İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI

İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI 1

İÇİNDEKİLER İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI DÜNYA MİRAS ALANI SULTANAHMET KENTSEL ARKEOLOJİK KORUMA alanı 15 SÜLEYMANİYE CAMİİ ve ÇEVRESİ KORUMA alanı 53 ZEYREK CAMİİ ve ÇEVRESİ KORUMA alanı 87 KARA SURLARI KORUMA alanı 121 2

TAKDİM İstanbul un Tarihi Alanları, bizden önce varolan ve bugün yok olmuş medeniyetlerin sesini, izini ve ruhunu taşır. Tarih sayfalarındaki Roma, Doğu Roma ve Osmanlı; Ayasofya, Kara Surları, Süleymaniye ve Zeyrek le somutlaşır. Üzerinde yaşadığımız bu toprakların zenginliği, günlük hayatın akışında bazen şehrin kurşun kubbeli ve minareli silüetinde, bazen taş ve tuğla dokulu anıtsal bir şaheserde, bazen de ahşap bir konakta birden karşımıza çıkar, bize varlığını hatırlatır. Kültürel miras, hem bir zenginlik katar hem de bir sorumluluk yükler mirasçılarına; onu koruma ve en iyi şekilde yarınlara aktarma sorumluluğu. Kültürel mirasımızı korumanın ilk adımı ise onu bilmek, tanımak ve sevmektir. Bu kitapçık, işte bu sorumluluk bilinciyle hazırlandı ve sizlerin ilgisine sunuldu. Umarız bu çalışma, günlük hayatın kargaşasında, ihmal ettiğimiz tarihi çevre ve yapılarla bir bağ kurmanıza, dolayısıyla onları koruyarak yarınlara aktarmanıza küçük bir katkı sunar. Dr. Mimar Halil ONUR Alan Başkanı 3

İstanbul Tarihi Yarımada nın Konumu 4

Üsküdar dan Sarayburnu na bakış, Dilruba KOCAIŞIK 6

Ayasofya 8

DÜNYA MİRASI Dünya Miras Alanı; 1972 yılında kabul edilen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi gereğince, üstün evrensel değeri dolayısıyla UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi ne kaydedilen ve korunması güvence altına alınan yerlerdir. Sözleşme gereği, taraf devletler üstün evrensel değere sahip kültürel ve doğal miraslarını tanımlamak, korumak, tanıtımını yapmak ve gelecek nesillere aktarmakla sorumludurlar. Tarihi 8500 yıl öncesine dayanan İstanbul un Tarihi Alanları, UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi nde tanımlanan (I), (II), (III) ve (IV) numaralı kriterleri karşıladığı için 1985 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi ne kaydedilmiştir. İstanbul, 2015 yılı itibariyle listedeki varlığının 30. yılını kutlamaktadır. İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı; Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı, Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı ve Kara Surları Koruma Alanı olmak üzere dört bölgeden oluşmaktadır. 9

İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI DÜNYA MİRAS ALANI Listeye Giriş Yılı:1985 KRİTERLER (I) insan yaratıcı dehasının bir şaheserini temsil eder (II) mimari veya teknoloji, abidevi sanatlar, şehir planlama veya peyzaj tasarımı konusundaki gelişmeler üzerine bir zaman zarfı içinde dünyanın belli bir kültürel alanında insan değerleri arasındaki önemli alış verişi sergiler (III) yaşayan veya ortadan yok olmuş bir kültürel geleneğe veya bir medeniyete yönelik eşsiz veya en azından istisnai bir tanıklık üstlenir (IV) insanlık tarihinde önemli bir aşamayı veya aşamaları gösteren bir yapı türü, mimari veya teknolojik grup veya peyzaj için istisnai bir örnek olur 10

İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI İstanbul Sit Alanları Alan Yönetimi Başkanlığı, 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Ek- 2a maddesi gereğince 2006 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Meclis kararıyla kurulmuştur. Alan Başkanlığı; Alan Başkanı, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, Danışma Kurulu ve Denetim Birimiyle faaliyet göstermektedir. Alan Başkanlığı nın en önemli görevi, İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı nın korunması, yaşatılması ve tanıtımını gerçekleştirmek amacıyla bölgede faaliyet gösteren kurumlar arasında eşgüdümü sağlamak ve halka yönelik bilinçlendirme çalışmaları yapmaktır. Yönetim Planı; Kültürel-doğal varlıkların ve sit alanlarının, özgün yapılarına uygun olarak akılcı, sürdürülebilir ve bütüncül bir anlayışla, ilgili tüm paydaşlarla birlikte, koruma imar planları esas alınarak korunmasını, varlığın üstün evrensel değeri yanında gelişiminin ve canlılığının muhafaza edilmesini, bunlar arasında bir denge kurulmasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayan yol haritası niteliğinde stratejik bir plandır. Bu kapsamda, 2011 yılında onaylanarak yürürlüğe giren İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı nın 2015 yılında ise gözden geçirilme ve güncellemesi tamamlanmıştır. 12

İstanbul Minyatürü, Matrakçı NASUH 13

Üsküdar dan Sarayburnu na bakış 14

İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı sultanahmet KENTSEL ARKEOLOJİK KORUMA ALanı 15

Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı Sınırı 1 2 3 Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı 4 İstanbul Kara Surları Koruma Alanı İstanbul Suriçi İstanbul Kara Surları 16

At Meydanı, Dilruba KOCAIŞIK Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı, Tarihi Yarımada nın doğusunda, Sarayburnu Tepesi üzerinde bulunan Topkapı Sarayı nın yer aldığı Sur-u Sultani ile Sultanahmet olmak üzere kendi içinde iki bölgeden oluşmaktadır. 1956 yılında Arkeolojik Park ilan edilen Sultanahmet Bölgesi, 1995 yılında Kentsel Arkeolojik Sit Alanı, Topkapı Sarayı nın da yer aldığı Sur-u Sultanî Bölgesi ise I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tanımlanmıştır. 17

Ali KONYALI Sultan Ahmet Camii ve Dikilitaş, Ali KONYALI Sultanahmet KENTSEL ARKEOLOJİK KORUMA ALANI Kültür Varlıkları Alan Bizantion antik kentinin kurulduğu ve geliştiği noktadır. Doğu ve güney sınırını Marmara sahil surları oluşturmaktadır. Bu surlar Roma döneminden Osmanlı döneminin sonuna kadar onarımlarla yaşatılmıştır. Alanın batı sınırı kuzeyde Sur-u Sultani ile başlayıp güneye doğru Küçük Ayasofya yı da içine alacak şekilde Marmara Surları na ulaşmaktadır. Bu bölge, Türkiye ve Dünya da, günümüzde sahip olduğu anıtsal eserlerin yanı sıra yerüstü ve yer altı envanteri açısından da üstün kültürel ve tarihi öneme sahiptir. Bölge, 140 hektar yüzölçümüne sahip olup Tarihi Yarımada sınırları içinde yer alan toplam 10.144 kültür varlığının %10 u bu alanda yer almaktadır. 18

Topkapı Sarayı Ayasofya Sultan Ahmet Camii Sultanahmet Kültürel Miras Envanteri 19

Dikilitaş 20

İstanbul Gravürü, Hartman SCHEDEL 1493 İstanbul, özel bir coğrafyanın ve tarihin günümüze taşıdığı dünyadaki nadir kentlerden biri ve bütün Eski Dünya nın kalbi olmuştur. Roma ve Doğu Roma dönemleri boyunca birçok önemli yapıyla zenginleşen bu bölge, İmparatorluk sarayı, hipodrom ve Ayasofya nın bulunduğu bir alan olarak sadece şehrin değil, devletin ve dolayısı ile yakın coğrafyanın da merkezi olmuştur. Ayasofya nın önünde eskiden Mese olan Divanyolu nun üzerinde yer alan Million Anıtı, İstanbul dan Roma ya giden Via Egnatia nın başlangıç noktasıdır. Bu yol doğu ve batı dünyası arasında askeri-siyasi, dini-kültürel ilişkilerin etkileşimini sağlamıştır. Doğu Roma döneminde bu alan siyasi ve dini irade ile halkın eğlence hayatının odağı olmuştur. Büyük Saray hem hükümdar ve ailesinin özel hayatının geçtiği alan hem de devletin idari merkezi olarak kullanılan bir mekân olmuştur. 21

