AZERBAYCAN-TÜRKİYE EKONOMİK İLİŞKİLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s. 268-293 Ahmet DENİZ 1 Kublay ABLAK 2 AZERBAYCAN-TÜRKİYE EKONOMİK İLİŞKİLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA Özet Türkiye nin doğu komşusu olan Azerbaycan jeostratejik konum nedeniyle önem arz etmektedir. Kafkasya ve Orta Asya ya açılan ulaşım ve ticaret yolları açısından merkezi konuma sahiptir. Sahip olduğu Doğal gaz ve petrol açısından hem stratejik hem de ekonomik olarak önemli derecede güç teşkil etmektedir. Lojistik ve yolcu taşıyacak olan ve birçok insan için çalışma imkânı sunan Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Projesi hem bölge hem de Türkiye için stratejik ve ekonomik açıdan büyük bir önem arz etmektedir. Azerbaycan açısından Türkiye ise ekonomik ve siyasi açıdan kardeş ülke olmasının yanı sıra Batı ya açılan bir kapısıdır. TİKA hibeleri ve desteği ile tarımda modernleşme sağlanmış, Dağlık Karabağ sorununda her platformda Azerbaycan a olan desteğini göstermiştir. Bu çalışmada Azerbaycan ve Türkiye arasında mevcut projeler analiz edilmiştir. İki ülke ekonomik ve siyasi ilişkileri incelenmiştir. İki ülke vatandaşlarına anket uygulanarak bu faaliyetlerin yeterliliği analiz edilerek, ileride yaşanacak ilişkilerde fikirler analiz edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Türkiye, Petrol, Ekonomik A PRACTICE ON ECONOMIC RELATIONS OF AZERBAIJAN TURKEY Abstract Azerbaijan which borders on the Eastern part of Turkey is of significance due to its geostrategic location. It has a central location in that transport and travel routes opening to Caucasia and Middle East exist there. It constitutes an extremely significant power both strategically and economically in view of natural gas and oil it has. Baku-Tbilisi-Kars railroad Project which will carry logistic and passengers and provide many people with job opportunities is of great importance both for the 1 Yrd. Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, İktisat Bölümü, ahmetdenizz@hotmail.com 2

269 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama region itself and Turkey strategically and economically. Turkey is economically and strategically brother country of Azerbaijan; besides, it is its door opening to the West. With the support and grants by Turkish Cooperation and Coordination Agency, modernization in the agriculture has been achieved and Turkey showed its support on the issue of Nagorno-Karabagh in every platform. In this study, the existing projects between Azerbaijan and Turkey were analysed. Economic and political relations of the two countries were studied. By conducting a survey for the people of both countries, efficiency of these activities and the ideas that may arise from the relations in the future were analysed. Key Words: Azerbaijan, Turkey, Oil, Economic GİRİŞ Azerbaycan özellikle yer altı kaynakları konusunda şanslı bir ülkedir. Bu kaynakların en önemlisi şüphesiz ki petroldür. Bağımsızlık sonrası önemli konulardan birisi, bu petrolün Azerbaycan tarafından nasıl kullanılacağı olmuştur. Azerbaycan, bağımsız bir devlet olarak bu kaynağı nasıl kullanacağına kendisi karar vermiş ve dünyanın önde gelen petrol şirketleriyle 1994 yılında bir dizi anlaşma imza altına alınmıştır. (Zengin, 2010: 28) Sovyetler Birliği ülkelerinden ayrılan ve son yıllarda kendisine uluslararası arenada, saygın bir yer edinme çabasına girmiş olan ülkenin başarılı olup olamayacağı konusuna gelince, uygulamış olduğu denge siyasetiyle bu çabasında başarıya ulaştığı söylenebilir. Azerbaycan siyasi ve ekonomik olarak son yıllarda çok büyük atılımlar içine girmiştir. Bunun en önemli etkenleri ise yukarıda belirtildiği üzere petrol ve doğalgazdır. Azerbaycan ın Türkiye ile olan siyasi ve ekonomik yakınlaşması, işbirliğini en yüksek noktaya taşımıştır diyebiliriz. Trademap tan alınan verilerde Azerbaycan ın ithalatında Türkiye nin ilk sıraya yükseldiği görülmektedir. Bunun sebebi iki ülke siyasi liderlerinin birlikte çalışma iradelerini ortaya koymuş olmaları ve birbirlerini benimsemeleridir. Çalışmamız, Azerbaycan bağımsızlığından sonra ekonomik ve siyasi olarak zorluklar yaşamış olmasına rağmen olumsuzlukları atlatmış ve yüksek bir büyüme trendi yakalamıştır. Türkiye ile olan ekonomik ve siyasi ilişkileri artan bir ivmeyle üst seviyelere yükselmiştir. İki ülkenin günümüzde yapmış oldukları işbirliğini gelecekte de devam ettirecekleri umut edilmektedir. Ayrıca bu işbirliğinin iki ülkenin yararına olacağı da unutulmamalıdır. Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ekonomik ve siyasi ilişkilere dair iki ülke halkının düşüncelerini konu alan anketin analizinin sonuçlarına yer verilmiştir. Bu çalışma için geliştirilen anket formu iki bölümden oluşmaktadır. Anketin ilk bölümü demografik değişkenlerle ilgili 5 sorudan oluşmaktadır. Anketin ikinci bölümünde diğer 20 soru da ekonomik etkileri ölçmek amacıyla hazırlanmıştır. Anket formu hazırlandıktan ve son değişiklikler yapıldıktan sonra sağlıklı ve güvenilir bir bilgi elde edilmesi için uygulama bizzat araştırmacının kendisi ve 6 anketör tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmacının anketi bu şekilde uygulaması sonucu, araştırmaya katılan kişilerin her biriyle yüz yüze görüşme imkânı sağlanmış anketlerin daha gerçekçi ve samimi cevaplandırıldığı araştırmacı tarafından gözlenmiştir.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 270 2. AZERBAYCAN DEVLETİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 2.1. Coğrafyası ve İklim Yapısı Büyük Kafkaslar ile Küçük Kafkaslar arasında yer alan Azerbaycan Cumhuriyeti, Avrasya nın Kafkaslar bölgesinde bulunmaktadır. 86,600 km² lik bir yüzölçümüne sahip olan Azerbaycan, kuzeyde Rusya Federasyonu, güneyde İran, batıda Gürcistan ve Ermenistan, doğuda ise Hazar Denizi ile almaktadır. Ermenistan ın dağlık Karabağ işgali nedeniyle Türkiye ye Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınırı bulunmaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, 2012: 2). Yaklaşık arazi yapısının %50 si dağlık olan bölgede deniz seviyesinden 3.000 metreye kadar yüksek olan sahalar ve %1 ini ise 3.000 metreden yüksek olan sahalar kaplamaktadır. Azerbaycan ın ortalama deniz seviyesinden yüksekliği 657 metredir. Dağlık arazi Büyük Kafkas, Küçük Kafkas ve Talış Dağlarından oluşur. Kür-Aras ovası en büyük düzlüktür. En düşük rakım (Hazar Denizi) -28 m ve en yüksek nokta (Bazardüzü Dağı) +4.466 m dir (Ateş, 2012: 3). Dünyadaki 11 iklim çeşidinin 9 una sahip olan Azerbaycan ın iklimini Büyük Kafkas Dağlarının kuzeyden gelen soğuk hava kütleleri, Küçük Kafkas Dağlarının güneyden gelen sıcak tropik hava akımları ve Hazar denizi etkilemektedir. Doğu ve orta kısımları alçak ve düzlük olduğu için, kışları ılık ve yazları çok sıcak geçer (Duran, 2002: 3-4). Azerbaycan, verimli tarımsal arazilere ve petrol, doğalgaz ve demir cevherini de içeren geniş maden kaynaklarına sahiptir. Aynı zamanda, önemli bir petrol üretim donanımı üreticisi olmakla beraber, bu sanayi dalında modernizasyona gereksinim duymaktadır (Hüseynov, 2000: 12). Ülkenin yer altı kaynaklarından en önemlisi petrol ve doğalgazdır. Özellikle petrol ekonomik ve stratejik açıdan en önemli kaynaktır denilebilir. Petrol ve doğal gaz; Bahar, Kum adası, Neft Taşları, Neftçala ve Sangaçal da çıkarılmaktadır. Yeraltı kaynakları bakımından zengin olan Azerbaycan da kurşun, çinko bakır, demir cevheri, barit, alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireçtaşı, siyenit, maden tuzu ve kaya tuzu kaynaklar arasında dikkat çekmektedir. Az miktarda altın ve gümüş gibi değerli maden de bulunmaktadır (Manafov, 2008; ss. 8). 2.2. Nüfusu ve Demografik Yapısı Azerbaycan istatistik Komitesi nden alınan verilere göre, 2013 yılı nüfusu 9.356,5 milyonluk bir nüfusa sahip olan Azerbaycan da nüfusun 4.966,2 milyonu kentlerde 4.390,3 milyonu ise kırsal kesimde yaşamaktadır. Başkenti Bakü dür en önemli şehirleri arasında Gence, Sumgait, Lenkaron yer almaktadır (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, 2012: 2). Azerbaycan nüfusunun 1 milyona yakın kısmı kaçkın durumdadır. Azerbaycan nüfusunun % 90 ını Azeri Türkleri, % 10 unu ise diğerleri (%66 sını Kırgızlar, %13 ünü Ruslar ve Ukraynalılar %14 ünü Özbekler, kalanını da Tatar, Kazak, Alman, Müslüman Çinli (Dungan) Uygur, Kürt, Ermeni ve Beyaz Ruslar) teşkil etmektedir (Duran, 2002: 3-4). 2.3. Azerbaycan Ekonomik Yapının Genel Seyrine Bakış 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan SSCB den miras kalan üretimde ve mülkiyette tek söz sahibi olan devlet yapısından serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini başlattı. Fakat sonrasında olumsuzluklar da ardı sıra gelmekte gecikmedi. Enflasyon ile Azerbaycan halkının tanışması bağımsızlık yılının başlarında olmuştur. Birlik ülkeleri arasında

