ÖDEMELER BİLANÇOSU VE DENGESİ I. Temel Yapı Ülkede yerleşik kişilerin belirli bir dönem boyunca yabancı ülkelerde yerleşik kişilerle yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik kayıtlarına Ödemeler Bilançosu denir. Ödemeler bilançosunun belirli bir dönem boyunca gerçekleştirilen işlemleri göstermesi bunun bir akım kavramı olmasını ifade eder. A- Ekonomik İşlem ve Ülkede Yerleşik Olma Ele alınan bir ülke ile dış dünya arasındaki mal, hizmet ve faktör akımlarına Uluslararası Ekonomik İşlemler ülkenin dış dünya ile yürüttüğü tüm ekonomik işlemlere Uluslararası Ekonomik İşlemler Bilançosu denir. B- Alacaklı ve borçlu işlemler Alacaklı işlemler ülkede yerleşik kişiler lehine yabancılar üzerinde bir alacak hakkı doğuran işlemlerdir. Ödemeler bilançosunun aktifine kaydedilir. Borçlu işlemler yabancılar lehine, ülkede yerleşik kişiler üzerinde alacak hakkı doğuran işlemlerdir. Ödemeler bilançosunun pasifine kaydedilir. C- Uluslararası Ticari İşlemlerin ikililik Özelliği Bütün uluslararası ekonomik işlemler ülkelerden birine mal ve hizmet diğerine bunun karşılığı olan maddi (parasal) talep hakkı doğurur. Kayıt tekniği olarak ödemeler bilançosu Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemine dayanır. Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Bu yöntemde bir borçlu işlemin, ilgili olduğu hesabın borçlu yanına kaydedildikten sonra, başka bir hesabında alacaklı yanına yazılarak denkleştirilmesidir. D- Otonom ve denkleştirici işlemler Cari işlemler ve sermaye hesabına kaydedilen işlemlere Otonom işlemler denir. Ayrıca çizgi üstü işlemler olarak da adlandırılır. Otonom işlemlerin sonucunda ortaya çıkan dengesizliğin neden olduğu işlemlere Denkleştirici İşlemler denir. Ayrıca çizgi altı işlemler olarak da adlandırılır. II. Ödemeler Bilançosunun Hesap Grupları
ÖDEMELER BİLANÇOSU Cari İşlemler Bilançosu Mal Ticareti Hizmet Ticareti karşılıksız Transforlar Sermaye Hesabı Uzun Vadeli Sermaye H. Kısa Vadeli Sermaye H. Resmi Rezerv Hesabı Döviz Rezervi Altın Rezervi İstatistik Farklar Doğrudan Yatırım Portfolyo Yatırım Verilen Krediler Bankaların Döviz varlıkları A- Cari İşlemler Bilançosu Mal Ticareti (Görünür Ticaret): Cari işlemler bilançosunun mal ticareti alt bölümüne denir. (Uluslararası ekonomik işlemlerin genellikle ½ ve 2/3 ünü kapsar.) Hizmet Ticareti (Görünmez Ticaret): Ülkenin hizmet ithalat ve ihracatından kaynaklanan ödemelere denir. Uluslararası hizmetler kapsamındaki bazı işlemler: Dış Turizm Uluslararası Taşımacılık Banka ve Sigorta Yabancı Sermaye Yatırımları Yurt Dışı İşçi Gelirleri Yurt Dışı Resmi Hizmetler Lisans Bedelleri, Kiralar, Komisyonlar Karşılıksız Trasferler: Karşılık olarak bir ödeme gerektirmeyen işlemlerdir. Bağışlar ve yardımlar bu kapsama girer. B- Sermaye Hesabı Ülkeye giren ve ülkeden çıkan sermayeyi gösteren hesaptır. Vade durumuna göre ikiye ayrılır. 1- Uzun Vadeli Sermaye Hesabı (Bir yıldan daha uzun) a) Doğrudan Yatırım: Yabancıların ülkede yaptıkları ya da ulusal firmaların yurt dışında yaptıkları yatırımlara denir. b) Portfolyo Yatırım: Yabancı tahvil ve hisse senetlerinin alım ve satımına denir. 2- Kısa Vadeli Sermaye Hesabı (Bir yıldan daha az) Finansman bonoları, hazine bonoları, mevduat sertifikaları, vadeli mevduat hesapları, ihracat kredileri, muhabir açıklar vb gibi kalemler kısa vadeli sermaye hesabı kalemleridir.