Sultan Ahmet Camii ve Ayasofya, İhsan İLZE Ayasofya dini ve idari gücün sembolüdür. Hipodrom ise halkın günlük hayatındaki eğlence ve yarışların, imparatorluk törenlerinin yapıldığı toplumsal bir mekândır. Eskiçağ boyunca güç ve zenginliğin simgesi olan obeliskler Mısır dışında sadece Roma ve İstanbul şehirlerinde yer almıştır. Hipodrom da spina üzerindeki anıtlar, sfendonun alt yapıları gibi kalıntılarıyla alanda hâlâ algılanabilmektedir. Roma döneminde, şehirde meydanları süsleyen anıtlardan pek azı günümüze ulaşmıştır. Bunlardan Sarayburnu nda bulunan ve Gotlar Sütunu adıyla anılan anıt, Roma İmparatorluğu nun kuzeyli barbar halklardan Gotlar a karşı kazandıkları zaferin hatırasına dikilmiş olup bu alan içinde yer almaktadır. 22

Alan; geçmişinden beslenerek, kendi kimliğini kente planlı bir şekilde yansıtan Osmanlı İmparatorluğu nun mekansal sürekliliğin korunmasındaki başarısını sergilemektedir. Tarihi kaynaklarda bahsedilen Büyük Saray (imparatorluk sarayı) ise 1203 yılında yola çıkan Katolik Latinler ve Venediklilerin (IV. Haçlı seferi ile) 1204 1261 yılları arasında süren istilası nedeniyle daha Doğu Roma döneminde harap olmuştur. Geniş bahçeler içinde birçok yapıdan oluşan bu sarayın günümüze ulaşan en önemli kısmı Bukoleon Sarayı denilen kısmıdır. Bukoleon Sarayı aynı zamanda döneminin özgün bir eseri ve yegâne sahil sarayıdır. 23

Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı, İhsan İLZE 24

Ayasofya, İhsan İLZE 26

Aya İrini, İhsan İLZE Bölgede Ayasofya, Aya İrini ve Küçük Ayasofya gibi dini yapılar da Akdeniz dünyasının mimari ve süsleme gelenekleri ile oluşturulmuştur. 6. yüzyılda inşa edilen Ayasofya; merkezi plan şeması, büyük kubbe tasarımı, duvar ve iç süslemeleriyle öne çıkan, Doğu Roma Döneminin en büyük simgesel yapısı ve bir mimari şaheseri olarak günümüze ulaşmıştır. Yapının mozaik tekniğinde yapılan tasvirleri resim sanatının en önemli örnekleri arasında olup dünya resim sanatı açısından da büyük bir öneme sahiptir. Bölgedeki döneminin önemli kiliselerinden Aya İrini de boyutları, avlu, sinthronon gibi birimleriyle bütünlük içinde günümüze ulaşabilen döneminin özgün bir eseridir. Yapı içerisinde bulunan bezeme sanatı, döneminin dini hayatının İkonoklasması olarak günümüze kadar ulaşan tek anıtsal örneğidir. 27

Binbirdirek Sarnıcı Yerebatan Sarnıcı/Medusa, İhsan İLZE Akdeniz dünyasının merkezine dönüşen İstanbul, bu coğrafyadan taşınan daha önceki uygarlıklara ait eserlerle ve kutsal emanetlerle geniş bir tarihi ve coğrafi arka plan kazanmıştır. Doğu Roma döneminin önemli bir yerleşim alanı olan bölgede Yerebatan ve Binbirdirek gibi büyük ölçekli sarnıçların dışında, daha küçük ölçülerde sarnıçlarda bulunmaktadır. Bu su tesisleri daha önceki dönemin yapı malzemeleri ile inşa edilmiş olup ortaçağ mimarisinin oldukça etkileyici mekânlarıdır. Eskiçağ ve Ortaçağ boyunca dünyanın hiç bir yerinde bu kadar çok sayıda ve bu kadar büyük ölçekte sarnıç inşa edilmemiştir. İnşa edildikleri dönemde sadece su depolamak için kullanılan bu yapıların bir kısmı bugün anıt müze ya da turizm amaçlı kullanılmaktadır. 28

29 Yerebatan Sarnıcı, İhsan İLZE

Topkapı Sarayı, İhsan İLZE Fetihten önce uzun süre bakımsız kalarak harap olmuş olan şehir Osmanlı dönemi boyunca yapılan imar hareketleri ile önemini arttırarak sürdürmüştür. Bu arada Doğu Roma nın son döneminde artık fonksiyonunu yitirmiş olan Hipodrom Osmanlı devrinde etrafına çeşitli yapıların yerleştirilmesiyle At Meydanı adını alarak şehrin en önemli meydanı olma özelliğini devam ettirmiştir. Değişik dönemlerde burası çeşitli eğlence ve şenliklere sahne olmuştur. Hipodrom un anıtları olan Mısır Dikilitaşı, Örme Dikilitaş ve Yılanlı Sütun Osmanlı dönemi boyunca varlıklarını sürdürerek birçok efsanenin de kaynağı olmuştur. Osmanlı döneminde şehrin doğu ucunda, Haliç ve Marmara ya hâkim tepe üzerinde inşa edilmeye başlanan 30

Topkapı Sarayı doğu ve batı saray geleneklerinin şekillendirdiği birimleri ve çeşitli dönemlerde yapılan bölümleriyle sürekli genişlemiştir. Topkapı Sarayı her dönemin mimari özelliğini ve süslemelerini bir arada yansıtan ve günümüze ulaşan en önemli yapılar topluluğudur. Osmanlı idaresinin geleneksel yaşam unsurlarını ve mekân kurgusunu en iyi şekilde ifade eden sarayda modern hayata geçişin aşamaları da izlenebilmektedir. Padişahın özel hayatının dışında idari ve eğitim birimlerini de içeren sarayın mimarisi ve yaşam gelenekleri, geniş bir coğrafyada uzun süre yönetici sınıfının konut ve yaşam unsurlarını etkilemiştir. 31

Topkapı Sarayı, Ayasofya ve Sultan Ahmet Camii ne bakış, İhsan İLZE 32

İhsan İLZE Topkapı Sarayı, İhsan İLZE Bugün müze olarak kullanılan Topkapı Sarayı, Akdeniz coğrafyasının en büyük siyasi ve askeri gücü olarak Osmanlı Devleti nin kimliğini ve beğenisini yansıtan objelerin toplandığı koleksiyonlara sahiptir. Arşiv (Hazine-i Evrak), el yazmalarından oluşan kütüphaneler, saray hazinesi ve mukaddes emanetleri barındıran bölümleriyle müze, ziyaretçiler ve araştırmacılar tarafından yoğun ilgi görmektedir. İslam dünyasının en önemli kutsal emanetlerini bünyesinde barındıran saray, İslam toplumu açısından ayrı bir öneme sahip olup geniş kitleler tarafından yalnızca bu amaçla da ziyaret edilmektedir. Osmanlı Sarayı burada olduğu için bölge her zaman vezir sarayları ve rical konakları için çekim merkezi olmuştur. 34

İbrahim Paşa Sarayı Bunlardan Sultan II. Beyazıt devrinde inşa edilen ve 1521 yılında elden geçirilerek düzenlenen İbrahim Paşa Sarayı, avluları ve büyük divanhanesiyle klasik Osmanlı döneminden günümüze ulaşan tek sadrazam sarayıdır. Yapı günümüzde Türk ve İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılmaktadır. Çeşitli vakıf eserlerinden toplanarak kurulmuş olan bu müze erken İslam devrinden 20. yüzyıla kadar çeşitli bölgelerden çok zengin bir koleksiyona sahiptir. Kuzey Afrika dan Orta Asya içlerine uzanan bir alandan elde edilmiş dünyanın en eski halı grubu, el yazması koleksiyonları, Şam Emeviye Camii nin evrakı gibi nadir ve insanlık tarihi açısından çok önemli koleksiyonlar burada bulunmaktadır. 35