271 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama ekonomik bağımlılığın var olduğu Sovyetlerin dağılmasının ardından işletmelerin faaliyetlerinin durması, toplam arzın önemli oranda düşmesine ve sonuçta enflasyonun yükselmesine neden olmuştur (Musayev, 2007: 230). Bağımsızlığın hemen sonrasında Azerbaycan bütün geçiş ekonomilerinde görülen sosyoekonomik ve politik sorunlarla uğraşmak zorunda kaldı. Ülke ekonomisi, ilk yıllarda %20 lere ulaşan negatif büyüme ve %1664 lere varan enflasyon oranları karamsar bir ekonomik tablo ile karşı karşıya kalan ülkede özel sektör girişimlerinin bütün GSMH içerisindeki payı %20 lere bile ulaşamamıştır (Selçuk, 2004: 17). 1993 yılında tüketim pazarında fiyatlar 18 kat yükselmiştir. 1994 yılının ilk on ayı ile 1993 yılının aynı dönemi için kıyaslama yapıldığında görülmektedir ki, söz konusu dönem itibariyle nüfusun gelirleri 8,4 kat yükseldiği halde gıda ürünlerinin fiyatı 20,1 kat, ekmeğin fiyatı 19 kat, gıda dışı ürünlerin fiyatı 16 kat, hizmetlerin fiyatı 28 kat pahalılaşmıştır. Genel olarak hiperenflasyonun yaşandığı 1992-1994 yılları arasında enflasyon yukarıda belirtildiği üzere 4 haneli rakamlara yükselmiştir (Zengin, 2010: 200-204). Karabağ savaşının 1994 te ateşkesle sona ermesinden sonra 1995 yılında başlatılan ve özellikle 1996 da uygulanan ekonomik istikrar tedbirleri sonuç vermiş ve ekonomide istikrar sağlanmıştır. Rusya da yaşanan ekonomik kriz 1998 yılının ikinci yarısından itibaren Azerbaycan da etkisini göstermiştir. 1999 yılında ekonomide % 4,7 lik bir büyüme sağlanırken, tüketici genel fiyat düzeyinde % 8,5 düşüş yaşanmıştır. Milli para birimi Manat, Dolar karşısında 1999 yılı içerisinde % 13 değer kaybetmiştir. Azerbaycan ekonomisinde 1999 yılı başında durgunluk yaşanmasına karşın yine petrol ve doğal gaz ile ilgili yatırımlarda artış gözlenmiştir. Ancak diğer sektörlerde gelişme asgari seviyede kalmıştır (Hüseyinova, 2007: 14). Ülke ekonomisi petrol ve doğalgaz gelirlerine büyük ölçüde bağlı olduğundan ekonomik tedirginlik fazla bir zarara yol açmadan atlatılabilmiştir. Bu da gösteriyor ki ülkelerin ekonomisinin gücü ürettikleri malların uluslararası kabul görülebilirlik durumuna bağlıdır. 1999-2003 tarihleri arasındaki GSYİH %9,2 olmuş, 2006 GSYİH büyüme hızı ise %34,5 olarak gerçekleşmiştir. Sanayi sektörünün GSYİH içindeki payı artarken tarım sektörünün payı düşmüştür (Benli, 2008: 2). 2006-2010 yılları GSYİH ortalama %17,7 olmuştur (Somuncuoğlu, 2011: 6). 2012 verilerine göre ülkenin milli geliri 57,7 milyar dolara çıkmış. GSYİH nin sektörel pay dağılımı; petrol sanayi % 51,7, petrol dışı sanayi %2,2, tarım, orman ve balıkçılık % 5,5, İnşaat sektörü %8,3, hizmet sektörü %26,3 üretim ve ithalattan alınan net vergiler % 6 olmuştur. Kişi başına düşen milli hasıla artarak 7.003,4 dolara yükselmiştir (Ateş, 2012: 6). 3. AZERBAYCAN VE TÜRK HALKLARININ EKONOMİK İŞBİRLİĞİNE İLİŞKİN DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE UYGULAMA 3.1. Araştırmanın Tasarımı ve Yöntemi Saha araştırmasına dayanan bu çalışmanın metodolojisi; araştırmanın amacı, önemi, kapsamı ve sınırları gibi başlıklar altında incelenmektedir. 3.1.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi Araştırmamızın genel amacı; Azerbaycan ve Türkiye arasında yapılan ekonomik ve siyasi ilişkilerin yeterli olup olmadığına dair çalışma. Araştırmanın önemi; Azerbaycan ve Türkiye nin birlikte çalışmasının ve işbirliğinin iki ülkeyi bölgede güçlü bir konuma getireceğinin görülmesini sağlamaktır. Ayrıca tam

