CAMİ VE CEMAATİN İNŞA VE İHYÂSI Sıddık AĞÇOBAN Türkiye 6. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu 25-26 Nisan 2015 tarihlerinde Konya da yapıldı. Sempozyumda bu yıl cami ve cemaat olgusu inşa ve ihya kavramlarıyla ele alındı. 2010 yılından itibaren periyodik olarak düzenlenen sempozyum daha önce Yaygın Din Eğitimi ve Uygulamaları, Cami Merkezli Din Eğitimi, Cami Merkezli Hayat, Yeniden Yapılanmanın Eşiğinde Kur an Kursları, Toplumsal Barışa Katkısı Açısından Camiler ve Din Görevlileri adlarını taşıyan temalarla gerçekleştirildi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Konya İl Müftülüğü, Konya Büyükşehir Belediyesi ve Yecder tarafından ortaklaşa hazırlanan sempozyum, dokuz oturumda sunulan 42 bildiri ve değerlendirme oturumuyla tamamlandı. Sempozyumun ana düşüncesi cami merkezli bir toplum mümkün fikrine dayanıyor. Buna göre insan ve mabedin tarihsel olarak birlikte var olması toplumların mabetle özdeş bir kimlik geliştirmelerini sağlamıştır. Özellikle Müslüman toplumlarda şehirler cami merkezli kurulur. Bir cami bir şehrin Fatihi haline gelebilir. Cami şehrin bakış açısını etkiler, mesela Selimiye Camii Edirne nin Fatihidir. Camiler aynı zamanda milli birlik ve bütünlüğün sağlanmasında da önemli bir fonksiyon üstlenmişleridir. Hz. Peygamber in (s.a.v) Medine ye hicret edince ilk olarak bir mescit inşa etmesi bu bağlamda önemli bir olgu olarak düşünülebilir. 288 Anadolu da Selçuklularla başlayan ve Osmanlı Devleti ile devam eden külliye uygulaması Mescid-i Nebi nin bir nevi topluma yeniden uyarlanmış halidir. Günümüzde de camilerin eski fonksiyonlarını çağdaş bir uygulama ile toplumumuza aktarmak mümkün gözükmektedir. Günümüz Müslüman toplumlarında camilerin Milli Eğitim sorumluluğunda, yeniden toplumsal eğitimin etkili bir aracına dönüştürülmesi imkân dâhilindedir. Camilerin küreselleşen dünyada klasik din hizmetlerini aşan ve toplumun her kesimine ulaşabilen merkezi bir kurum haline gelmesi bu imkânın geçerliliğini sağlayacaktır. Din Görevlileri: Sempozyumda üzerinde en çok durulan konu cami görevlileri ve din görevlileri oldu. En dikkat çeken durum ise günümüzde cami görevlilerinin gelişen toplumun bilgi ihtiyacını karşılamada yetersiz kalmalarına yapılan vurguydu. Yani, yapılan araştırmalar imamların hala toplumda dini temsil eden figürler olarak algılandığını gösteriyor. Ama din görevlileri özellikle imamlar bu temsilin içini doldurmakta yetersiz kalabiliyorlar. Hatta günümüzde Kuran ın içeriğinden tam olarak haberdar olmayan din görevleri bile var. Bundan dolayı artık İmam-Hatip Lisesi Arş. Gör. Kırklareli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Bilim Dalı, s.agcoban@klu.edu.tr