Sultan Ahmet Camii nden Ayasofya ya bakış, Dilruba KOCAIŞIK 6. yüzyılda inşa edilen, olağanüstü boyutları ve tasarımıyla bir mimarlık şaheseri olarak günümüze ulaşan Ayasofya nın mozaikleri de dünya resim sanatı açısından büyük öneme sahiptir. Topkapı Sarayı nın yanı başında bulunan Ayasofya İstanbul un fethiyle camiye dönüştürülerek yüzyıllar boyunca camii fonksiyonunu sürdürmüştür. Bünyesine minareler, medrese, imaret, kütüphane, sebil, sıbyan mektebi, muvakkithane gibi birimler eklenmiş, ayrıca birçok padişah ve hanedan mensubu kişilerin gömüldüğü türbeler ile önemli bir külliye haline getirilmiştir. Osmanlı devrinde yapılan tamirlerle yaşatılan Ayasofya şehrin en büyük camisi olarak hem iktidar hem de halk 36

tarafından önemsenmiş, devletin gücünün ve varlığının simgesi olmuştur. 1934 te müze haline getirilen yapının adı yaklaşık 1500 yıllık tarihi boyunca değişmeden hep aynı kalmıştır. 17. yüzyılda Sultan I. Ahmet in Mimar Mehmet Ağa ya inşaa ettirdiği Sultan Ahmet Külliyesi At Meydanı ndaki anıtlar dikkate alınarak konumlandırılmıştır. Osmanlı mimarisinin altı minareli tek yapısı olan Sultan Ahmet Camii Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlar da inşa edilen birçok yapıda başkent İstanbul un bir simgesi ve ideal bir cami tasavvuru olarak resmedilmiştir. 37

Sultan Ahmet Camii, İhsan İLZE 38

Ali KONYALI Sultan Ahmet Camii, Ali KONYALI Altı minaresi ve özellikle İznik çinileri ile ünlü Sultan Ahmet Camii Osmanlı mimarisinin son şaheseridir ve çinilerin renginden dolayı Batı ülkelerinde Mavi Cami olarak anılmaktadır. Osmanlı padişahlarının ziyaret ettikleri yapılarda dinlenmesi için yapılan ve hünkâr kasrı adıyla anılan yapı tipinin de ilk örneği bu camiyle birlikte tasarlanmıştır. Bünyesinde barındırdığı 16. ve 17. yüzyıla ait 22 binden fazla çininin oluşturduğu farklı kompozisyonlar ile çok zengin bir süsleme programına sahip olan yapı dıştan da etkileyici bir görünüşe sahiptir. 39

Küçük Ayasofya Camii, Cem KAMAOĞLU 527-536 yılları arasında inşa edilen Küçük Ayasofya Camii, tasarımı ile devrinin en önemli mimarî yapılarından biridir. Küçük Ayasofya Camii, kubbeli klasik kâgir taşıyıcı sistemlerin Ayasofya öncesinde gerçekleşmiş en ileri bir örneğini teşkil etmektedir. 40

Sokullu Mehmet Paşa Camii, Aynur KARAGÖL Alanda yer alan Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa nın 1572 yılında Mimar Sinan a yaptırdığı külliyesi eğimli bir arazi üzerinde başarılı bir şekilde kurgulanmıştır. Cami, medrese, tekke, çeşmeler ve hazireden oluşan külliyede altı destekli merkezi kubbesiyle cami, hem Osmanlı mekân kurgusunun hem de İznik çinilerinden oluşan zengin süslemeleriyle döneminin ihtişamını sergileyen önemli bir örneğidir. 41

Sultanahmet Geleneksel Konutları, Ömer ASAF 42

Defter-i Hakâni, Ömer ASAF Yönetim merkezi olan Topkapı Sarayı nın 19. yüzyılın ortasında Dolmabahçe Sarayına taşınmasından sonra da bölge hemen hemen bütün devlet dairelerini barındırarak idari merkez olma statüsünü korumuştur. At Meydanı nın etrafında hemen hemen her dönemde kamu binaları yapılmıştır. Adliye Nezareti (19. yüzyıl ortaları), Ziraat ve Ticaret Nezareti (Marmara Üniversitesi Rektörlük Binası 1889), Defter-i Hakâni (Tapu Kadastro Binası - 1901) gibi bakanlık binaları ile Darphane-i Amire, Matbaa-i Amire, Müze-i Hümayun, Yeniçeri Müzesi, Sultanahmet Cinayet Tevkifhanesi (Cezaevi), Dar ül Fünûn, Baytar Mektebi, Sanayi-i Nefise Sanat Mektebi gibi diğer kamu yapıları da bu alanda yer almıştır. 43

Cedid Mehmet Efendi Medresesi, Ömer ASAF 44

Hacı Beşir Ağa Külliyesi, İhsan İLZE Bölge Osmanlı devlet adamları ve saray mensubu hanımların inşa ettirdiği küçük ölçekli külliyeler açısından zengin bir envanter sunmaktadır. Alanda Vezir İshak Paşa, Hazinedarbaşı Fîruz Ağa, Kapı Ağası Mahmut Ağa, Babü s-saâde Ağası Cafer Ağa, Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa, Şeyhülislam Cedid Mehmet Efendi, Hacı Beşir Ağa gibi yüksek rütbeli devlet adamlarının çeşitli büyüklükte yapıları bulunmaktadır. Ayrıca Hürrem Sultan, Zeynep Sultan, Cevri Kalfa gibi saray mensubu hanımların yapıları da Osmanlı kadınının kent dokusunun oluşumuna katkısının örnekleri olarak alanda yer almaktadır. 45

Haseki Hürrem Sultan Hamamı, İhsan İLZE 46

Haseki Hürrem Sultan Hamamı, İhsan İLZE Alanda Osmanlı devrinden cami-mescid, tekke, medrese, türbe, hamam, sebil, çeşme, arasta-çarşı, su terazisi, muvakkithane, sıbyan mektebi, imaret (mutfak, fırın, kiler, yemekhane) gibi farklı fonksiyonlarda yapı tipleri bulunmaktadır. Bunlardan Mimar Sinan tarafından Ayasofya nın yanında bir çifte hamam olarak ele alınan Haseki Hürrem Sultan Hamamı tasarımı açısından Türk hamam mimarisinin nadir örneklerinden biridir. Osamnlı dönemi geleneklerini günümüze ulaştıran hamamlar modern kent yaşamında önemini giderek kaybetmekle birlikte hala yaşamaya devam etmektedir. Akbıyık, İshakpaşa, Çardaklı, Arasta hamamları alandaki diğer önemli hamamlardır. 47

Dede Efendi Evi, Cengiz ERUZUN 48

İhsan İLZE III. Ahmet Çeşmesi Sultan III. Ahmet tarafından Topkapı Sarayı nın girişinde yaptırılan meydan çeşmesi, geniş saçakları, süs kubbeleri ve doğu ile batının süsleme geleneklerini birleştiren bezemesi, dört çeşme ve dört sebiliyle Osmanlı su mimarisinin anıtsal örnekleri arasında önemli bir eserdir. Vaktiyle yoğun ahşap dokuya sahip olan bölgede bugün Akbıyık ve Cankurtaran mahallelerinde ahşap konutlar bulunmaktadır. 18. yüzyılın Osmanlı müziğinin ünlü bestekârlarından Hammamizade İsmail Dede Efendi nin Akbıyık taki evi yakın zamanda restore edilmiş olup Tarihi Türk Evlerini Koruma Derneği tarafından kullanılmaktadır. 49

At Meydanı ndan Ayasofya ya Bakış 50

İstanbul Arkeoloji Müzeleri İstanbul Arkeoloji Müzeleri, dünyanın en eski ve önemli müzelerinden biridir. Dünya Miras Alanında tarih öncesi çağdan günümüze insanlık tarihi boyunca oluşturulmuş farklı kültürler ve inançların başyapıtlarını barındıran koleksiyonları ile Topkapı Sarayı, Türk ve İslam Eserleri ve Ayasofya müzelerinden başka İstanbul Arkeoloji, Vakıflar Halı ve Kilim Müzesi gibi kurumlar da yer almaktadır. Bu kurumlar mimarileriyle de birer anıt eser niteliğindedir. İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Mısır dan Mezopotamya ya, Anadolu dan Ege Adaları ve Balkanlara uzanan Osmanlı topraklarından derlenen zengin koleksiyonuyla dünyanın en eski ve önemli müzelerindendir. Alandaki anıtların her biri Dünya Miras Listesi ne önerilecek zengin bir geçmişe sahip önemdedir. 51