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 272 bağımsızlığın, uluslar arası siyaset arenası söz sahibi olmanın ve ekonomik gelişimin nasıl sağlanacağı konusunda iki ülke yöneticilerine yol göstermek açısından önemli bir başvuru kaynağı oluşturmaktır. 3.1.2. Araştırmanın Kapsamı, Sınırları ve Kısıtları Araştırma sınır kapılarını en çok kullanan (Kars, Iğdır, Ardahan ve Azerbaycan dan Bakü) yerleri kapsamaktadır. Bu kapsam ülkelerin hangi alanlarda işbirliği yaptığına dair verilerden belirlenmiştir. Dolayısıyla araştırmanın evrenini Kars, Iğdır ve Ardahan ve Bakü de yaşayan bireyler oluşturmaktadır. Araştırmanın sınırları ve kısıtları ise aşağıda sıralanmaktadır. Araştırmanın uygulanacağı evren ve örnekleme ilişkin sınırlılık ve kısıtlılık: Sadece sınır kapılarını kullanan şehirlerdeki insanların fikirlerine başvurulmuştur. Veri toplama araçlarına yönelik sınırlılık ve kısıtlılık: Araştırmada veri toplama araçları anket tekniğidir. 3.1.3. Araştırmada Aranan Önemli Sorular Araştırma modelinden hareketle 5 temel soru geliştirilmiştir. Söz konusu sorular aşağıdaki şekilde belirterek, en doğru şekilde cevaplarına ulaşılması hedeflenmektedir. S.1- Akyaka sınır kapısının açılması Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini olumsuz etkiler mi? S.2- BTK demiryolu hattı yeni bir İpek Yolu vazifesini görür mü? S.3- Demiryolunun açılması ülkelerin ekonomisini canlandırır mı? S.4- İki ülke arasında en çok hangi alanda işbirliği yapılmaktadır? S.5- Karşılıklı iki ülkenin uygulayacağı vizesiz geçişler ekonomiyi olumlu yönde etkiler mi? 3.1.4. Araştırmanın Yöntemi Bu araştırma anket yöntemi ile veri toplanması ve analiz edilmesine yönelik bir saha çalışması olarak tasarlanmıştır. Araştırma da tümevarım yöntemi kullanılmıştır. 3.1.5. Örnekleme Süreci Araştırmanın evrenini Bakü, Kars, Ardahan, Iğdır şehir merkezleri olarak yaklaşık 200.000 oluşturmaktadır. Belirtilen evreni temsil edecek düzeyde kolayda örnekleme yoluyla 600 gözleme ulaşılmıştır. Bu örnek, %95 güvenilirlik seviyesinde, homojen bir evreni fazlasıyla temsil edecek niteliktedir 3. Tablo 1. Araştırmanın Örneklemi Anketin Yapıldığı İller Evren Gerekli Örneklem Ulaşılan Örneklem Kars, Ardahan, Iğdır, Bakü, Nahçivan 100.000 ve üzeri nüfus 381 600 3.1.6 Veri a Yöntem ve Aracı Araştırma tanımlayıcı nitelikte tasarlanmış ve kullanılan veri toplama aracı ise anket olarak belirlenmiştir. Anket oluşturulurken, göç nedenleriyle ilgili literatür çalışmaları incelenip sorular buna göre oluşturulmuştur. Ayrıca yüz geçerliliği (face validity) açısından uzman görüşü 3 Remzi Altunışık vd., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı, Sakarya Yayıncılık, Sakarya 2010, s.135.

