İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI

İstanbul Tarihi Yarımada nın Konumu 2

Orçun KAYHAN İsta nbul Kar a Su rlar rı 4

İsta nbul Kar a Surlar arı ve Mihrima rimah Sultan Camii

DÜNYA MİRASI Dünya Miras Alanı; 1972 yılında kabul edilen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi gereğince, üstün evrensel değeri dolayısıyla UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi ne kaydedilen ve korunması güvence altına alınan yerlerdir. Sözleşme gereği taraf devletler, üstün evrensel değere sahip kültürel ve doğal miraslarını tanımlamak, korumak, tanıtımını yapmak ve gelecek nesillere aktarmakla sorumludurlar. Tarihi 8500 yıl öncesine dayanan ve üstün evrensel değere sahip İstanbul un Tarihi Alanları, UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi nde tanımlanan (i), (ii), (iii) ve (iv) numaralı kriterleri karşıladığı için 1985 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi ne kaydedilmiştir. Bunlar; Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı, Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı ve Kara Surları Koruma Alanı olmak üzere dört bölgeden oluşmaktadır. 7

İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI KARA SURLARI KORUMA ALANI Listeye Giriş Yılı:1985 KRİTERLER (i) insan yaratıcı dehasının bir şaheserini temsil eder (ii) mimari veya teknoloji, abidevi sanatlar, şehir planlama veya peyzaj tasarımı konusundaki gelişmeler üzerine bir zaman zarfı içinde dünyanın belli bir kültürel alanında insan değerleri arasındaki önemli alış verişi sergiler (iii) yaşayan veya ortadan yok olmuş bir kültürel geleneğe veya bir medeniyete yönelik eşsiz veya en azından istisnai bir tanıklık üstlenir (iv) insanlık tarihinde önemli bir aşamayı veya aşamaları gösteren bir yapı türü, mimari veya teknolojik grup veya peyzaj için istisnai bir örnek olur 8

İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI İstanbul Sit Alanları Alan Yönetimi Başkanlığı, 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Ek-2a maddesi gereğince 2006 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Meclis kararıyla kurulmuştur. Alan Başkanlığı; Alan Başkanı, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, Danışma Kurulu ve Denetim Birimiyle faaliyet göstermektedir. Alan Başkanlığı nın en önemli görevi, İstanbul un Dünya Miras Alanları nın korunması, yaşatılması ve tanıtımını gerçekleştirmek amacıyla bölgede faaliyet gösteren kurumlar arasında eşgüdümü sağlamak ve halka yönelik bilinçlendirme çalışmaları yapmaktır. Bu kapsamda, 2011 yılında onaylanarak yürürlüğe giren İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı çalışması tamamlanmıştır. Yönetim Planı; Kültürel-doğal varlıkların ve sit alanlarının, özgün yapılarına uygun olarak akılcı, sürdürülebilir ve bütüncül bir anlayışla, ilgili tüm paydaşlarla birlikte, koruma imar planları esas alınarak korunmasını, varlığın üstün evrensel değeri yanında gelişiminin ve canlılığının muhafaza edilmesini, bunlar arasında bir denge kurulmasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayan yol haritası niteliğinde stratejik bir plandır. 10

KARASURLARI DÜNYA MİRAS ALANI SINIRI LEJAND 1 2 3 4 12

Ali KONYALI İstanbul Karasurları, Ayvansaray Karasurları Dünya Miras Alanı, kentin kurulduğu yarımadayı batıda (kara yönünde) sınırlayan ve güneyde Marmara Denizi nden başlayıp kuzeyde Haliç e kadar uzanan surları ve yakın çevresini içerir. Kara Surları Dünya Miras Alanı nın, Tarihi Yarımada içerisinde yer alan kesimi Kentsel ve Tarihi Sit Alanı, Zeytinburnu Bayrampaşa ve Eyüp ilçelerinin sınırları içerisinde yer alan kesimi ise Kara Surları Koruma Bandı statüsü taşımaktadır. Eyüp ilçesi sınırları içerisinde kalan kesim ise Kentsel Sit Alanı statüsündedir. 13

İhsan İLZE Istanbul Land Walls KARASURLARI DÜNYA MİRAS ALANI NDAKİ KÜLTÜR VARLIKLARI Kara surları, doğal topografik eğriler üzerinde yer alan ana sur, ön sur ve hendekten meydana gelen üçlü savunma sisteminden oluşmaktadır. Alanda bulunan tescilli eserler, Tarihi Yarımada da bulunan tescilli eserlerin ise %7 sini oluşturmaktadır. 14

KARASURLARI KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ KAYIP TESCİLLİ SİVİL MİMARLIK ESERLERİ TESCİLLİ YERALTI ESERLERİ + + + + + + + ANIT ESERLER TESCİLLİ SMÖ ESERLERİ TESCİLLİ ANIT ESERLER (YERÜSTÜ KALINTI) 15