Süleymaniye Camii 52

İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı 53

Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı Sınırı 1 2 3 Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı 4 İstanbul Kara Surları Koruma Alanı İstanbul Suriçi İstanbul Kara Surları 54

Süleymaniye Camii ve Külliyesi, Dilruba KOCAIŞIK Mimar Sinan ın tasarladığı ve inşa ettiği Süleymaniye Külliyesi Osmanlı dünyasının ikinci büyük külliyesi ve en büyük vakfıdır. Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Haliç e hâkim bir tepe üzerinde kent siluetinde belirleyici bir nokta oluşturan Süleymaniye Külliyesi ile Şehzade Mehmet Külliyesi ni içermekte olup, Süleymaniye, Vefa ve Vezneciler semtlerini kapsamaktadır. Alan, 1977 yılında Kültür Bakanlığı tarafından sit alanı ilan edilerek koruma altına alınmış, 1995 yılında ise Kentsel ve Tarihi Sit Alanı olarak tanımlanmıştır. 55

Süleymaniye Camii, Cem KAMAOĞLU Süleymanİye CAMİİ VE ÇEVRESİ KORUMA ALANI Kültür Varlıkları Haliç e hakim bir tepe üzerinde 54 hektar yüz ölçümüne sahip olan bölge, günümüzde hala özelliklerini koruyan sokakları ve geleneksel sivil mimarlık örnekleri ve anıt eserleri ile Tarihi Yarımada genelindeki kültür varlıklarının %10 una sahiptir. Alan da, Süleymaniye Camii ve Külliyesi nin yanı sıra Şehzade Mehmet Külliyesi, Molla Gürani Camii, Kalenderihane Camii, Bozdoğan Su Kemeri, Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Atıf Efendi Kütüphanesi, Vefa Lisesi gibi önemli anıt ve sivil mimarlık eserleri olmak üzere 793 ü mevcut toplam 920 adet tescilli eser bulunmaktadır. 56

Süleymaniye Külliyesi Şehzade Mehmet Külliyesi Süleymaniye Kültürel Miras Envanteri İstanbul un Tarihi Alanları nın UNESCO Dünya Miras Listesi ne alınması kararında; Kanuni Sultan Süleyman ın emriyle Mimar Sinan ın inşa ettiği Süleymaniye Camii ne atıf yapılmakta ve bölgede korunmakta olan 525 geleneksel evin önemi vurgulanmaktadır. Bölge, 16. yüzyılın ortalarından itibaren Süleymaniye Külliyesi nin adıyla anılmaya başlanmış ve kısa sürede şehrin önemli bilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. 57

Molla Gürani Camii, Ömer ASAF 58

Bozdoğan Su Kemeri, İhsan İLZE İstanbul un ayakta kalabilmiş en eski anıtlarından olan ve bugün Bozdoğan Su Kemeri olarak bilinen yapının mühim bir kısmı bu alan içerisindedir. Bugün 5 metreye yakın kısmı toprak altında kalsa da bu su kemeri Roma mimarisinin olağanüstü bir örneğidir. Kemerin bütün İstanbul tarihi boyunca özellikle de 16. yüzyıldan itibaren Mimar Sinan tarafından şehre getirilen su için (başta Kırkçeşme Su Tesisi olmak üzere) kullanılmış olması da önemlidir. Osmanlı dönemi öncesinde de önemli bir yapılaşma alanı olan bölgede bugün Vefa Molla Gürâni Camii (Vefa Kilise Camii) ve Kalenderihane Camii olarak tanınan yapılar günümüze ulaşmıştır. 59

Kalenderihane Camii, İhsan İLZE Kalenderihane Camii ne ait mozaik ve fresko tekniğindeki resimler dünya sanat tarihi açısından çok önemli örneklerdir. Doğu Roma döneminde inşa edilmiş olan Kalenderihane Camii ve Molla Gürâni Camii Osmanlı devrinde camiye çevrilmiş ve eklenen bölümlerle iki ayrı uygarlığın beğenisini yansıtan yapılara dönüşmüştür. Yapının eski fonksiyonunu isim olarak benimseyecek kadar ilginç yaklaşımlar sergileyen bu dönüşüm koruma ve yaşatma açısından örnek teşkil edecek ayrıntılar içermektedir. Osmanlı döneminde bölgenin hemen yanında Fatih Sultan Mehmet in tesis ettiği Saray-ı Atik, (Eski Saray) bölgenin gelişiminde belirleyici unsur olmuştur. 60

Kalenderihane Camii, Ahmet ASLANOĞLU 61

Şehzade Camii nden Süleymaniye Camii ne Bakış, İhsan İLZE 16. yüzyılın ortasında Kanuni Sultan Süleyman, şehzadesi Mehmet ve kendi adını yaşatacak iki büyük külliyeyi bu alanda Mimar Sinan a inşa ettirmiştir. Dönemin baş mimarı Sinan, eserlerini konu alan Tezkiretü l Bünyan da, Şehzade Mehmet Külliyesi ni çıraklık Süleymaniye Külliyesini ise kalfalık eseri olarak nitelemiştir. 62

Neredeyse tüm dokusunu koruyarak günümüze ulaşan bu yapı adaları topografyayla olan uyumu nedeniyle dönemin şehircilik anlayışı açısından da önemli örneklerdir. Eğitimden, sağlığa, ticaretten, barınmaya kadar birçok fonksiyonu içeren külliye birimleri, kent yaşamının toplumsal odağını da oluşturmuştur. 63

Süleymaniye Camii, İhsan İLZE Süleymaniye Camii, Haliç e hakim bir tepe üzerinde İstanbul şehir tasavvurunun ve siluetinin belirleyici önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. 1550-1557 yılları arasında inşa edilen Süleymaniye Külliyesi, avlusundan Haliç, Boğaz ve Galata ya hâkim konumuyla önemli bir bakı noktasında yer almakta ve merkezde cami, Kanuni ve Hürrem Sultan ın türbeleri, sıbyan mektebi, dört medrese ve darü l-hadis medresesi, tıp medresesi ve darüşşifa, imaret ve tabhane, hamam ve vakıf dükkânlardan oluşmaktadır. Bu birimler arasındaki sokak dokusu da özgünlüğünü korumaktadır. 64

65 Süleymaniye Camii, İhsan İLZE

Süleymaniye Camii, İhsan İLZE 66

Süleymaniye Camii, İhsan İLZE Günümüzde mimari ve mühendislik özelliklerinden yeni biri daha keşfedilen Muhteşem Süleymaniye bulunduğu bölgeyi şekillendiren çok önemli bir komplekstir. Süleymaniye Külliyesi nde yapısal malzemenin kullanımı da çok özeldir. Yapıda kullanılmak üzere Ege ve Akdeniz dünyasından getirilen renkli mermer levhalar ve sütunlar kendinden önceki uygarlıkları kapsama ve çok geniş bir coğrafyaya hükmetmenin işaretleridir. Caminin içerisinde bulunan dört büyük sütundan ikisi İstanbul dan, biri İskenderiye şehrinden getirilmiş, diğeri Baalbek Jüpiter Tapınağı dan alınarak özel gemilerle İstanbul a taşınmıştır. Bu haliyle yapı Osmanlı dünyasının mimari tasarımı, teknik başarısı kadar taş işçiliği, çini, vitray ve hat sanatları açısından da zirvesini oluşturmaktadır. 67