273 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama alınmış ve pilot çalışma neticesinde anket sorularının bazıları değiştirilmiş ve yeni sorular eklenerek ankete son şekli verilmiştir. 3.1.7. Verilerin Analizi ve Değerlendirilmesi Verilerinin analizinde SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 19.0 programı kullanılarak frekans analizleri ile çapraz tabloların yanı sıra verilerin ki-kare analizi yapılarak anlamlı olup olmadığı ortaya konulmuştur. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta bulunmaktadır: SPSS yardımıyla yapılan frekans analizleri ve çapraz tabloların sadece verilen cevaplar üzerinden oluşturulduğu ve bu yüzden kayıp (missing) değerlerin dışlandığıdır. 3.2. Demografik Özellikler Yapılan araştırmaya toplam 600 kişi katılmıştır. Araştırmaya katılanların %72,8 (437 kişi) i erkek iken %27,2 (163 kişi) si kadındır. Tablo 2. Cinsiyet Cinsiyet Frekans Yüzde ERKEK 437 72,8 KADIN 163 27,2 600 100,0 Araştırmaya katılan kişilerin %50 (300 kişi) si TC vatandaşı iken %50 (300 kişi) si Azeri vatandaşıdır. Tablo 3. Uyruk Uyruk Frekans Yüzde TC 300 50,0 AZERİ 300 50,0 600 100,0 Araştırmaya katılan kişilerin %49,3 (296 kişi) ü 24 ve altı yaşta, %41,8 (251 kişi) i 25-45 arası yaşta ve %8,8 (53 kişi) i 46 ve üstü yaştadır. Tablo 4 Yaş Aralığı Frekans Yüzde (%) 24 VE ALTI 296 49,3 25-45 ARASI 251 41,8 46 VE ÜSTÜ 53 8,8 600 100,0 Araştırmaya katılan kişilerin %67,2 (403 kişi) si 1000 TL altı, %11,0 (66 kişi) i 1000-2000 TL arası ve %21,8 (131 kişi) i 2000 TL ve üstü aylık gelir düzeyindedir.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 274 Tablo 5. Aylık Gelir Aylık Gelir Frekans Yüzde (%) 1000 TL ALTI 403 67,2 1000 TL 2000 TL ARASI 66 11,0 2000 TL VE ÜSTÜ 131 21,8 600 100,0 Araştırmaya katılan kişilerin %6,7 (40 kişi) si ilköğretim, %19,5 (117 kişi) i lise ve %73,8 i (443 kişi) i üniversite mezunudur. Tablo 6. Eğitim Durumu Eğitim Durumu Frekans Yüzde (%) İLKÖĞRETİM 40 6,7 LİSE 117 19,5 ÜNİVERSİTE 443 73,8 600 100,0 3.3. Çapraz Tablolar ve Ki-Kare Testleri Bu kısımda araştırmanın temel amacına özgü sorulan sorulara verilen cevapların hem T.C. hem de Azeri vatandaşlar açısından karşılaştırmalı bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Türkiye ile Ermenistan arasındaki Akyaka Sınır Kapısının açılmasını ister misiniz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %54,7 si kapının açılmasını isterken Azeri vatandaşlarının %97,7 si kapının açılmasını istememektedir. Tablo 7. Kapının Açılmasına Bakış Kapının açılmasını ister misiniz? TC N 164 106 30 300 % 54,7 35,3 10,0 100,0 AZERİ N 2 293 5 300 % 0,7 97,7 1,7 100,0 N 166 399 35 600 % 27,7 66,5 5,8 100,0 Kapının açılmasına bakışın TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre

275 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama kapının açılmasına bakış anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). Azeri vatandaşları kapının açılmasını istemiyorken TC vatandaşları kapının açılmasını istemektedir. Tablo 8. Kapının Açılmasına Bakış Ki-Kare Testi Değer f Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 2,636E2 a,000 Likelihood Ratio 319,456,000 Linear-by-Linear Association 108,689,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 17,50. Akyaka Sınır Kapısının açılması Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini hangi yönde etkiler? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %36,7 si kapının açılmasının olumlu etkisi olacağını belirtmişken, Azeri vatandaşlarının %84,3 ü kapının açılmasının olumsuz etkisi olacağını belirtmiştir. Tablo 9. Kapının Açılmasının Etkisi Kapının açılmasının etkisi ne olur? OLUMLU OLUMSUZ FİKRİM YOK TC N 110 160 30 300 % 36,7 53,3 10,0 100,0 AZERİ N 12 253 35 300 % 4,0 84,3 11,7 100,0 N 122 413 65 600 % 20,3 68,8 10,8 100,0 Kapının açılmasının etkisinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre kapının açılmasının etkisi anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). Azeri vatandaşları TC vatandaşlarına göre daha büyük bir oranda kapının açılmasının olumsuz etkisinin olacağının belirtmişlerdir. S. 1: Kapının açılmasının iki ülkenin ilişkilerini olumsuz etkileyeceği kanıtlanmıştır.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 276 Tablo 10. Kapının Açılmasının Etkisi Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 1,000E2 a 2,000 Likelihood Ratio 112,198 2,000 Linear-by-Linear Association 58,327 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 32,50. Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu projesinin yeni bir İpek Yolu vazifesini göreceğini düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %77,3 ü evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %64,0 ı evet cevabı vermiştir. Tablo 11. Demiryolu projesinin İpek yolu vazifesi Demiryolu, İpek Yolu vazifesi görür mü? TC N 232 45 23 300 % 77,3 15,0 7,7 100,0 AZERİ N 192 27 81 300 % 64,0 9,0 27,0 100,0 N 424 72 104 600 % 70,7 12,0 17,3 100,0 Demiryolu projesinin İpek Yolu vazifesi görüp görmeyeceği düşüncesinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki- Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre projenin ipek yolu vazifesi görmesi düşüncesi anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre daha büyük bir oranda ipek yolu vazifesi göreceğini belirtmişlerdir. S. 2: BTK Demiryolunun yeni bir İpek Yolu vazifesi göreceği kanıtlanmıştır. Tablo 12. Demiryolu Projesinin İpek Yolu Vazifesi Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 40,620 a 2,000 Likelihood Ratio 42,602 2,000 Linear-by-Linear Association 26,832 1,000