Cami ve Cemaatin İnşa ve İhyâsı mezunları doğrudan imam yapılmak yerine eğitimini geliştirdikten sonra atanmalıdırlar. Din görevlileri formasyon eğitiminin yanı sıra iyi konuşma ve etkili iletişim seminerleri almalı, yaş gruplarına göre sohbet edecek bir donanıma kavuşmalıdır. Bunun için müftülükler bilinçlendirilmeli ve din görevlileri lisansüstü çalışmalara yönlendirilmelidir. Modern zamanlarda Müslümanların eğitim ve kültür seviyesinin yükselmesi cami görevlilerinin kalitesini zorunlu kılıyor. Bu kalite ise geleneksel din dilini aşan yeni bir din dilini gerektiriyor. Hatibin yumuşak söz söylemesi, beden dilini etkili kullanması, göz teması kurmadaki becerisi, muhatap kitlenin yaş cinsiyet ve tahsil durumunu dikkate alması din dilinin yenilenmesinde önemli adımları oluşturuyor. Bununla birlikte din görevlisinin dini bir dogma ve dayatma aracı olmaktan kurtarması bir hayat ve dinamizm olarak sunabilmesi gerekiyor. Günümüz gençlerinin ilgi ve algısını okuyabilmesi ve buna göre bir hitap şekli kullanabilmesi öneriliyor. Camilerde imamların Hz. peygamberin anlayışına uygun olarak merhametli olması, güvenilir bir insan portresi çizmesi ve herkese açık olması din görevlisi kimliğini tamamlayıcı özellikler olarak ön plana çıkıyor. Sempozyumda din görevlilerinin görevli psikolojisinden çıkıp gönüllü psikolojisi ile hareket etmesinin önemi ayrıca vurgulandı. Bu psikoloji ile imamlar cami cemaati az diye hayıflanmamalı cemaat bekleme cemaatini yetiştir anlayışıyla kendi cemaatini artırmalıdır. Yani din görevlileri devlet memuru gibi hareket etmemeli din gönüllüsü olduklarını yaşayarak cemaate belli etmelidir. Yani atanmış din görevlisi değil adanmış din görevlisi ruhuyla görev yapmalıdır. Bu anlayışa uygun olarak Habib-i Neccar ve Musab b. Umeyr örneklerinin imamlara rol model olabileceği gelen öneriler arasındaydı. 289 Sempozyumda din görevlilerinin daha etkili olabilmesi için kurumsal olarak yapılacak iyileştirmeler de ele alındı. Din görevlilerinin ekonomik imkanların iyileştirilmesi bunun başında geliyor. Nitekim bazı yerlerde din görevlilerinin maddi sıkıntılardan dolayı ekonomik kazanç sağlayacak işlerde çalışması durumun ciddiyetini göstermektedir. Ekonomik kaygılarla hareket eden görevlerinin de ciddiyetine zarar vermektedir. İmamların kılık ve kıyafetlerine dikkat etmesi, cemaatle hediyeleşmesi, nafile ibadetlerde öncü olması, camiyi mümkün olduğu kadar açık bırakması öneriler arasında öne çıkmaktadır. Bununla birlikte Türkiye de din görevlilerinin yetkinliğini artırmak için kurumsal olarak yürütülen faaliyetler de vardır. Mesela Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü personelin iletişim becerilerini geliştirmek ve İslam dini hakkında gerekli donanımları kazandırmak için 25 eğitim merkezinde hizmet içi eğitim, kurs ve seminerleri düzenlemektedir. Yine İlahiyat bünyelerinde açılmış İLİTAM programları (Uzaktan İlahiyat), İmam-Hatip müfredatlarının yenilenmesi de buna örnek