... Topkapi Gate 4. yüzyılda İmparator Konstantinus tarafından Bizantion kentinin Konstantinopolis/Nea Roma adıyla Roma İmparatorluğu nun doğudaki idari merkezi olarak yeniden inşa ettirilmesinden sonra kentin nüfusu hızla artmış ve 5. yüzyıl başında Konstantinus Surlarının dışına taşmıştır. İmparator Theodosius, kentin sınırlarını bu yeni mahalleri de içine alacak şekilde batıya taşımıştır. Şehrin yeni sınırı olarak 5. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen ve 96 kule ile korunan 5.700 m. uzunluğundaki ana sur, ön sur hattı ve daha sonra eklenen hendekten oluşan savunma sistemi üç kademeli olarak tasarlanmıştır.

Bu surlar, ilk çağ ve ortaçağ boyunca gelişen kuşatma tekniklerine karşı Akdeniz dünyasında geliştirilen savunma tekniklerinin ulaştığı en son aşamayı temsil etmektedir. Bu nedenle yaklaşık bin yıl boyunca kente ulaşmak isteyen birçok orduyu durdurmuş, Bizans Devleti nin bu süre boyunca varlığını devam ettirebilmesinin en önemli dayanağı olmuştur. Bu nedenle mimari özelliğinin yanı sıra dünya tarihinin şekillenmesinde de benzersiz bir yere sahiptir. Surlar Bizans ve Osmanlı tarihi boyunca, başta kapılar olmak üzere birçok kez onarılmış ve bazı bölümleri yenide inşa edilmiştir.

İstanbul Karasurları, Ayvansaray Bu savunma sistemi ile Theodosius Surları Tekfur Sarayı olarak tanımlanan Bizans Sarayı na kadar devam eder. Tekfur Sarayı ndan Haliç e kadar uzanan bölgede ise Ayvansaray semtini koruyan duvarlar, Heraklios, VI. Leon, Theofilos ve Manuel Komnenos dönemlerinde inşa edilmiştir. Bu bölgede surların içerisinde değişik dönemlere ait bir yapı topluluğu olan Anemas Zindanı olarak anılan yapı imparatorluk sarayının parçaları olmalıdır. 19. yüzyıldan beri araştırmacılar Bizans soylularının kapatıldığı meşhur zindanın burası olduğunu iddia etmektedirler. Sarayın altyapıları olduğu anlaşılan bu yapı topluğunun zindan olarak kullanılmış olması da mümkündür. Yapı, oldukça etkileyici iç mekânıyla şehirde Bizans mimarisinin farklı bir yapı tipini bize sunmaktadır. 18

Tekfur Saray arayı

Mevlevihane Kenti batıdaki merkezlere bağlayan yollar surlardan görkemli kapılarla dışarı açılır. Kapıların önündeki büyük hendeği aşmak için inşa edilmiş olan kemerli taş köprüler şehrin en eski köprüleridir. Kente ulaşanların ilk karşılaştıkları kent imgesi olan surlar ve kapılar devletin gücünü simgeleyen anıtlar olarak algılanmıştır. İki kule arasına yerleştirilen büyük bir kemerle vurgulanan geçişler eski çağdan kalan geleneklerin devamı niteliğindeki, kitabeler ve dini simgelerle süslenmiştir. Benzer şekilde Osmanlı döneminde bu kapıları bekleyen yeniçeri ortalarının remizleri (armalar), başarılı pehlivanların, okçuların hatıraları kapılara yerleştirilmiştir.

İhsan İLZE Tekfur P alac e

Altı n ka pı

İstanbul Kara Surları Surlar ve hendeklerin önündeki alan, Bizans ve Osmanlı dönemleri boyunca kentin mezarlık alanı olarak kullanılmıştır. Surların restorasyon çalışmalarında tespit edilen hipojeler Bizans mezar mimarisi ve bezemesi açısından oldukça önemli örneklerdir. Silivrikapı da bulunan hipoje, Hıristiyan inancıyla ilgili kabartmalarıyla erken Bizans döneminde İstanbul a özgü olan bir taş işçiliğinin örneklerini sergilemektedir. Bu haliyle hipoje Bizans mezar mimarisinin en güzel örneklerinden biridir. Osmanlı döneminden günümüze kapıların etrafında anonim veya efsanelerle karışmış tarihsel kişiliklere ait yatırların, kentin manevi korumasını sağladığına inanılmıştır. Kapılarda bulunan karakollarda görev yapan nöbetçiler vasıtasıyla gündüz şehre giriş ve çıkışlar denetlenmiş, gece ise bu kapılar kapalı tutulmuştur.