Süleymaniye Camii, Cem KAMAOĞLU 68

Mimar Sinan Türbesi, Ali KONYALI Tuhfet ü-l Mi marin isimli eserde Sinan ın ağzından anlatılan yapının inşaat süreci ve açılış merasimi ile ilgili hikâyelerden biri oldukça önemlidir. Kanuni Sultan Süleyman devlet ricali ve ulemaya yapının açılışını yapmaya en uygun kişiyi sorduğunda ona Mimar Sinan önerilmiştir. Mimar Sinan dualarla kendi inşa ettiği caminin açılışını yapmıştır. Hükümdarın ve devletin gücünü simgeleyen bu tür bir yapıda mimarı öne çıkaran bu anlayış, sanatçının toplum içerisinde ulaştığı saygınlığı vurgulamak açısından dikkat çekicidir. Mimar Sinan bu külliyenin bitişiğinde kendisi için inşa ettiği türbeye defnedilmiştir (1588). 70

71 Süleymaniye Camii, İhsan İLZE

Şehzade Mehmet Camii, İhsan İLZE 72

Şehzade Mehmet Camii, Cem KAMAOĞLU Bölgedeki eserler, bulundukları semtin ihtiyacını karşılamakla beraber, birçok açıdan İslam coğrafyasının mimarisine referanslar veren ayrıntılarıyla dikkat çeker. Alanın batı yönünde şehrin içinden geçen önemli bir yol aksı içinde 1544-1548 yılları arasında inşa edilmiş olan Şehzade Mehmet Külliyesi, cami, medrese, imaret, kervansaray, sıbyan mektebi ve zaman içinde eklenen türbelerden oluşmaktadır. Zengin çini süslemeleriyle İstanbul un en etkileyici mekânları olan bu türbeler Osmanlı hanedanına mensup şehzade, hanım sultanlar, damat olan sadrazamlar ve paşalara aittir. 73

Şehzade Mehmet Camii nden Süleymaniye Camii ne Bakış, İhsan İLZE 74

Recai Efendi Sıbyan Mektebi, Ömer ASAF Bölgede Şeyh Vefa, Ekmekçizade Ahmet Paşa, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve Kaptan İbrahim Paşa nın külliyeleri gibi yapılar topluluğu, Atıf Efendi ve Şehit Ali Paşa kütüphaneleri, sebil ve çeşmeleriyle birlikte ele alınan Recai Efendi ve Ataullah Efendi sıbyan mektepleri, Molla Hüsrev, Kirazlı Mescid, Sarı Beyazıt ve Burmalı Minare gibi mescitler bulunmaktadır. Bu yapılar bulundukları semtin ihtiyacını karşılamakla beraber, birçok açıdan İslam coğrafyasının mimarisine referanslar veren ayrıntılarıyla dikkat çeker. 76

Aynur KARAGÖL Kaptan İbrahim Paşa Külliyesi, Ömer ASAF 77

Süleymaniye Kütüphanesi Süleymaniye Koruma Alanı, Türkiye deki 600 bin yazma eserin neredeyse 1/6 sına sahip el yazması kütüphanelerinden ikisini barındırmaktadır. Bunlardan biri olan Süleymaniye Kütüphanesi 77.000 el yazmasından oluşan koleksiyonu muhafaza etmektedir. Şehirde Osmanlı dönemi boyunca İstanbul un değişik semtlerinde kurulmuş olan ve şehrin hafızasını oluşturan vakıf kütüphanelerindeki birikmiş eserler bu kütüphanede toplanmış, daha sonra bunlara eklenen özel koleksiyonlarla da zenginleşmiştir. Bölgedeki diğer önemli kütüphane ise İstanbul Üniversitesi nin Nadir Eserler Kütüphanesidir. Bu kütüphanenin esası, içerisinde 18.500 yazma eseri 78

Aynur KARAGÖL Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserler, Ömer ASAF barındıran Yıldız Sarayı Kütüphanesi olup burada ayrıca Sultan II. Abdülhamid döneminin dünyasını yansıtan, 33.000 fotoğraftan oluşan albümler de yer almaktadır. Bu albümler 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında Yakındoğu dan Balkanlara, Kuzey Afrika dan Kafkaslara kadar uzanan geniş bir coğrafyada ve dünya genelinde ilginç yapıları, olayları, eserleri ve Osmanlı dünyasını tanıtması açısından özel bir birikimi oluşturmaktadır. Bölgedeki bu kütüphanelerde birçoğu tek nüsha olan, Çin in kuzeyinden Avrupa içlerine kadar yayılan geniş bir coğrafyanın çağlar boyunca oluşmuş yazılı ve görsel kültürü muhafaza edilmektedir. 79

Meşihat Kapısı Süleymaniye de külliyenin yanı başında Haliç e hâkim konumda yer alan ve aynı zamanda yeniçerilerin idari merkezi olarak da kullanılan Yeniçeri Sarayı bulunmaktaydı. Ağa Kapusu olarak adlandırılan bu saray, yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra şeyhülislamlık dairesi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Meşihat Kapsısı (Bab-ı Meşihat) olarak adlandırılan yapıların bir bölümü günümüzde İstanbul İl Müftülüğü olarak kullanılmaktadır. Burada 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar geçen süre içerisinde toplanmış İstanbul şehrine ait şer iyye sicilleri (mahkeme ve noter kayıtları) ve meşihat arşivi (fetvalar) bulunmaktadır. Bu arşiv kent tarihi açısından önemli olduğu kadar, İstanbul dışındaki Osmanlı coğrafyasının ve İslam dünyasının toplumsal hayatını ve yapısını yansıtması açısından da çok önemlidir. 80

İstanbul Şer iyye Sicilleri Arşivi şehrin tarihi kadar sosyal ve toplumsal yapısına da ışık tutan çok önemli bir kaynak niteliğindedir Süleymaniye Camii ve Meşihat Kapısı 81

Süleymaniye Külliyesi ve Geleneksel Evler Bölgenin en önemli özelliklerinden biri geleneksel konut dokusudur. Bu doku ibadethaneler etrafında gelişen organik sokak örgüsüne sahip mahallelerden oluşmaktadır. Yapıların büyük çoğunluğu 19. yüzyıl içerisinde ahşap olarak inşa edilmiş olmakla birlikte plan tipleri ve yapım teknikleri açısından ortaçağın geleneklerini yaşatmaktadır. Bu konutlar çıkmaları, geniş saçakları, kafesli pencereleri, cephe dekorasyonu ile Osmanlı konut dokusunun karakteristik örneklerini oluştururlar. Süleymaniye Osmanlı ulema ve yönetici sınıfının yaşadığı bir semt olarak tanınmıştır. Kayserili Ahmet Paşa ile Mütercim Rüştü Paşa nın konakları ile Sadrazam Keçecizâde Fuat Paşa Sarayı günümüze ulaşan ancak konut olarak kullanılmayan önemli örneklerdir. Türk resminin önemli temsilcilerinden biri olan Feyhaman Duran ın evi ve eserlerinin bir kısmı da burada yer almakta olup bir müze ev olarak kullanılmaktadır. 82

İstanbul un Tarihi Alanları nın UNESCO Dünya Miras Listesi ne alınması kararında; Kanuni Sultan Süleyman ın emriyle Mimar Sinan ın inşa ettiği Süleymaniye Camii ne atıf yapılmakta ve bölgede korunmakta olan 525 geleneksel evin önemi vurgulanmaktadır. Kayserili Ahmet Paşa Konağı, Dilruba KOCAIŞIK 83

Süleymaniye Camii, Dilruba KOCAIŞIK Bu alanda yer alan çeşitli hazireler dışında bugün İMÇ (İstanbul Manifaturacılar Çarşısı) Blokları arasında Kâtip Çelebi, Şair Necati, İstanbul un ilk kadısı Hızır Bey gibi Osmanlı devrinin önemli simalarının mezarları da bulunmaktadır. İMÇ bloklarının oluşturduğu çarşı, avlular etrafında şekillenen ve 1970 lerin mimari anlayışını yansıtan yapıları ile bunların bünyesinde bulunan modern sanat yapıtları bölgenin diğer zenginliğidir. İstanbul folklorunda da önemli olan bölgede, Şeyh Vefa Türbesi, Ali Tabli (Helvacı Baba) Kabri, Şeyh Yakub Helvai Efendi Türbesi halkın ilgisinin devam ettiği yerler olarak görülmektedir. Meryem Ana Ayazması ise farklı inançlardan insanların ziyaret ettiği bir yer olarak çok kültürlülüğe işaret etmesi açısından önemlidir. Bu alanın diğer kısmı ise zengin bitki çeşitliliği ile botanik bahçesi olarak düzenlenmiş olup İstanbul Üniversitesi nin Botanik Enstitüsü olarak kullanılmaktadır. 84