Arş. Gör. Sıddık Ağçoban olarak verilebilir. Bazı müftülüklerde ise imamlarla sabah kahvaltısı eşliğinde sistematik olarak ders etkinlikleri düzenlenmektedir. Cami Cemaati: Sempozyumda üzerinde en çok durulan ikinci konu cami cemaati oldu. Burada camilerin gerçek imarının, cami cemaatinin imarı ile tamamlanacağı fikri üzerinde durulmuştur. İl müftüsünün konuşmasında Mehmet Akif Ersoy un bu memleket nasıl kurtulur? sorusuna verdiği cevaba atıf yapılması yerinde olmuştur. M. Akif Ersoy bu soruya Cuma yı dolduran cemaat sabah namazlarını da doldurursa cevabını veriştir. Sempozyumun en önemli noktası cemaat kavramı ele alınırken odak noktanın erkek cemaatten tamamen kopmuş olmasıdır. Yani programda cemaatin ihyası kavramına ağırlıklı olarak kadınlar, çocuklar ve gençler üzerinden yaklaşılmış hatta camilerin yetişkin erkeklere mahsus ibadet yerleri gibi işlemesi sık sık eleştirilmiştir. Camilerin kadın ve çocuklara hizmet verme kapasitelerinin çok zayıf olduğuna değinilmiş, gençlerin camilerle bağlarının kopmuş olması ise olumsuz bir gelişme olarak ele alınmıştır. Sempozyumda sunulan tebliğlerin çoğu bu üç grubu yani kadınlar, gençler ve çocukları caminin doğal cemaati haline getirmenin yollarını önermektedir. Bu önerilerin ortak noktası ise öncelikle zihinlerdeki algıların değişmesi gerektiği üzerinde toplanmaktadır. Yani kadınlar, çocuklar ve gençlerin camilere en az yetişkin erkekler kadar gelmesi, özellikle kadınlarla ilgili yanlış algıların Hz Peygamber in (sav) uygulamaları örnek alınarak değiştirilmesi gerektiği sıklıkla vurgulanmıştır. 290 İslam tarihinde, kadının en makbul namazının evindeki namaz olduğuna dair bazı âlimlerin görüşleri bazı kültürel uygulamalarla birleşerek Hz. Peygamber in (sav) uygulamalarının ve Kur an ayetlerinin önüne geçmiştir. Böylece kadınların camilere gelmesi uygun görülmediği gibi camilerde kadınlara ibadet etmek için izbe yerler, alt katlar ve rutubetli karanlık mekanlar verilmektedir. Oysa erkeler kadar kadınların da camilerde ibadet etme ve dini eğitim alma hakları dinen sabittir. Günümüzde öncelikle erkeklerin kadın cemaate bakış açısı değiştirilmelidir. Camilerde mahremiyet ölçülerine dikkat etmek ve Sünnete uymak şartıyla kadınlara da nezih yerler ve yeterli imkanlar sağlanmalıdır. Toplumun yarısını teşkil eden kadınların camilerden uzak kalmasının hiçbir dini meşruiyeti yoktur. Hatta camilerdeki fiziksel şartların iyileştirilmesine ek olarak bayan tanışma günleri, bebek bakım odaları, kadın lokalleri, cami aile dersleri, camilerin ailenin ortak yaşam alanı olmasına dönük çalışmalar vs. birer cami programı olarak yürütülebilir. Çocukların ilgisini çekmek ve camiye alıştırmak için oyun alanları, sosyal aktiviteler, yaz Kur an Kursu gezileri, spor etkinlikleri düzenlenebilir. Bu etkinlikler caminin içinde de yapılabilir ancak bu durumda caminin saygınlığına zarar vermeyecek şekilde dengeli bir yol izlenmelidir.