Yedi kule His arı

İhsan İLZE... Yedikule de karasurlarının en önemli kapılarından biri olan Altınkapı nın iç tarafında Fatih devrinde eklenen sur ve burçlarla oluşturulan bir iç kale konumundaki Yedikule Hisarı, Osmanlı döneminde önemli olaylara sahne olmuş bir yapı olmakla beraber içerisine kurulmuş olan mahallesi ile de ayrı bir öneme sahipti. Hisar 413-439 arasında II. Teodosios tarafından inşa ettirilen Altın Kapı nın iki kulesi ile aynı sıradaki iki Bizans kulesine dıştan eklenen üç silindirik kule ve bunları bağlayan dört sur duvarından oluşan beşgen planlı, yedi kuleli bir yapıdır. Bu kuleler hem hisara hem de çevresindeki semte de adını vermiştir. Fatih döneminde

Osmanlı hazinesinin muhafazasını sağlayan yapı uzun süre aynı amaçla kullanılmıştır. 250 asker tarafından korunan hisardaki kulelerden birinde külçe altın para, bir diğerinde silah, zırhlar, eyer ve koşumlar, beşinci kulede eski armalar, eski kıymetli eşyalar, altıncıda savaş aletleri, yedincide ise resmi evrak hazinesi muhafaza edilmiştir. Bir zindan olarak da Yedikule Hisarı nda yabancı siyasi suçlular, Osmanlı Devleti nin savaştığı ülkelerin elçileri ve Osmanlı devlet adamları hapsedilmiştir. 1831 de ise Topkapı sarayı önündeki Arslanhane de bulunan saraya ait aslanlar buraya nakledilmiş ardından 1856 da ise hisar baruthane olarak kullanılmıştır.

Dilruba KOCAIŞIK Kariye Camii Kalabalık grupların şehre girip çıktığı kapıların hemen içinde hanım sultanların, vezirlerin ve Osmanlı ricalinin külliyeleri inşa edilmiştir. Silivrikapı önünde Hadım İbrahim Paşa Külliyesi ile Topkapı da Sadrazam Kara Ahmet Paşa Külliyesi ve Edirnekapı da Mihrimah Sultan Külliyesi bu şekilde inşa edilmiştir. Ayrıca surların içinde surlara yakın konumda önemli eserler inşa edilmiştir. Bunlardan Yedikule yakınında Hacı Evhad Külliyesi, Belgrad Kapı yakınında Küçük Efendi Tekkesi, Silivrikapı yakınında Bâlâ Süleyman Ağa Külliyesi ve Tekkesi, Ayvansaray da Anemas Zindanları yanında İvaz Efendi Camii ve Emir Buhari Tekkesi sur içinde surlara yakın konumda inşa edilen önemli eserlerdir.

Dilruba KOCAIŞIK İhsan İLZE Kariye Müzes üzesi

Dilruba KOCAIŞIK Kariye Camii

Aynur KARAGÖL Dilruba KOCAIŞIK Bala Suleyman Aga Külliyesi Kariye Camii (eski Khora Kilisesi), günümüzde müze olarak faaliyet göstermekte olup, son devir Bizans resim sanatının en nadir örneklerine sahiptir. Edirnekapı nın yakınında yer alan ve Bizans devrinde Khora Manastırı Kilisesi iken Osmanlı devrinde camiye çevrilerek kullanılmış olan, günümüzde de Kariye Müzesi olarak faaliyetini sürdüren yapı, Bizans ve Osmanlı izlerini bünyesinde barındıran önemli bir eserdir. Yapı son devir Bizans resim sanatının (fresko ve mozaik tekniklerinde) en ihtişamlı örneklerini sergilemektedir. Bu yapı Bizans dünyasının bezeme programını en iyi koruyabilmiş örneklerinden biridir.

İhsan İLZE Kari riye Camii

... Bala Süleyman Ağa Tekkesi Küçük Efendi Takkah Hem başkent üslubunun, hem ikonografisinin anlaşılabilmesi açısından büyük bir veri olan yapı aynı zamanda Bizans sanatının, dönemin Avrupa resim sanatı ile ilişkisini ve etkileşimini göstermesi açısından da önemlidir. Osmanlı devrinde yapının yanında oluşan Sahabe makamı ve türbedarının kabri Bizans kent dokusun Osmanlı kent dokusuna dönüşümünün güzel bir örneği olarak dikkat çeker. Osmanlı döneminde sur içindeki kadar yoğun olmasa sur dışında da yapılaşma faaliyetleri olmuştur.