277 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama Pearson Chi-Square 40,620 a 2,000 Likelihood Ratio 42,602 2,000 Linear-by-Linear Association 26,832 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 36,00. Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Projesinin bölge ekonomisini canlandıracağını düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %89,0 ı evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %86,3 ü evet cevabı vermiştir. Tablo 13. Demiryolu Projesinin Ekonomiyi Canlandırması Demiryolu projesi ekonomiyi canlandırır mı? TC N 267 23 10 300 % 89,0 7,7 3,3 100,0 AZERİ N 259 14 27 300 % 86,3 4,7 9,0 100,0 N 526 37 37 600 % 87,7 6,2 6,2 100,0 Demiryolu projesinin ekonomiyi canlandırıp canlandırmayacağı düşüncesinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre projenin ekonomiyi canlandıracağı düşüncesi anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre daha büyük bir oranda ipek yolunun ekonomiyi canlandıracağını belirtmişlerdir. S. 3: BTK Demiryolunun açılmasının ülke ekonomilerini canlandıracağı kanıtlanmıştır. Tablo 14. Demiryolu Projesinin Ekonomiyi Canlandırması Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 10,122 a 2,006 Likelihood Ratio 10,445 2,005 Linear-by-Linear Association 3,794 1,051

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 278 Pearson Chi-Square 10,122 a 2,006 Likelihood Ratio 10,445 2,005 Linear-by-Linear Association 3,794 1,051 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 18,50. Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu projesinin planlanandan uzun sürmesinin sebebinin hangisi olduğunu düşünüyorsunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %53,4 ü her ikisi de (hem siyasi hem ekonomik) evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %39,7 si sadece ekonomik cevabı vermiştir. Tablo 15. Demiryolu Projesinin Uzun Sürmesinin Sebepleri Demiryolu projesi neden uzun sürdü? SİYASİ EKONOMİK HER İKİSİDE TC N 83 56 159 298 % 27,9 18,8 53,4 100,0 AZERİ N 115 119 66 300 % 38,3 39,7 22,0 100,0 N 198 175 225 598 % 33,1 29,3 37,6 100,0 Demiryolu projesinin uzun sürmesinin nedenleri TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre nedenler anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları projenin uzun sürmesinin sebebini her iki nedene (siyasi ve ekonomi) bağlarken Azeri vatandaşları öncelikle ekonomik nedenlere bağlamıştır. Tablo 16. Demiryolu Projesinin Uzun Sürmesinin Nedenleri Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 66,286 a 2,000 Likelihood Ratio 68,002 2,000 Linear-by-Linear Association 37,037 1,000 N of Valid Cases 598 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 87,21. Türkiye ile Azerbaycan ın ekonomik ilişkilerinin yeterli bir düzeyde olduğunu düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC

279 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama vatandaşlarının %66,3 ü hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %61,3 ü hayır cevabı vermiştir. Tablo 17. Ekonomik İlişkiler Yeterli mi? Ekonomik İlişkiler Yeterli Mi? TC N 65 199 36 300 % 21,7 66,3 12,0 100,0 AZERİ N 32 184 84 300 % 10,7 61,3 28,0 100,0 N 97 383 120 600 % 16,2 63,8 20,0 100,0 Ekonomik ilişkilerin yeterliliğinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre ekonomik ilişkilerin yeterli olduğu düşüncesi anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre ekonomik ilişkilerinin yetersizliğini daha fazla vurgulamışlardır. Tablo 18. Ekonomik İlişkiler Yeterli mi? Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 31,014 a 2,000 Likelihood Ratio 31,790 2,000 Linear-by-Linear Association 30,308 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 48,50. Türkiye ile Azerbaycan ın siyasi ilişkilerinin yeterli bir düzeyde olduğunu düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %56,7 si hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %49,0 ı hayır cevabı vermiştir. Tablo 19. Siyasi ilişkiler Yeterli mi? Siyasi İlişkiler Yeterli Mi? TC N 96 170 34 300 % 32,0 56,7 11,3 100,0

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 280 AZERİ N 42 147 111 300 % 14,0 49,0 37,0 100,0 N 138 317 145 600 % 23,0 52,8 24,2 100,0 Siyasi ilişkilerin yeterliliğinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre siyasi ilişkilerin yeterliliği anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre siyasi ilişkilerin yetersizliğini daha fazla vurgulamışlardır. Tablo 20. Siyasi ilişkiler Yeterli mi? Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 63,689 a 2,000 Likelihood Ratio 66,444 2,000 Linear-by-Linear Association 60,556 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 69,00. Türkiye ile Azerbaycan arasında en çok hangi alanda işbirliği yapıldığını düşünüyorsunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %51,2 si ekonomik, %25,1 i siyasi cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %55,7 si ekonomik, %19,7 si siyasi cevabı vermiştir. Tablo 21. İşbirliği Alanları İşbirliği Alanları ASKERİ SİYASİ EKONOMİK AKADEMİK TC N 18 75 153 53 299 % 6,0 25,1 51,2 17,7 100,0 AZERİ N 40 59 167 34 300 % 13,3 19,7 55,7 11,3 100,0 N 58 134 320 87 599 % 9,7 22,4 53,4 14,5 100,0 İki ülke arasındaki işbirliği alanları algısının TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre nedenler anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). Azeri vatandaşları TC vatandaşlarına göre ekonomik ilişkileri daha yüksek algılamışlardır.

281 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama S. 4- İki ülke arasında en çok iş birliğinin ekonomik alanda yapıldığı kanıtlanmıştır. Tablo 22. İşbirliği Alanları Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 15,016 a 3,002 Likelihood Ratio 15,267 3,002 Linear-by-Linear Association 5,334 1,021 N of Valid Cases 599 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 28,95. Türkiye ve Azerbaycan uluslararası arenada birbirlerini yeterince destekliyorlar mı? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %48,0 ı hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %73,7 si evet cevabı vermiştir. Tablo 23. İki Ülke Birbirini Destekliyor mu? Uluslar arası Arenada Destek? TC N 121 144 35 300 % 40,3 48,0 11,7 100,0 AZERİ N 221 38 41 300 % 73,7 12,7 13,7 100,0 N 342 182 76 600 % 57,0 30,3 12,7 100,0 Uluslar arası arenada iki ülkenin birbirini desteklemesi algısının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki- Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre vatandaşların destek algıları anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları uluslararası arenada desteği Azeri vatandaşlarına göre daha az algılamışlardır.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 282 Tablo 24. İki Ülke Birbirini Destekliyor mu? Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 91,450 a 2,000 Likelihood Ratio 95,955 2,000 Linear-by-Linear Association 29,397 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 38,00. Karşılıklı olarak her iki ülkede eğitim gören öğrencilerin gelecek yıllarda ekonomik ve siyasi ilişkileri daha ileri düzeye taşıyacağını düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %72,3 ü evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %72,7 si evet cevabı vermiştir. Tablo 25. Öğrencilerin İlişkilere Etkisi Öğrencilerin İlişkilere Olumlu Etkisi TC N 217 50 33 300 % 72,3 16,7 11,0 100,0 AZERİ N 218 27 55 300 % 72,7 9,0 18,3 100,0 N 435 77 88 600 % 72,5 12,8 14,7 100,0 Öğrencilerin ilişkilere olumlu etkisinin, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre olumlu etki anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). Her iki ülke vatandaşları öğrencilerin olumlu etkisini yüksek düzeyde kabul ederken, ilişkilerin olumsuz etkileneceğini düşünenler, TC vatandaşlarında daha fazladır. Tablo 26. Öğrencilerin İlişkilere Etkisi Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 12,372 a 2,002 Likelihood Ratio 12,537 2,002 Linear-by-Linear Association 1,366 1,243