Cami ve Cemaatin İnşa ve İhyâsı Camilerin bu amaçlara dönük kullanım imkanının artması fiziksel yapılarının yeniden ele alınmasına bağlıdır. Bunun için ilk olarak eğer mümkünse cami avlu duvarlarının kaldırılması ile başlanabilir. Çünkü duvar cemaat ile cami arasına hem fiziksel hem de psikolojik bir engel olarak girebilmektedir. Modern camii mimarisi bir yandan geleneksel estetik değerler korunarak diğer yandan kadın, erkek, çocuk, genç yaşlı, engelli vs bütün toplum dikkate alınarak yeniden tasarlanmalıdır. Bu tasarımda çocuk kitaplıkları, çocuk oyun alanları, okuma salonları, konferans salonları, emekli lokalleri, düşünce salonları ile bir nevi külliye mantığı modern yüzleriyle yeniden canlandırılmalıdır. Sempozyumda camilerle irtibatı ele alınan bir diğer kesim de üniversite gençliği olmuştur. Üniversite gençlerinin camiye ilişkin metaforik algıları üzerine yapılan çalışmalar gençlerin camilerle ilgili çok olumlu bir bilinçaltı yapısına sahip olduklarını gösteriyor. Bu durum gençlerin camilere daha sık gelmesini saplamak için bir fırsat olarak kullanılabilir. Burada önemli olan bu grubun dilini, ilgisini ve beklentisi anlamak ve buna göre bir din hizmeti sunmaktır. İlahiyat fakülteleri ile cami görevlileri ve cami cemaati arasındaki organik bağ kopmuştur. Bu bağın tekrar inşa edilmesi için başta İlahiyat hocaları camilerde mihraplarda eğitim vermesi gerekir. Toplumun talebi dinin TV ekranlarında değil camilerde öğrenileceği yönündedir. Bundan dolayı ilahiyat hocalarının camilerde periyodik olarak dersler düzenlemesi ve toplumun din talebini karşılaması önem arz etmektedir. Sempozyumun dili: Sempozyum boyunca, cami merkezli bir toplum önerilirken kullanılan dilin eleştiriye açık olduğu ileri sürülebilir. Nitekim kullanılan dil, camilerin aşırı yüceltilmesi ve koşulsuz idealize edilmesine dayanıyor ve toplumun bütün sorunlarını camiler yoluyla çözmenin mümkün olabileceği bir anlamı çağrıştırıyor. Bu yüceltilmeye paralel olarak cami ve din görevlilerine de fazla sorumluluk yükleniyor. Sempozyum dilinin din görevlileri ve camiler üzerinde çizdiği ideal tablo gerçekliğin sınırlarını zorluyor. Söylemde camilerle diğer kurumlar arasında bağlantı kurma denemeleri çok zayıf kalmıştır. Bundan dolayı camileri yegane faktör olarak merkeze alan bir söylem yerine diğer toplumsal kurumlarla entegre bir önerisini sunmanın daha işlevsel sonuçlar doğuracağı düşünülebilir. 291 Camilerdeki bazı uygulamalar: Camiakademi uygulaması: Bir üniversite camisinde sabah buluşmaları, yürüyüşler, etüt merkezleri, spor etkinlikleri, bilboard tanıtımları, istişare salonları, camiden desteklenen burs, gizli sadaka kutusu, spor salonları, karate kursu, sahurdan sabaha cami muhabbeti, kadın kolları uygulaması, kitap okuma kampları, tabiat okumaları ile cami adeta bir gençlik merkezi haline getirilmiştir. Yed-i Beyza Hadis Okulu: Bir cami etkinliği olarak başlayan uygulama kapsamlı bir hadis okuluna dönüşmüş. Bu okulda başta hadis ezberleri, gençlik irşat
Arş. Gör. Sıddık Ağçoban hizmetleri verilmektedir. Ek olarak uzman hekimlerin sağlık kontrolü, veliler ile tiyatro, piknik, aşure, spor vs sosyal etkinlikler yürütülmektedir. Geri dönüşüm uygulaması: Bir cami görevlisi yetkililerle irtibata geçerek ambalaj atıklarının geri dönüşümü üzerine yaptığı uygulama ile hem camiye ek gelir sağlamakta hem de israf ve çevre kirliliğini belli ölçüde önlemektedir. Üç günde Kur an öğretimi: Bir camide yaz kurslarında her yaştan öğrenciye 3 gün içinde etkili şekilde Kur an öğreten bir metot uygulanmaktadır. Anaokulu uygulamaları: Çocuklara yönelik faaliyetler arasında cami merkezli okul öncesi eğitim de bulunmaktadır. Günümüzde bu kapsamda binlerce çocuk 1500 kişi Yaz Kur an Kursları Anaokulu uygulaması ile camilerle tanışmaktadır. Sonuç olarak; Sempozyum, günümüzde cami temelli bir toplum mümkün varsayımından yola çıkıyor ve bunun nasıl olabileceğini sorguluyor. 292