85 Botanik Bahçesi, Ömer ASAF

Beyoğlu ndan Süleymaniye ye bakış 86

İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı zeyrek CAMİİ VE ÇEVRESİ KORUMA ALANI 87

Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı Sınırı 1 2 3 Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı 4 İstanbul Kara Surları Koruma Alanı İstanbul Suriçi İstanbul Kara Surları 88

Şebsefa Camii nden Molla Zeyrek Mehmet Camii ne Bakış, Ali KONYALI Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Haliç e hâkim bir yamaç üzerinde Atatürk Bulvarı nın batısında yer almakta olup Molla Zeyrek Mehmet Camii (eski Pantokrator Manastırı Kiliseleri) ve çevresindeki sokakları içermektedir. Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı, 1979 yılında Kültür Bakanlığı tarafından sit ilan edilerek koruma altına alınmıştır. 1995 yılında ise Kentsel ve Tarihi Sit Alanı olarak tanımlanmıştır. 89

Aynur KARAGÖL Molla Zeyrek Mehmet Camii ve Yavuz Selim Camii ne Bakış, İhsan İLZE Zeyrek CAMİİ VE ÇEVRESİ KORUMA ALANI Kültür Varlıkları 10 hektar yüz ölçümüne sahip olan bölgede, Tarihi Yarımada genelindeki kültür varlıklarının %3 ü yer almaktadır. Alan, Galata, Haliç ve Süleymaniye ye hakim bir bakı noktası olmasıyla da ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Çok hareketli bir topografyanın sağladığı organik yol ağı, ahşap ve bitişik nizamdan oluşan sivil mimarlık örnekleri ile bölge, kendine özgü bir kent karakteristiğine sahiptir. 90

Molla Zeyrek Mehmet Camii Zeyrek Kültürel Miras Envanteri 91

İhsan İLZE Molla Zeyrek Mehmet Camii nden Galata ya Bakış, İhsan İLZE Doğu Roma nın ilk döneminde manastırlar bölgesi olan Zeyrek semti Osmanlı döneminde ise İstanbul un önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı nın odağını oluşturan Molla Zeyrek Mehmet Camii 12.yüzyılda İmparator İoannes Komnenos ve eşi Eirene tarafından büyük bir manastırın merkezi olarak inşa edilmiştir. Manastırın kiliseleri ve bunları taşıyan sarnıçları günümüze kadar ulaşmıştır. 92

Pantokrator (dünya hâkimi) İsa ya adanmış olan manastırın yan yana üç binadan oluşan kilisesi ortaçağ Doğu Roma mimarisini en iyi temsil eden örneklerden biridir. Manastırın kiliseleri Pantokrator İsa ya, Şefkali Meryem e ve baş melek Mikail e adanmıştır. Bugüne kadar iyi korunan kapalı yunan haçı planlı yapılar, bu plan tipinin en anıtsal örnekleridir. Güneydeki yapının zemininde bulunan renkli mermer döşeme konuları ve işçiliği açısından inşa edildiği dönemden günümüze kalan özel bir örnektir. 93

Molla Zeyrek Mehmet Camii, İhsan İLZE 94

Molla Zeyrek Camii, İhsan İLZE Molla Zeyrek Mehmet Camii (eski Pantokrator Kilisesi) 12. yüzyılda inşa edilirken büyük bir manastırın merkezi olarak Pantokrator İsa ya adanmış ve ortaçağ mimarisini en iyi temsil eden örneklerden biri olmuştur. Mermer döşeme üzerindeki özellikle mitolojik kökenli figürler, yapıldığı dönem açısından önemli veriler içermektedir. Doğu Roma döneminde çok zengin bir şekilde süslendiği bilinen kiliselerin duvarları belli bir seviyeye kadar renkli mermer levhalar ile kaplanmıştı. Renkli mermer kaplamaların üzerinde mozaik ve fresko tekniğinde aziz ve azizelerin ikonalarının olduğu bilinmektedir. 95

Molla Zeyrek Mehmet Camii, Cem KAMAOĞLU 96

Molla Zeyrek Mehmet Camii, Cem KAMAOĞLU Yapıda gerçekleştirilen kazı ve restorasyonlarda pencerelerinin de vitray tekniğinde figürlü süslemeye sahip olduğu anlaşılmıştır. 12. yüzyılın başlarına ait olduğu anlaşılan vitraylar ortaçağ sanatının en eski ve gelişmiş örnekleri arasındadır. Opus sectile tekniğindeki döşeme, fresko ve mozaik izleri, vitray kalıntıları yapının ortak tasarlanmış muhteşem bir bezeme programı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yapılar arasında tek nefli, iki kubbe ile örtülü bir şapel, daha bulunmaktadır. Tek nefli şapelin mezar şapeli olarak inşa edildiği düşünülmektedir. İki kilise arasında bulunan bu mezar şapeli, yapı topluluğunun en son inşa edilen birimidir. 98

Molla Zeyrek Mehmet Camii, Yücel YATKIN 99

Zeyrek Koruma Alanı na Bakış, Ömer ASAF Doğu Roma kaynakları birçok imparator ve imparatoriçenin bu manastıra gömüldüğünü bildirmektedir. Manastır 1204 yılında IV. Haçlı Seferi sırasında İstanbul un ele geçirilmesinden sonra haçlılar tarafından yağmalanmıştır. Bugün Avrupa müzelerinde korunan bazı el yazmaları, kilise eşyaları ve röliklerin bu manastırdan götürüldüğü iddia edilmektedir. Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u fethinden hemen sonra şehrin ihtiyaçlarını karşılamak üzere bazı yapılara yeni fonksiyonlar verilmeye başlanmış ve Pantokrator Manastırı Kiliseleri bu kapsamda medreseye dönüştürülmüştür. İstanbul Üniversitesinin 100

tarihi - geleneksel temeli buradaki medrese eğitimine dayandırılır. Medresede, devrin önde gelen bilim adamları dersler vermiştir. Bunlardan biri olan Zeyrek (zeki, hazırcevap) lakaplı Molla Mehmet ten dolayı yapı ve semt Zeyrek adıyla anılmıştır. Yapının yanında Fatih devrinin önde gelen şahsiyetlerinden Akşemseddin in de (Molla Şemseddin) bir tekke tesis ettiği bilinmektedir. Fatih Külliyesi nin inşasından sonra yapı cami olarak kullanılmış ve Osmanlı dönemi boyunca onarımlarla yaşatılan yapının ana karakteri özenle korunmuştur. Özellikle 18. Yüzyılın sonlarında Sultan III. Mustafa döneminde yapılan restorasyonla Molla Zeyrek Camii bugünkü görünümüne kavuşmuştur. 101

Zeyrek ten Süleymaniye Camii ne Bakış 102

Molla Zeyrek Mehmet Camii, Yücel YATKIN Dönemi için oldukça dikkat çekici koruma örnekleri verilen camide mihrap, minber, vaiz kürsüsü, hünkar kasrı ve kubbeleri taşıyan ayaklar bu dönemde inşa edilmiştir. Caminin içerisinde bulunan minber, Doğu Roma döneminin yapı elemanlarının kullanılması ile tasarlanmış, bu haliyle hem Doğu Roma hem de Osmanlı kültürünü temsil eden güzel bir örnek oluşturmuştur. 19. yüzyılın sonlarında onarım gören yapı, kısmen bu döneme ait kalem işleri ile süslenmiştir. Molla Zeyrek Mehmet Camii günümüzde, esaslı bir restorasyon sürecinden geçmektedir. 104