283 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama Pearson Chi-Square 12,372 a 2,002 Likelihood Ratio 12,537 2,002 Linear-by-Linear Association 1,366 1,243 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 38,50. Bir ülkenin ekonomisinin petrol ve petrol ürünlerine dayalı olması o ülkede sanayiye dayalı olan ekonomik gelişimi engeller mi? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %62,3 ü evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %55,3 ü hayır cevabı vermiştir. Tablo 27. Petrolün Sanayiye Etkisi Petrolün Sanayiye Etkisi TC N 91 187 22 300 % 30,3 62,3 7,3 100,0 AZERİ N 56 166 78 300 % 18,7 55,3 26,0 100,0 N 147 353 100 600 % 24,5 58,8 16,7 100,0 Petrole dayalı ekonominin sanayinin gelişimde bir engel olması algısının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki- Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre engel olma ile ilgili algılar anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlara göre petrole dayalı ekonomi sanayinin gelişimine engel olmadığını daha fazla benimsemişlerdir. Tablo 28. Petrolün sanayiye etkisi Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 40,943 a 2,000 Likelihood Ratio 42,912 2,000 Linear-by-Linear Association 33,977 1,000

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 284 Pearson Chi-Square 40,943 a 2,000 Likelihood Ratio 42,912 2,000 Linear-by-Linear Association 33,977 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 50,00. Komşu ülkeden ithal edilen ürünlerin kalite standartlarına uygun olduğunu düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %58,3 ü hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %52,3 ü evet cevabı vermiştir. Tablo 29. Kalite Standardı Kalite Standardı TC N 54 175 71 300 % 18,0 58,3 23,7 100,0 AZERİ N 157 51 92 300 % 52,3 17,0 30,7 100,0 N 211 226 163 600 % 35,2 37,7 27,2 100,0 Komşu ülkeden ithal edilen ürünlerin kalite standardını sağlamasının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki- Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre kalite algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları komşu ülkeden ithal edilen ürünlerin kalite standardına uygun olmadığını belirtirken, Azeri vatandaşlar bu ürünlerin kalite standardına uygunluğunu belirtmişlerdir. Tablo 30. Kalite Standardı Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 1,210E2 a 2,000 Likelihood Ratio 127,151 2,000 Linear-by-Linear Association 18,135 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 81,50.

285 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ekonomik ilişkilerde en çok hangi ürünlerin kullanıldığını düşünüyorsunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %77,8 i petrol, %8,8 i tekstil cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %62,3 ü petrol, %17,0 ı beyaz eşya cevabı vermiştir Tablo 31. Kullanılan Ürünler Kullanılan Ürünler PETROL TEKSTİL BEYAZ EŞYA İNŞAAT MALZEMESİ TC N 234 26 12 25 297 % 78,8 8,8 4,0 8,4 100,0 AZERİ N 187 34 51 28 300 % 62,3 11,3 17,0 9,3 100,0 N 421 60 63 53 597 % 70,5 10,1 10,6 8,9 100,0 Ekonomik ilişkilerde kullanılan ürünlerin algısının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre kullanılan ürünler anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları sırasıyla petrol, tekstil, inşaat malzemesi, beyaz eşya olduğunu ifade etmişken, Azeri vatandaşları sırasıyla petrol, beyaz eşya, tekstil ve inşaat malzemesi olduğunu ifade etmişlerdir. Tablo 32. Kullanılan Ürünler Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 30,612 a 3,000 Likelihood Ratio 32,468 3,000 Linear-by-Linear Association 14,728 1,000 N of Valid Cases 597 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 26,37. Azerbaycan ın Türkiye de yeterince yatırım yaptığını düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %72,0 ı hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %60,3 ü evet cevabı vermiştir.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 286 Tablo 33. Azerbaycan ın Türkiye ye Yatırımları Türkiye ye Yatırımlar Yeterli mi? TC N 37 216 47 300 % 12,3 72,0 15,7 100,0 AZERİ N 181 45 74 300 % 60,3 15,0 24,7 100,0 N 218 261 121 600 % 36,3 43,5 20,2 100,0 Azerbaycan ın Türkiye deki yatırımlarının yeterli olduğu algısının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki- Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre yatırım yapıldığı algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları yeterli yatırımın yapılmadığını belirtmişlerken Azeri vatandaşları Türkiye ye yeterli yatırım yapıldığını ifade etmiştir. Tablo 34. Azerbaycan ın Türkiye ye Yatırımları Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 2,132E2 a 2,000 Likelihood Ratio 231,575 2,000 Linear-by-Linear Association 42,269 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 60,50. Türk işadamlarının Azerbaycan da yaptıkları yatırımları yeterli buluyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %54,0 ü hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %58,3 ü hayır cevabı vermiştir. Tablo 35. Türk İşadamlarının Azerbaycan a Yatırımları Azarbaycan a Yatırımlar Yeterli mi? TC N 65 162 73 300 % 21,7 54,0 24,3 100,0 AZERİ N 49 175 76 300