...... Öncelikle kapıların hemen dışında gelişen değişik tarikatlara ait tekkeler etraflarının gelişmesinde belirleyici unsur olarak görülür. Yedikule dışında Eryek Baba Kazlıçeşme Bektaşi Dergâhı, Mevlanakapı dışında Merkez Efendi Külliyesi ve Tekkesi ile Yenikapı Mevlevihanesi, Topkapı dışında Takyeci İbrahim Ağa Külliyesi, Edirnekapı dışında Emin Baba Tekkesi, Eğri Kapı dışında Hirâmi Ahmet Paşa Tekkesi sur dışında yakın çevrede inşa edilmiş önemli eserlerdir.

... Bu yapılar içerisinde özellikle Merkez Efendi Külliyesi ve Tekkesi İstanbul dini törenlerinde öne çıkan bir merkez olarak şehir tarihinde önemli bir yere sahiptir. Hicri yılın ilk ayı olan Muharrem ayında yapılan ve Hz. Muhammed in torun Hz. Hüseyin in şehit edilişinin matemi için gerçekleştirilen Kerbela Törenleri buradan başlamaktadır. Tekke ve Merkez Efendi İstanbul kültüründe hem sağlık açısından hem de ziyaret yeri olması açısından günümüzde de önemini devam ettirmektedir. Aynı bölgede bulunan Yenikapı Mevlevihanesi şehrin tekke mimarisinin günümüze ulaşan en büyük örneklerinden biri olduğu gibi yüzyıllar boyunca musiki, edebiyat ve sanat, açısından her dilden ve inançtan İstanbullunun bir araya geldiği önemli merkez olmuştur.

İhsan İLZE İstanbul Kara Surları 39

Ali KONYALI İhsan İLZE İstanbul Kara Surları Hayır sahipleri, çeşme sebil ve namazgâhlarını (açık hava ibadethanesi) benzer nedenlerle bu aksta yaptırmışlardır. Ayrıca kapıların karşısına gelecek şekilde inşa edilen değişik tarikatlara ait tekkeler sayesinde bu akslarda manevi hayat canlı tutulmuştur. Buradaki bir diğer önemli yapı unsuru da kahvehanelerdir. Bunlar hem şehre giriş çıkış yapanların dinlendiği, hem de gece şehre ulaşanların konakladığı yapılar olarak toplumsal hayatta önemli bir yere sahip olmuştur. 40

Yedikule-Silivrikapı semtlerinin önünde, surların dışında uzanan arazide İstanbul Rum ve Ermeni cemaatlerinin 19. yüzyıl sonunda oluşan vakıf hastaneleri vardır. Osmanlı döneminin şehirde inşa edilen önemli sağlık tesislerinden oluşan bu yapılar bugün tüm İstanbul halkına hizmet vermeye devam etmektedir. Ermeni cemaatinin hastanesi içerisinde hem kurumun hem de İstanbul Ermeni Cemaatinin tarihiyle ilgili objelerin teşhir edildiği müze, kent tarihinin bu cemaat açısından ilginç bir kesitini sunmaktadır. 41

Ali KONYALI İhsan İLZE Balıklı Rum Ayazması Bu sağlık tesislerine ismini veren Balıklı Rum Ayazması 6. yüzyıldan bugüne ziyaret edilen ve kutsal olduğu kabul edilen su kaynağıyla kent tarihindeki birçok sürecin şahitliğini yapmıştır. Bu ayazmanın avlusunda yunan harfleriyle Türkçe mezar taşları ile 19. yüzyıl Rum aristokrasisinin ve patriklerin mezar anıtları da İstanbul Ortodoks cemaatinin çeşitliliğini ve çok kültürlülüğünün hatıralarıdır. 42

Ali KONYALI Balıklı Rum Ayazması Şehir surları kentin Antik Çağ ve Ortaçağının ayakta kalabilmiş en önemli hatırası olduğu gibi etrafındaki Bizans ve Osmanlı dönemlerinin iç içe geçmiş zengin dokusu ile de Akdeniz dünyasının en büyük metropollerinden biri olan İstanbul un 5. yüzyıldan günümüze batı sınırını oluşturmaktadır. 43

Yedi dikule Kap ısı 44

İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI SÜLEYMANİYE DÜNYA MİRAS ALANI Metin Ahmet Vefa ÇOBANOĞLU Hayri Fehmi YILMAZ Feridun ÖZGÜMÜŞ Fotoğraf İhsan İLZE Aynur KARAGÖL Dilruba KOCAIŞIK Yayın No: 4 Birinci Basım Mayıs 2014 Tasarım ALART www.alart.com.tr Kapak Fotoğrafı Yedikule Baskı Senk Ofset Matbaacılık www.senk.com.tr @Copyright 2014, Alan Başkanlığı Bu kitabın yayın hakları; İstanbul Sit Alanları Alan Yönetimi Başkanlığına aittir. Yayının tamamı veya bir bölümü hiçbir biçimde çoğaltılamaz, dağıtılamaz yeniden elde edilmek üzere saklanmaz. 45