Molla Zeyrek Mehmet Camii, İhsan İLZE 105

Şeyh Süleyman Mescidi 106

Şeyh Süleyman Mescidi Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı nda, günümüze ulaşan ve 5. yüzyıla tarihlenen en eski yapı bir mezar anıtı olan, bugün Şeyh Süleyman Mescidi adıyla bilinen yapıdır. Doğu Roma devrinde muhtemelen dini amaçla kullanılıp, Osmanlı devrinde mescit olarak kullanılarak yaşatılan yapının altındaki kriptası hala korunmaktadır. Batısında yer alan Osmanlı haziresiyle beraber tek kubbeli yapı bu haliyle kültürel zenginliği ve çeşitliliği yansıtmaktadır. 107

Vefa dan Molla Zeyrek Mehmet Camii ne Bakış, Ömer ASAF Bölgenin Haliç ve Atatürk Bulvarı na doğru eğimli yamaçları teraslarla düzenlenmiştir. Teras duvarları arkasında yer alan ve çoğu Doğu Roma dönemine ait sarnıç ve mahzenler ile farklı kotları birbirine bağlayan yokuş ve merdivenler semtin uzun bir süreçte organik olarak gelişen dokusunu belirlemiştir. Özellikle Molla Zeyrek Mehmet Camii nin batısında sıralanan sarnıçlar, muhtemelen üzerlerinde bir zamanlar Pantokrator Manastırı nın ek birimlerini taşımaktaydılar. Atatürk Bulvarı üzerinde yer alan Zeyrek Sarnıcı, mimarisi, malzemesi ve duvar teknikleri açısından manastırdan çok daha önce muhtemelen 6-7. Yüzyıllarda inşa edilmiş olup, büyük bir kısmının yerüstünde olması özelliği ile önem taşımaktadır. Sarnıç restorasyonundan sonrada Osmanlı döneminde üzerinde Soğukkuyu Medresesi ve Piri Mehmet Paşa Mescidi ihya edilmiştir. 108

109 Zeyrek Sarnıcı, Ömer ASAF

Bıçakçı Alaeddin Camii 110

Zeyrek Geleneksel Mahalle Dokusu Bölgede yer alan mütevazı ölçekli mescitler ve banileri, semtin Osmanlı dönemi gelişimi ve değişiminin simgeleri olarak Osmanlı semt kimliği açısından önemli unsurlardır. Osmanlı döneminde bölgede inşa edilmiş olan Çivizade, Kasap Demirhun, Bıçakçı Alaaddin gibi mahalle mescitleri semtin küçük odaklarını oluşturmaktadır. Bu yapılardan Şeyhülislam Mehmet Efendi nin kızı Ümmü Gülsüm tarafından yaptırılmış olan Çivizade Camii nin esası, 16. yüzyıla aittir. Son yüzyılda elden geçen yapının yanında vaktiyle Şeyhülislam Mehmet Efendi nin yaptırdığı bir medrese bulunmaktaydı. Kasap Demirhun Camii ise 1462 tarihinde inşa edilmiş olup çeşitli tamirlerle günümüze ulaşmıştır. Yapının banisi cami avlusunda medfundur. Bıçakçı Alâeddin Camii de, 1504 tarihinden önce inşa edilmiş olup banisinin kabri cami haziresindedir. 1868 ve 1894 yıllarında tamir gören yapının önünde 1894 tamir tarihli olan üç yüzlü bir çeşme mevcuttur. 111

Çinili Hamam Molla Zeyrek Mehmet Camii nin önünde yer alan Çukur Çeşme, üzerindeki Saliha Sultan Sıbyan Mektebi ile bir Osmanlı yapısıdır. Ahşap mektep sonradan yenilenmiş olmakla birlikte muhtemelen çeşme, manastıra ait ayazmanın suyuyla beslenmekteydi. Kent içinde çok az olan doğal su kaynaklarından faydalanarak, suyun debisini arttırmak için zeminden yaklaşık 5 m. derinde inşa edilen ve merdivenlerden inilerek ulaşılan çeşme, şehirdeki birkaç çukur çeşme örneğinden biridir. Kitabesi olmayan kesme taştan yapılmış çeşmenin 16. yüzyılda inşa edildiği düşünülebilir. 112

Çinili Hamam Semtin su yapılarından biri de 16. yüzyılın meşhur Kaptan-ı Deryası Barbaros Hayreddin Paşa nın Mimar Sinan a yaptırdığı kadınlar ve erkekler için ayrı bölümleri olan Çinili Hamam, ismini zengin çini dekorasyonundan almıştır. Yapı İstanbul daki hamam mimarisinin önemli örneklerinden biridir. Şeyh Süleyman Mescidi haziresi dışında bölgede büyük bir hazire olmamakla birlikte bazıları anonim 15 civarında yatır bulunmaktadır. Osmanlı da konutların arasında hatta konutların içinde kabirlere rastlanmaktadır. 113

Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi Türbesi, Aynur KARAGÖL Bunlar hem çevrede yaşayanlar hem de tüm İstanbullular tarafında ziyaret edilmektedir. Bunların arasında en meşhuru Mehmet Emin Tokadi Hazretleri nin kabri olarak bilinen mezardır. Zamanla etrafında bir hazire oluşan bu kabir İstanbul un en önemli ziyaret yerlerinden biri olmuştur. Bu semtte yaşamış olan ve burada yaptırdığı sıbyan mektebiyle eğitime katkı sağlayan, Osmanlı kültür tarihi açısından önemli isimlerden biri olan Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi nin mektebi önünde yer alan kabri de halkın yoğun ilgisine mazhar olmaktadır. Bölgede 19. yüzyıl öncesi konutları ve bunlarla ilgili taş oda, hamam, mutfak gibi yapısal birimler Osmanlı arkeolojisinin verileri olarak günümüze ulaşmıştır. 114

Zeyrek Geleneksel Konut Örnekleri Bölge, geleneksel konutları ve organik yol ağıyla özgün Osmanlı kent dokusu için önemli bir kaynak niteliğindedir. Suriçinde tespit edilebilen en eski evlerden biri bu semtte bulunmaktadır. 19. yüzyıl konut mimarisi açısından da önemli olan bölgede geniş saçakları, konsollarla taşınan çıkmaları, ahşap cephe kaplamaları ile çok sayıda sivil mimarlık örneği konut son devir Osmanlı kent dokusu hakkında önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Bu 19. yüzyıl konutları Osmanlı modernleşmesinin, yeni teknolojilerin ve buna paralel olarak değişen toplumsal yapının tanıkları niteliğindedir. Veziriazamlara tahsis edilen ve bir dönem Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın ikamet ettiği Zeyrek Sarayı ndan ise geriye kalan bir bahçe duvarıyla temel kalıntılarının izleri görülmektedir. 115

Zeyrek Geleneksel Konut Örneği, Ömer ASAF Tarihi boyunca konut yerleşim alanı ağırlıklı bir bölge olarak gelişmiş olan alanın bir başka önemli özelliği de yüksek kot farkı sayesinde korunabilen geleneksel sokak dokusudur. Günümüze kadar kısmi olarak korunmuş olan bu doku Molla Zeyrek Camii nin çevresindeki İbadethane Sokağı, Fazilet Sokağı, Haydar Caddesi, Çırçır Caddesi, Fenerli Çıkmazı gibi öneklerle Zeyrek in geleneksel sokak anlayışını halen yansıtmaktadır. 116

Zeyrek Geleneksel Konutları, Dilruba KOCAIŞIK 117

Sosyal Sigortalar Kurumu Alanda Atatürk Bulvarı üzerinde yer alan ve Sosyal Sigortalar Kurumu nun (SSK) idari birimi olarak kullanılan 20. yüzyılın öncü mimarlarından Sedad Hakkı Eldem e ait yapı kompleksi de alanın sınırları içerisindeki kültür varlıklarındandır. 1962-64 yılları arasında inşa edilmiş olan bu yapı kompleksi modern Türk mimarisinin örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Sedad Hakkı Eldem bu eseri ile 1986 yılında Ağa Han ödülünü almıştır. İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı nın bir bölümünü oluşturan Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı nın yakın çevresinde de pek çok anıt eser bulunmaktadır. Bozdoğan Su Kemeri, Gazanfer Ağa Külliyesi, Hüsam Bey Camii, Tezgahcılar Cami, Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi, Hacı Hasan Çeşmesi, Serandedil Kalfa Çeşmesi günümüze ulaşan yapılardır. 118

Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi, Dilruba KOCAIŞIK 119

İstanbul Kara Surları 120

İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı kara surları KORUMA alanı 121

İstanbul Kara Surları Koruma Alanı Sınırı 1 2 3 4 Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı İstanbul Karasurları Koruma Alanı İstanbul Suriçi İstanbul Kara Surları 122

İstanbul Kara Surları, Ayvansaray, Ali KONYALI İstanbul Kara Surları Koruma Alanı, kentin kurulduğu yarımadayı batıda (kara yönünde) sınırlayan ve güneyde Marmara Denizi nden başlayıp kuzeyde Haliç e kadar uzanan surları ve yakın çevresini içerir. İstanbul Kara Surları Koruma Alanı nın, Tarihi Yarımada içerisinde kalan kısmı Kentsel ve Tarihi Sit Alanı, Zeytinburnu ve Bayrampaşa ilçelerinin sınırları içerisinde yer alan kesimi Tarihi Sit Alanı, Eyüp ilçesi sınırları içerisinde kalan kesim ise Kentsel Sit Alanı statüsündedir. 123

Istanbul Kara Surları, Ayvansaray, İhsan İLZE Kara surları KORUMA ALANI Kültür Varlıkları Kara surları, doğal topografik eğriler üzerinde yer alan ana sur, ön sur ve hendekten meydana gelen üçlü savunma sisteminden oluşmaktadır. 561 hektar yüzölçümüne sahip alanda bulunan tescilli eserler, Tarihi Yarımada da bulunan tescilli eserlerin ise %7 sini oluşturmaktadır. 124

Kariye Müzesi Mihrimah Sultan Külliyesi Yedikule Hisarı Kara Surları Kültürel Miras Envanteri 125

İstanbul Kara Surları, Yedikule, Ali KONYALI 4. yüzyılda İmparator Konstantinus tarafından Bizantion kentinin Konstantinopolis/Nea Roma adıyla Roma İmparatorluğu nun doğudaki idari merkezi olarak yeniden inşa ettirilmesinden sonra kentin nüfusu hızla artmış ve 5. yüzyıl başında Konstantinus Surlarının dışına taşmıştır. İmparator Theodosius, kentin sınırlarını bu yeni mahalleri de içine alacak şekilde batıya taşımıştır. Şehrin yeni sınırı olarak 5. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen ve 96 kule ile korunan 5.700 m. uzunluğundaki ana sur, ön sur hattı ve daha sonra eklenen hendekten oluşan savunma sistemi üç kademeli olarak tasarlanmıştır. 126

Bu surlar, ilk çağ ve ortaçağ boyunca gelişen kuşatma tekniklerine karşı Akdeniz dünyasında geliştirilen savunma tekniklerinin ulaştığı en son aşamayı temsil etmektedir. Bu nedenle yaklaşık bin yıl boyunca kente ulaşmak isteyen birçok orduyu durdurarak Doğu Roma Devleti nin bu süre boyunca varlığını devam ettirebilmesinin en önemli dayanağı olmuştur. Bu nedenle mimari özelliğinin yanısıra dünya tarihinin şekillenmesinde de önemli bir yere sahiptir. Surlar Doğu Roma ve Osmanlı tarihi boyunca, başta kapılar olmak üzere birçok kez onarılmış ve bazı bölümleri yeniden inşa edilmiştir. 127

İstanbul Kara Surları, Ayvansaray Bu savunma sistemi ile Theodosius Surları Tekfur Sarayı olarak tanımlanan Doğu Roma Sarayı na kadar devam eder. Tekfur Sarayı ndan Haliç e kadar uzanan bölgede ise Ayvansaray semtini koruyan duvarlar, Heraklios, VI. Leon, Theofilos ve Manuel Komnenos dönemlerinde inşa edilmiştir. Bu bölgede surların içerisinde değişik dönemlere ait yapı topluluğu Anemas Zindanı olarak anılmaktadır. Anemas Zindanı olasılıkla imparatorluk sarayının bölümlerinden biridir. 19. Yüzyıldan beri araştırmacılar Doğu Roma soylularının kapatıldığı meşhur zindanın burası olduğunu iddia etmektedirler. Sarayın altyapısı olduğu anlaşılan bu yapı topluluğunun zindan olarak kullanılmış olması da mümkündür. Yapı, oldukça etkileyici iç mekânıyla Doğu Roma mimarisinin farklı bir yapı tipini sunmaktadır. 128

129 Tekfur Sarayı

Mevlevihane Kapısı Kenti batıdaki merkezlere bağlayan yollar surlardan görkemli kapılarla dışarı açılır. Kapıların önündeki büyük hendeği aşmak için inşa edilmiş olan kemerli taş köprüler şehrin en eski köprüleridir. Kente ulaşanların ilk karşılaştıkları kent imgesi olan surlar ve kapılar devletin gücünü simgeleyen anıtlar olarak algılanmıştır. İki kule arasına yerleştirilen büyük bir kemerle vurgulanan geçişler eski çağdan kalan geleneklerin devamı niteliğindeki, kitabeler ve dini simgelerle süslenmiştir. Benzer şekilde Osmanlı döneminde bu kapıları bekleyen yeniçeri ortalarının remizleri (armalar), başarılı pehlivanların, okçuların hatıraları kapılara yerleştirilmiştir. 130

131 Belgrad Kapısı, İhsan İLZE

Altın Kapı 132

İstanbul Kara Surları Surlar ve hendeklerin önündeki alan, Doğu Roma ve Osmanlı dönemleri boyunca kentin mezarlık alanı olarak kullanılmıştır. Surların restorasyon çalışmalarında tespit edilen hipojeler Doğu Roma mezar mimarisi ve bezemesi açısından oldukça önemli örneklerdir. Silivrikapı da bulunan hipoje, Hıristiyan inancıyla ilgili kabartmalarıyla erken Doğu Roma dönemine özgü olan taş işçiliğinin örneklerini sergilemektedir. Bu haliyle hipoje Doğu Roma mezar mimarisinin güzel örneklerinden biridir. Osmanlı döneminden günümüze kapıların etrafında anonim veya efsanelerle karışmış tarihsel kişiliklere ait yatırların, kentin manevi korumasını sağladığına inanılmıştır. Kapılarda bulunan karakollarda görev yapan nöbetçiler vasıtasıyla gündüz şehre giriş ve çıkışlar denetlenmiş, gece ise bu kapılar kapalı tutulmuştur. 133

Yedikule Hisarı 134

Yedikule Hisarı, Yücel YATKIN Yedikule de karasurlarının en önemli kapılarından biri olan Altınkapı nın iç tarafında Fatih devrinde eklenen sur ve burçlarla oluşturulan bir iç kale konumundaki Yedikule Hisarı, Osmanlı döneminde önemli olaylara sahne olmuş bir yapı olmakla beraber içerisine kurulmuş olan mahallesi ile de ayrı bir öneme sahipti. Hisar 413-439 arasında II. Teodosios tarafından inşa ettirilen Altın Kapı nın iki kulesi ile aynı sıradaki diğer iki kulesine dıştan eklenen üç silindirik kule ve bunları bağlayan dört sur duvarından oluşan beşgen planlı, yedi kuleli bir yapıdır. Bu kuleler hem hisara hem de çevresindeki semte de adını vermiştir. Fatih döneminde 136

Osmanlı hazinesinin muhafazasını sağlayan yapı uzun süre aynı amaçla kullanılmıştır. 250 asker tarafından korunan hisardaki kulelerden birinde külçe altın para, bir diğerinde silah, zırhlar, eyer ve koşumlar, beşinci kulede eski armalar, eski kıymetli eşyalar, altıncıda savaş aletleri, yedincide ise resmi evrak hazinesi muhafaza edilmiştir. Bir zindan olarak da Yedikule Hisarı nda yabancı siyasi suçlular, Osmanlı Devleti nin savaştığı ülkelerin elçileri ve Osmanlı devlet adamları hapsedilmiştir. 1831 de ise Topkapı sarayı önündeki Arslanhane de bulunan saraya ait aslanlar buraya nakledilmiş ardından 1856 da ise hisar baruthane olarak kullanılmıştır. 137