C- Resmi Rezervler Hesabı Ülkenin merkez bankası tarafından tutulan uluslar arası rezervlerdeki değişmeleri gösteren hesaptır. Bunlar altın ve döviz rezervleridir. Ancak altın işlevi geçmişe oranla azalmıştır. D- İstatistik Farklar Ödemeler bilançosu istatistiklerini muhasebe kayıtları anlamında denkleştirmek amacıyla kullanılır ve bir tek kalemden oluşur. III. Ödemeler Bilançosunun Açık ve Fazla Vermesi Temel denge: Cari işlemler bilançosu ile uzun süreli sermaye bilanöolarının toplamından oluşur. Likidite Dengesi: Temel dengeye özel kısa süreli sermaye dengesinin eklenmesi ile bulunur. Resmi Rezerv işlemleri Dengesi: ülkenin yabancı resmi kuruluşlara olan kısa süreli sermaye borçları ve resmi rezervler hesabı toplamından oluşur. A- Dış Açıkların Nedenleri Ülkede uygulanan harcama genişletici politikalar Kalkınma hızının göreli olarak yükseltilmesi Teknolojik gerilik ve ekonomi yönetimindeki gerilik Dışa bağımlılığın aşırı derecede olması Ülkedeki tercihlerin yabancı mallar yönünde değişmesi İktisadi dalgalanmalar Döviz spekülasyonu ve mali krizler B) TÜRKİYE DE YENİ ÖDEMELER DENGESİ KAYIT SİSTEMİ Türkiye de 1984 ten sonra ÖD bazı düzenlemeler yapılmıştır: 1. 1984 sonrası Türkiye sinde liberalizasyon sonucu yerleşiklerin birbirleriyle yaptığı döviz alış verişi artmıştır. Dolayısıyla, yerleşiklere ait döviz tevdiat işlemleri ve döviz işlemleri ÖD kayıtları dışında tutulmuştur. 2. Eski sistemde Transit Ticaret görünmeyen işlemler içinde idi. Yenide görünür (CİH) içinde 3. Sermaye hareketlerinde yer alan bedelsiz ithalat, şimdi karşılıksız transfer (özel) içinde yer almıştır. Yani, CIH de yer alır. 4. Ödemeler Dengesi Finansmanı; Yeni sistemde ödemeler dengesinin finansmanı amacıyla
sağlanan krediler ÖD tablosunda orta ve uzun vadeli sermaye hareketleri tablosunda ayrı bir kalem olarak yer almaktadır. 5. yeni sistemde krediler ve konvertible olmayan dövizler resmi rezerv kapsamına alınmamış ve kısa vadeli sermaye çıkışı olarak gösterilmiştir. C) ÖDEMELER DENGESİ TABLOSUNUN EKSİKLİKLERİ Ödemeler dengesi, ülkenin birikmiş dış borç ve alacaklarını göstermez. ÖD bir akım kavramdır. Yani bir yıl içinde tüm ekonomik ve mali işlemlerin ortaya çıkardığı açık, fazla veya dengeyi gösterir. Öte yandan bir ülkenin o güne dek birikmiş borç ve alacaklarını gösteren tabloya borçluluk dengesi denir ve stok kavramdır. vermez. ÖD tablosu, uluslar arası ticaretin bileşimi ve ülkeler arasındaki dağılımı açısından bilgi D) ÖDEMELER DENGESİNİ SAĞLAMA YOLLARI - Otomatik denkleşme mekanizması (devlet müdahalesi yok) - Hükümet politikalarıyla dış dengeyi sağlama 1. Otomatik Denkleşme a. Döviz Kuru Mekanizması Bu mekanizma, serbest değişken kur sisteminde işleyebilir. Bir dış ödeme açığı sonucu döviz kurları yükselmeye başlar ve yani bir kur üzerinde dış denge gerçekleşir. Hükümet kur değişmelerine müdahale etmemelidir. b. Gelir-Fiyat mekanizması Keynes in gelir istihdam teorisine dayanır. Buna göre, bir dış dengesizliğin etkisi doğrudan doğruya milli gelir ve iç fiyatlar üzerinde görülür. c. Modern Parasal Denkleşme Günümüzde para arzındaki değişmelerin faiz oranları ve kredi hacmi üzerinde etkileri çok önemli sonuçlar doğurmaktadır. Faiz haddi değişmesi yatırım, istihdam ve milli geliri etkiler. Ödemeler bilançosu açığı
MB Döviz Satar Para arzı daralır, kredi hacmi daralır. Faiz oranı yükselir Yatırım ve toplam harcamalar daralır. Kısa vadeli sermaye girişi olur Dış ticaret bilançosu düzelir Dış ödemeler dengesi sağlanır. 2. Hükümet Politikalarıyla Dış Dengeleştirme - Harcama kaydırıcı - Harcama değiştirici a. Harcama Kaydırıcı Politikalar Toplam harcamaların hacminden çok bileşimini değiştirmek amaçtır. 1) Döviz Kuru Değişmeleri: Döviz arz ve talebini değiştirme politikaları ve devalüasyon veya revalüasyon yapma. 2) Dış Ticaret Kısıtlamaları: İthalat yasakları, kotalar, gümrük tarifeleri 3) Kambiyo Denetimi: Dövizle yapılan işlemler kısıtlanır. b. Harcama Değiştirici Politikalar Para ve maliye politikasıyla toplam harcamalar değiştirilir. 1) Para Politikası: Munzam karşılıklar, reeskont ve APİ ile para arzı üzerinde değişiklik yaparak toplam talebi etkiler 2) Maliye Politikası: Kamu harcamaları ve vergi politikasıyla toplam talebi değiştirir. 3) Devalüasyon: Devalüasyon yapılarak dış ticaret bilançosu denkleştirilmeye çalışılır. Ancak bunun gerçekleşebilmesi Marshall Lerner koşuluna bağlıdır.