287 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama % 16,3 58,3 25,3 100,0 N 114 337 149 600 % 19,0 56,2 24,8 100,0 Türk işadamlarının Azerbaycan a yaptığı yatırımların yeterli olup olmadığı algısının, TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre yatırımların yeterliliği algısı her iki ülke vatandaşı tarafından farklı değildir yani aynı düzeyde yetersizlik algılanmıştır (p>0,05). Tablo 36. Türk İşadamlarının Azerbaycan a Yatırımları Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 2,808 a 2,246 Likelihood Ratio 2,815 2,245 Linear-by-Linear Association 1,381 1,240 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 57,00. Karşılıklı olarak uygulanan vizesiz geçişlerin ülkelerin ekonomilerini canlandıracağını düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %87,0 ü her ikisi de (hem siyasi hem ekonomik) evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %85,0 si ekonomik cevabı vermiştir. Tablo 37. Vizesiz Geçişin Ekonomiye Katkısı Vizesiz Geçiş Ekonomiyi Canlandırır mı? TC N 261 31 8 300 % 87,0 10,3 2,7 100,0 AZERİ N 255 24 21 300 % 85,0 8,0 7,0 100,0 N 516 55 29 600 % 86,0 9,2 4,8 100,0 Vizesiz geçişin ekonomiye etkilerinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre ekonomiye etkileri algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre vizesiz geçişin ekonomiye etkilerini daha olumlu görmektedir.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 288 S. 5: Karşılıklı vizesiz geçişlerin ekonomiyi canlandıracağı kanıtlanmıştır. Tablo 38. Vizesiz Geçişin Ekonomiye Katkısı Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 6,788 a 2,034 Likelihood Ratio 7,003 2,030 Linear-by-Linear Association 2,407 1,121 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 14,50. Karşılıklı olarak sadece Kimlik Belgesiyle geçiş yapılmasını ister misiniz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %88,7 si evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %89,6 sı evet cevabı vermiştir. Tablo 39. Kimlik Belgesiyle Geçiş Kimlik Belgesiyle Geçiş Yapılsın mı? TC N 266 23 11 300 % 88,7 7,7 3,7 100,0 AZERİ N 268 19 12 299 % 89,6 6,4 4,0 100,0 N 534 42 23 599 % 89,1 7,0 3,8 100,0 Kimlik belgesiyle geçiş yapılası isteğinin TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre geçiş yapma istekleri farklı değildir (p>0,05). TC vatandaşları ve Azeri vatandaşları vizesiz geçiş yapılmasının aynı düzeyde istemektedirler. Tablo 40. Kimlik Belgesiyle Geçiş Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square,430 a 2,806 Likelihood Ratio,431 2,806 Linear-by-Linear Association,028 1,866 N of Valid Cases 599

289 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama Pearson Chi-Square,430 a 2,806 Likelihood Ratio,431 2,806 Linear-by-Linear Association,028 1,866 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 11,48. Rusya-İran-Ermenistan ekonomik ve siyasi işbirliğine karşı, Türkiye-Azerbaycan- Gürcistan ekonomik ve siyasi işbirliğinin başarılı olacağını düşünüyor musunuz? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %54,3 ü evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %44,3 ü evet cevabı vermiştir. Tablo 41. İşbirliği Başarısı İşbirliği Başarılı Olacak mı? TC N 163 90 47 300 % 54,3 30,0 15,7 100,0 AZERİ N 130 54 116 300 % 43,3 18,0 38,7 100,0 N 293 144 163 600 % 48,8 24,0 27,2 100,0 Türkiye-Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki ekonomik ve siyasi işbirliğinin başarılı olması algısının TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre başarı algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre ilişkilerin daha fazla başarılı olacağının belirtmişlerdir. Tablo 42. İşbirliği Başarısı Ki-Kare Testi Pearson Ki-Kare 41,925 a 2,000 Likelihood Ratio 42,971 2,000 Linear-by-Linear Association 24,277 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 72,00.

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 290 Size göre ülkenizdeki ekonomik gelişmişlik yeterli düzeyde midir? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %87,0 ı hayır cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %73,0 ı hayır cevabı vermiştir. Tablo 43. Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi Ekonomik gelişmişlik yeterli mi? TC N 35 261 4 300 % 11,7 87,0 1,3 100,0 AZERİ N 32 219 49 300 % 10,7 73,0 16,3 100,0 N 67 480 53 600 % 11,2 80,0 8,8 100,0 Ülkelerinin ekonomik gelişmişlik düzeyi algısının TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre gelişmişlik düzeyi algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre kendi ülkelerinin ekonomik gelişmişlik düzeyinin yetersiz daha fazla olduğunu belirtmişleridir. Tablo 44. Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi Ki-Kare Testi Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 42,017 a 2,000 Likelihood Ratio 48,925 2,000 Linear-by-Linear Association 19,220 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 26,50. Size göre ülkenizdeki gelir dağılımında adaletsizlik var mı? şeklindeki soruya verilen cevaplar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre TC vatandaşlarının %91,7 si evet cevabı vermişken, Azeri vatandaşlarının %47,3 ü hayır cevabı vermiştir. Tablo 45. Ülkenizdeki Gelir Dağılımı Adaletsizliği Gelir Dağılımında Adaletsizlik Var mı? TC N 275 13 12 300 % 91,7 4,3 4,0 100,0

