk Merinosu Koyunlar ı nda Verim Performanslar ı. Lalahan Zoot.Ara ş.enst.derg XVII,(1-2), 3-15. Özcan, L. 1971. Malya Devlet Üretme Çiftli ği Malya, Akkaraman ve Anadolu Merinosu Koyunlar ı n ı n Yapa ğı ve Folikül özellikleri Bak ım ı ndan Karşı la şt ı nlmalan ve Bunlar ı n Erken Seleksiyon Olanaklar ı Üzerinde Ara şt ı rmalar. Doçffintlik Tezi (Bas ı lmam ış). Özsoy, M K. 1974. Atatürk Üniversitesi Merffios Sürüsünde Yapa ğı Verimiyle ilgili Vas ıflara Tesir,-,,Edee, Faktörlerin Parametre Tahminleri. Atatürk -Üniv.ZirtFaluDerg., Cilt: 5, Say ı : 1, Ayr ı Bask ı., - Özsoy, M K., Y. Vanl ı, 1991,J Tiirkiy&de Yeti ştirilen Yerli Koyun Yapa ğılar ı n ın Halt, Yapağı l ı-tipi Özelliklerine Göre Değerlendirilmesi. Aras ı Deri, K ıl ve Yapa ğı Sempozyumu, Bildiri No: P. 6-9. Çuk.Oni.Zir.Fak.2-6 Kas ı m, Adane. Pekel, E., O. Düzgüne ş., O. Güney, 1972. Gözlü Devlet Üretme Çiftliğinde Geliştirilen Anadolu Merinoslan Üzerinde Tan ı t ı c ı Ara şt ı rmaler. Ankara Üni. Adana Ziraat Fak. Y ı ll ığı, (1-2):1-25. Şahinkaya, R. 1957. Türkiye'nin Bursa-Bal ı kesir ve Çanakkale Bölgesinde Yeti ştirilen Saf ve Muhtelif Kan Dereceli Merinos X K ı v ı rc ık Melezlerinde Vücut Ölçüleri ve Yapa ğı Özellikleri. Ankara Only. Zir. Fak.Yay: 112. Tellioğlu, S. 1975. Alpaslan Devlet Üretme Çiftli ğinin Merinos Yapa ğı lanna Ait Baz ı Fiziksel Özellikleri Üzerine Ara şt ı rma. Atatürk Only. Zir. Fak. Derg 6(3), 19-34. Tellioğlu, S. 1980. Alpaslan ve I ğd ı r Devlet Üretme Çiftlikleri Merinoslar ı n ın Sanayide Kullan ı rl ık Yönünden Yapa ğı özellikleri TÜBITAK VII, Bilim Kongresi (29 Eylül-3 Ekim 1980), VHAG Tebliğleri, 453-469. Tufan, A. 1992. Akkaraman Kuzular ı n ın Yapa ğı C5zelliklerini Etkileyen Baz ı Çevre Faktörleri ve Bu özellikler Bak ı m ı ndan Fenotipik Parametreleri. Doktora Tezi. Y.Y.Ü. Fen. Bil. Ens. Zoo. Ana. Bil.Dal., Van. Utkanlar, N., F, Imeryüz., Müftüoğlu.,K. Öznacar,. 1965. Merinos X Karayaka Melezlerinin Önemli Yapa ğı özellikleri ve Benzen (Benzol) Metodu ile Elyaf Tiplerini Tespiti. Lal. Zoo.Ara.Ens.Der V(1-2):5-18. Yalç ın, BC., Ş, Müftüoğlu, 1969. Merinos X Morkaraman Melezlemesinde Canl ı Ağı rl ık ve Yapa ğı özellikleri Bak ı m ı ndan Genotip Gruplar ı Aras ında Karşı la şt ı rmalar. Lalahan Zoot. Ara ş,enst.derg lx (3-4),55-71. Yalç ın, BC., Ş, Müftüoğlu., B, Yurtçu, 1979. Orta Anadolu Merinoslar ı nda Önemli Verim özelliklerinin Seleksiyonla Geliştirilme imkanlar ı-. II, yerim özelliklerini Etkileyen Baz ı Çevre Faktörleri I.Ü.V.F.Derg,,, 5(1): 1-18. Yaz ıc ı oğlu, Y. 1987. Türk El Dokusu Yün iplikleri İ le F.Alman Makine Hal ıs ı Yün Hal ı ipliklerinin Baz ı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Üzerinde Bir Ara şt ırma. Ankara Oniv. Zir. Fak. Yay: 1007, Bil.Ara ş..ve inc:546.