M / M M / M Q / Q Q / Q e 1 m e x * * 1 (M*/M*); yerli mallar cinsinden ihracat yüksek olur. Esneklik toplamlarının mutlak değeri 1 den büyükse, devalüasyonun başarı şansı o denli Devalüasyonun Etkileri: 1. Yurt içi fiyatlar; Devalüasyon sonucu ihracat artıp ithalat azalmışsa, ihracat ve ithalata rakip endüstrilerde toplam talep yükselecektir. Bu da çoğaltan etkisiyle ekonomiye yayılıp milli geliri ve fiyatları etkileyecektir. 2. Yurt içinde fiyatlar artarsa, üretim artar tüketim azalır 3. Devalüasyon sonucu kur gerçek değerinde olduğu için sermaye girişi olur. 4. Döviz talebi azalır. 5. Döviz arzı (veya döviz gelirleri) belirsizdir. (ihracatın fiyatı düşer, ancak hacmi artar.) 6. Dış Ticaret Hadleri; Devalüasyon sonucu yurt içi malların fiyatları artarken ticaret yapılan ülkede yurt içi fiyatlar düşecektir. Kesin bir şey söylenemez. 7. Dış Ticaret Dengesi Üzerindeki Etkisi; Her zaman olumlu olmayabilir. Devalüasyon sonucu döviz talebi düşer. Bu, dış ticaret açığını azaltır. Ancak döviz arzı üzerindeki etki belirsiz olduğundan kesin olarak belli değildir. Eğer döviz arzı artarsa toplam etki olumsuzdur. Devalüasyonla İhracat Artışı (J. Eğrisi) Sonuçta; Başlangıçta yapılan devalüasyon dış ticaret açığını kısa dönemde artırır. Çünkü GDP yi azaltır. Ancak uzun dönemde t 1 den sonra etkisini gösterir. Analizlerde hep uzun dönem dikkate alınır. Emme Mass etme Yaklaşımı: Marshal Lerner koşuluna göre devalüasyon yapıldığında, ekonominin ihracatı artacak, ithalat azalacaktır. Yani ekonomi artan ihracatı karşılayacaktır. Ekonominin yeterli kaynaklara sahip olduğu örtülü olarak kabul edilir.bu yaklaşımda ise; talep koşullarının yeterli olduğu varsayımından hareketle, devalüasyon yapıldığında arz artışı için gerekli koşullar incelenir. Eğer ekonomide düşük (eksik) istihdam varsa bu gerçekleşebilir. Aksi halde açık artmış olur.
E) ÖDEMELER BİLANÇOSU KALEMLERİ I) Cari İşlemler Hesabı II) III) IV) a) (X-M) b) Hizmet İhracat veya İthalatı i) Turizm ii) Bankacılık iii) Sigortacılık iv) Taşımacılık c) Tek Yanlı Transferler (işçi gelirleri) i) Özel Bağış ve Hediyeler (karşılıksız transferler) ii) Hükümet transferleri (resmî transferler) d) Dış borç faiz ödemeleri Sermaye Hesabı a) Uzun Vadeli Sermaye i) Doğrudan Yabancı Yatırımları ii) Portföy Yatırımlar iii) Resmî Sermaye İşlemleri (baraj, köprü) b) Kısa Süreli Sermaye (Sıcak para) Net Hata Noksan Resmî Rezervler a) Kısa Vadeli Resmî Sermaye b) Döviz Eurobondlar c) Parasal Altın Hazinenin Borçlanması Çizgi Üstü İşlemleri (Yani Otonom / Dengesizlik Doğuran İşlemler) Çizgi Altı İşlemleri (Yani, Denkleştirici / Dengesizlik Giderici İşlemler)
d) ADR ve IMF Pozisyonu