291 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama AZERİ N 118 142 40 300 % 39,3 47,3 13,3 100,0 N 393 155 52 600 % 65,5 25,8 8,7 100,0 Ülkelerindeki gelir dağılımı adaletsizliği algısının TC ve Azeri vatandaşları arasında anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya çıkarmak için Pearson Ki-Kare testi yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya göre adaletsizlik algısı anlamlı olarak farklıdır (p<0,05). TC vatandaşları Azeri vatandaşlarına göre daha fazla gelir dağılımı adaletsizliği algılamışlardır. Tablo 46. Ülkenizdeki Gelir Dağılımı Adaletsizliği Ki-Kare Testi Pearson Chi-Square 1,852E2 a 2,000 Likelihood Ratio 205,968 2,000 Linear-by-Linear Association 136,020 1,000 a. 0 cells (,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 26,00. 4. Sonuç Azerbaycan Cumhuriyeti, SSCB nin dağılmasından sonra hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Hem kültürel hem de ekonomik ve siyasal açıdan büyük atılımlara imza atmaktadır. Ülkede uygulanan ekonomik reformlar Rusya nın el altından desteklemiş olduğu Karabağ Savaşıyla sekteye uğramış olsa da, geçici barışla ekonomik reformlar sürmektedir. Ekonominin temelinde ise Enerji Potansiyeli yer almaktadır. Rusya enerji koridorunda baş aktör konumunda bulunmak istemektedir. Avrupa Birliği ne en yakın enerji kaynakları kesintisiz olarak bu bölgede bulunmaktadır. Birliğin enerji ihtiyacını karşılamak isteyen Rusya Azerbaycan ı sürekli bir tehditle kontrolü altında tutmağa çalışmaktadır. Azerbaycan ise çıkış yolu olarak coğrafyada yeni ve köklü bir oyuncu olmak niyetiyle yeni bir dış strateji belirleyen dost ve kardeş ülke olarak Türkiye yi seçmiştir. Enerji boru hatları için Türkiye-Azerbaycan işbirliği yadırganmamalıdır. Türkiye bu işbirliği için geç bile kalmıştır. Hem kendi enerji ihtiyacını karşılamak hem Avrupa ya enerji nakli konusunda ülke topraklarını kullandırmak ülkemiz çıkarları açısından önemlidir. Türkiye hem ucuza enerji tüketimini karşılamakta hem de bahsi geçen hatlardan gelir elde etmektedir. Avrupa Birliği enerji konusunda Rusya ya olan bağımlılığı en aza indirmek ve stratejik olarak bu ülkenin insafına kalmamak için ülkemiz üzerinden geçen hatları tercih etmektedir. Azerbaycan ekonomik olarak büyüme rekorlarına imza atmaktadır. Devlet bütçesinin ithalat ve ihracat dengelerine bakıldığında dış ticaret fazlası oluşmaktadır. Ülkenin 1600 lü rakamlara varan enflasyondan geldiği noktaya bakıldığında gelişim daha net anlaşılabilir. Ülke petrolden ve diğer enerji kaynaklarından elde ettiği gelirleri, devletin diğer kurumlarına

Ahmet Deniz - Kublay Ablak 292 aktarmaktadır. Personel giderleri, sağlık ve sosyal giderler ve petrol dışı sanayi yatırımları bunların başında gelmektedir. Enerji dışında Azerbaycan a en büyük yatırımları Türkiye gerçekleştirmektedir. Karşılıklı iktisadi, siyasi, savunma ve kültürel olarak her alanda işbirliğine gidilmektedir. Türkiye TİKA vasıtasıyla Azerbaycan tarımına hibe yoluyla birçok araç vermiş, eğitim seminerleri düzenlemiştir. Karşılıklı olarak öğrenciler yükseköğretim kurumlarında öğrenim görmektedir. Azerbaycan ın ithalatında Türkiye ilk sırada yer almaktadır. Türkiye den beyaz eşyadan, inşaat malzemesine hemen hemen her kalem mal ithal edilmektedir. Petrol ve doğalgaz, Azerbaycan için hem stratejik hem de ekonomik olarak önemli bir güç teşkil etmektedir. Kardeş ülke Türkiye ile yakın ilişkilerini Dünya siyaset arenasına açılmak ve söz sahibi olmak için kullanmak isteyen Azerbaycan bunun meyvelerini toplamaya başlamıştır. Enerji dışı doğrudan yatırımlar açısından ilk sırada bulunan Türkiye ile hem stratejik hem de siyasi olarak işbirliği Azerbaycan için faydalı olacaktır. Tabi bu sadece Azerbaycan için değil ülkemiz için de çok büyük bir avantajdır. İki ülke birlikte yapmış olduğu projelerle Kafkaslarda tüm dikkatleri üzerlerine çekmiştir. Dünya piyasalarına taşınacak Petrol ve Avrupa ya taşınacak olan doğalgaz anlaşmaları bunlardan bir kaçıdır. Lojistik ve yolcu taşıyacak olan ve birçok insan için çalışma imkânı sunan Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Projesi hem bölge hem de ülkemiz için stratejik ve ekonomik açıdan büyük bir önem arz etmektedir. KAYNAKLAR ALTUNIŞIK, Remzi, R. Coşkun, S. Bayraktaroğlu ve E. Yıldırım (2010), "Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı", Sakarya Yayıncılık, Sakarya. ARAS, Osman Nuri (2001), "Azerbaycan ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi", Der Yayınları, İstanbul. ATEŞ Şükrü (2012), "Azerbaycan Ülke Raporu", KASIAD, Kocaeli, ss.1-19 (http://www.academia.edu /3814259/Azerbaycan_Ülke_Raporu, Erişim 10.01.2014) ATEİT, Avrasya Türk Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (2010), "Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomik Raporu", İ.G.E.M.E., Ankara. DEİK, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012), "Azerbaycan Ülke Bülteni", TOBB, İstanbul. DURAN, Meltem (2002), "Azerbaycan Ülke Etüdü", İTO Yayınları, İstanbul. HÜSEYİNOVA, Taira (2007), "Türkiye-Azerbaycan Dış Ticaret İlişkileri ve Türk firmalarının Yatırımları", Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. HUSEYNOV, Fuad (2000), "Azerbaycan-Avrupa Birliği İlişkileri (Hukuksal Çerçeve)", Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. MANAFOV, Jeyhun (2008), "Azerbaycan Petrolünün Ülke Ekonomisine Etkileri", Basılmamış Yüksek lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. MİKAİL, Elnur Hasan, Alper Tazegül (2012), "Türkiye ile Azerbaycan Siyasi ve Ekonomik İlişkileri (1991-2005)", IQ Yayıncılık, İstanbul.

293 Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama MUSAYEV, Garay (2007), "Geçiş Ekonomilerinde Mali Disiplinin Sağlanmasında Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası nın Rolü: Azerbaycan Örneği", Basılmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. SELÇUK, Hasan (2004), "Yeni Yüzyılda Azerbaycan ın Sosyo-Ekonomik Yapısı", Tasarım Yayınları, İstanbul. SOMUNCUOĞLU, Tuğrul (2011), "Azerbaycan Ülke Raporu", T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ankara. TCBBTM, Türkiye Cumhuriyeti Bakü Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği (2006), "Azerbaycan ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye İle Ekonomik-Ticari İlişkileri", Bakü. ZENGİN, Eyüp (2010), "Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan", İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul.