ANKARA ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ ENERJI HUKUKU-1 HKS-303 2015-2016 GÜZ DÖNEMİ Alparslan BAYRAKTAR LL.M. 16 Ekim 2015
Piyasa Düzenleme Süreci Deregülasyon Piyasanın Oluşturulması Düz. Kur., Mevzuat, Lisans Özelleş. ve Yeniden Yapıl.
Gelişmiş Ülkeler (Ör. ABD, İngiltere) 2 1 1-Özelleştirme ve Yeniden Yapılandırma 2-Düzenleyici Kurum, Mevzuat, Lisans 3-Piyasanın Oluşturulması 4-Deregülasyon 3 4 Ekonomik Verimlilik
Dönemsel Elektrik Sektörü Gelişimi 1900-1930 Özel Sektör 1930-1950 Belediyeler, Kamu 1950-1960 Karma ekonomi politikası 1960-1970 Plan dönemleri -Kamu 1970-1980 Kamu 1980-1990 Liberal politikalar 1990-2000 Özel sektör, özelleştirme 2001- Kurullar, Özel Sektör?
İlk Düzenlemeler 4 Aralık 1884, 2025 sayılı Menafii Umumiyeye İmtiyazat hakkında Kanun 1935 Etibank, MTA, EİEİ 1953 DSİ 1970 TEK
3096 TEK dışındaki özel hukuk hükümlerine tabi sermaye şirketlerinin elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticareti ile görevlendirilmesine imkan tanınmıştır. 3096 sayılı Kanun'un uygulanmasına ilişkin esasları belirlemek amacıyla l985 yılında "Üretim Şirketleri Yönetmeliği" ve "Görev Bölgelerinin Tespitine İlişkin Yönetmelik"; l987 yılında ise "Görevli Şirketler Yönetmeliği" çıkarılmıştır. 3096 sayılı Kanun'un 3. maddesi; Devlet Planlama Teşkilatı'nın (DPT) görüşü alındıktan sonra ETKB nın teklifi üzerine, Bakanlar Kurulu'nun önceden yönetmelikle belirlenmiş görev bölgelerinde, elektrikle ilgili hizmet vermek üzere kurulmuş olan sermaye şirketlerine (Görevli Şirketler) elektrik üretim, iletim ve dağıtım tesisleri kurulması ve işletilmesi ile ticaretini yapma görevinin verilmesini içermektedir.
. 3096 3096 sayılı Kanun'un 4. maddesi; ETKB tarafından elektrik üretmek amacı ile kurulacak sermaye şirketlerine (Üretim Şirketi) elektrik üretim tesisi kurma ve işletme müsaadesi verilmesi hususunu düzenlemektedir. 3096 sayılı Kanun'un 5. maddesi ise; görev bölgelerinde kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılmış veya yapılacak üretim, iletim ve dağıtım tesislerinin işletme haklarının görevli şirketlere verilmesini düzenlemektedir. Ayrıca 3096 sayılı Kanun uyarınca 4 Eylül 1985 tarih ve 18858 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 85/9799 sayılı 3096 sayılı Kanunun 10. Maddesine göre: TEK dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretim Tesisi Kurma ve İşletme İzni verilmesi Esaslarını belirleyen Yönetmelik çerçevesinde otoprodüktörler veya otoprodüktör grupları da kendi faaliyet konularında elektrik ihtiyaçlarını karşılamak üzere Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nın izni ile üretim tesisi kurup, elektrik üretebilmektedirler.
Elektrik Enerjisi Fonu 15 Mart 1990 tarih ve 20462 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 3613 sayılı Kanunla 3096 sayılı Kanun'da bazı değişiklikler yapılmış ve getirilen Ek Maddelerle özel sektör tarafından yapılacak projelere finansal destek vermek ve elektrik enerjisi fiyatlarında istikrar sağlamak amacıyla Elektrik Enerjisi Fonu (EEF) kurulmuştur. l99l yılında da EEF'nun işleyişine ilişkin 91/1630 sayılı Yönetmelik çıkarılmıştır. Fon, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı bünyesinde faaliyet göstermiştir.
TEAŞ - TEDAŞ 3096 sayılı Kanun hükümleri mülkiyet devrini içermediği için elektrik sektöründe gerçek bir özelleştirilmeden söz edilememektedir. Bu amaçla l2 Ağustos l993 tarih ve 93/4789 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Türkiye Elektrik Kurumu (TEK); Türkiye Elektrik Üretim, İletim Anonim Şirketi (TEAŞ) ve Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi (TEDAŞ) ünvanlı iki ayrı İktisadi Devlet Teşekkülü şeklinde yeniden yapılandırılmıştır.
3974 1 Mart 1994 tarih ve 21864 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 3974 sayılı Kanun enerji tesislerinin özelleştirilmesi esaslarını içermektedir. Kanun'un 5. maddesi yapılacak sözleşmelerin özel hukuk hükümlerine tabi olup, imtiyaz teşkil etmeyeceklerine ilişkin düzenlemeyi içermekteydi.
İPTAL 3974 sayılı Kanun'un bazı maddeleri 24 Ocak 1995 tarih ve 22181 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 9 Aralık 1994 karar günlü 1994/42-2 karar sayılı Anayasa Mahkemesi Kararı ile iptal edilmiştir. Anayasa Mahkemesi Kararında; 3974 sayılı Kanunda yer alan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile enerji alanında faaliyet gösteren İktisadi Devlet Teşekküllerinin, bu Kanun'a dayanarak veya diğer kanunların özel sektörün enerji üretimi, iletim ve dağıtım tesislerini kurma ve işletmelerini veya mevcutların işletme haklarının devir almalarını öngören hükümlerine tabi olup, imtiyaz teşkil etmezler şeklindeki 5. madde hükmünü iptal etmiştir.
İPTAL GEREKÇE Anayasa Mahkemesi 3974 sayılı Kanunun bazı maddelerini iptal ettiği 9 Aralık 1995 tarihli ve Esas:1994/43, Karar:1994/42-2 sayılı Kararında:...Elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı ile ilgili etkinlikler kamu hizmetidir. Çünkü bu etkinlikler, kamu yararına dönük, toplumun ortak gereksiniminin karşılanmasına yönelik, düzenli ve sürekli etkinliklerdir......idare hukukunda imtiyaz kavramı, kamu hizmetinin yürütülmesi yöntemlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Kamu hizmetinin sermaye, kar, hasar ve zararı özel hukuk kişisine ilişkin olarak idarenin gözetim ve denetimi altında genellikle çok uzun süreli bir idari sözleşme uyarınca özel hukuk kişilerince yürütülmesine İmtiyaz denir... Konusu, kamu hizmetinin kurulmasını ve/veya işletilmesini bir özel kişiye devretmek olan sözleşmeler kamu hizmeti imtiyaz sözleşmeleri olarak tanımlanmaktadır... denilmektedir.
3996 1994 yılında 3996 sayılı Kanun hazırlanarak 13 Haziran 1994 tarih ve 21959 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu Kanun, büyük miktarlarda yatırım gerektiren alt yapı tesislerinin (köprü, tünel, baraj, sulama, içme ve kullanma suyu, arıtma tesisi, kanalizasyon, haberleşme, maden işletmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, çevre kirliliğini önleyici yatırımlar, otoyol, demiryolu, yeraltı ve yerüstü otoparkı ve sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları ve benzeri yatırım ve hizmetler) ve elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı projelerinin Yap-İşlet-Devret modeli kapsamında gerçekleştirilmesini sağlamaya yönelik usul ve esasları içerir. Yap-İşlet-Devret adı ilk defa bu Kanun'da yer almıştır.
İPTAL 3996 Sayılı Kanun'un 5. maddesi 20 Mart 1996 tarih ve 22586 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 28 Haziran 1995 karar günlü, 1995/23 karar sayılı Anayasa Mahkemesi Kararı ile iptal edilmiştir. Anayasa Mahkemesi Kararında 3996 sayılı Kanun'un 5. maddesindeki Yüksek Planlama Kurulunca belirlenen idare ile sermaye şirketi arasında imtiyaz teşkil etmeyecek nitelikte bir sözleşme yapılır. Bu sözleşme özel hukuk hükümlerine tabidir. hükmünü iptal etmiştir. Böylece Anayasa Mahkemesi 3996 sayılı Kanun kapsamında Yap- İşlet-Devret modeli çerçevesinde gerçekleştirilecek proje ve yatırımlarla ilgili olarak idare ile özel şirketler arasında yapılan sözleşmelerin kamu hizmeti imtiyaz sözleşmesi olduğuna ve Danıştay ın incelemesinden geçirilmesi gerektiğine ve ayrıca bu iptal nedeniyle uygulama alanı kalmayan aynı Kanun'un 14. maddesinin ikinci cümlesini oluşturan Bu Kanuna göre yapılacak yatırım ve hizmetler hakkında 10 Haziran 1326 tarihli Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun ile 25 Haziran 1932 tarihli ve 2025 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaz hükmünün de iptaline karar vermiştir.
İPTAL GEREKÇE Anayasa Mahkemesi Yap-İşlet-Devret modelini düzenleyen 3996 sayılı Kanunun bazı maddelerini iptal eden 28 Haziran 1995 gün ve Esas:1994/71, Karar:1995/23 sayılı Kararında, kanunda özel hukuk hükümlerine bağlı olduğu belirtilen sözleşmelerin idari sözleşme olduğunun kuşkusuzluğunu ifade ettikten sonra: Eğer bir kamu hizmeti uzun süreli olarak özel girişime gördürülecekse, düzenlenen sözleşme imtiyaz sözleşmesi niteliğindedir. Yasal düzenlemeler bu niteliği değiştirici etki yapamaz demektedir.
4283 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Yap-İşlet kararnamesi ile ilgili olarak Danıştay'ın vermiş olduğu yürütmeyi durdurma kararından sonra Yap-İşlet modelinin uygulanmasını devam ettirmek amacıyla gerekli hukuki girişimlerde bulunmuş ve bu amaç için hazırlanan 4283 sayılı Yap-İşlet Kanunu 16 Temmuz 1997 tarihinde yürürlüğe sokulmuştur. Bu Kanun ile özel sektöre hidrolik, nükleer, jeotermal ve diğer yenilenebilir enerji kaynakları ile çalıştırılacak santrallar dışındaki enerji üretim tesislerini kurup, işletme ve bu tesislerin mülkiyetine sahip olma hakkı verilmektedir.
Kanun Elektrik Enerjisi ile ilgili başlıca Yasalar İçeriği 3096 (4 Aralık 1984) Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı ve Ticareti ile Görevlendirilmesi Hakkında Kanun 3974 (22 Şubat 1994) Kamu İktisadi Teşebbüslerinin özelleştirilmesi 3996 (8 Haziran 1994) Bazı Yatırım Hizmetlerinin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun 4046 (22 Kasım 1994) Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesinde ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun 4047 (24 kasım 1994) Bazı Yatırım ve Hizmetlerin YİD Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanunda Değişiklik 4180 (30 Ağustos 1996) 4283 (19 Temmuz 1997) 3996 Sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Yap-İşlet Modeli ile Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışının Düzenlenmesi Hakkında Kanun
3096 ve 4283 sayılı Kanun kapsamında uygulanan modeller Yap-İşlet-Devret Modeli Bu model yeni ve henüz tamamlanmamış olan hidroelektrik ve termik santrallara uygulanabilmektedir. Özel sektör finansmanını temin ederek tesisi kurarak, işletir ve sözleşme süresinin bitiminde Devlete devir eder. Yap-İşlet Modeli Bu model yeni termik santrallara uygulanabilir. Özel sektör finansmanını temin ederek tesisi kurar, işletir ve sahip olur. Ürettiği elektriği belirli bir süre belirlenen tarife üzerinden TEAŞ a satar. İşletme Hakkı Devri Modeli (Üretim) İşletme Hakkı Devri Modeli (Dağıtım) Otoprodüktörlük Uygulaması Bu model ile TEAŞ a aitüretim santralları belirli bir bedel karşılığında özel sektöre sözleşme süresi boyunca devredilir. Bu model ile TEDAŞ a ait dağıtım tesisleri belirli bir bedel karşılığında özel sektöre sözleşme süresi boyunca devredilir. Bu uygulama ile sanayi kuruluşlarına kendi enerjilerini üretme imkanı tanınır.
4446 4446 sayılı Kanun ile Anayasa da mevcut olan devletleştirme kavramına özelleştirme kavramı eklenmiştir. 47. Madde nin birinci fıkrası uyarınca bir kamu hizmeti ifa eden özel kuruluşlar, kamu yararının gerektirdiği hallerde devletleştirilebilir. 47. Madde ye ikinci fıkra olarak eklenen yeni fıkraya göre kamu kuruluşlarının, kamu iktisadi teşebbüslerinin ve kamu tüzel kişilerine ait olan diğer teşebbüslerin özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir. Bu Değişiklik sonucunda, ilk kez özelleştirme Türkiye de açık bir anayasal dayanağa kavuşmuştur. 47. Maddeye üçüncü fıkra olarak eklenen diğer bir fıkraya göre Parlamento, devlet, kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzel kişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerin hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzel kişilere devredilebileceği veya yaptırılabileceği hususlarını düzenler. 4446: 14 Ağustos 1999 tarihli ve 23786 sayılı R.G. de yayımlanmıştır.
KURUMSAL DEĞİŞİM
ÖZET TÜRKİYE ENERJİ PİYASASININ SERBESTLEŞTİRİLMESİ 1984 Özel sektörün elektrik piyasasına girmesine izin verilmesi TEK (üretim, iletim ve dağıtım) Elektrik piyasasının özelleştirilmesinin amacı Arzı garanti altına almak Yerel ve yenilenebilir kaynaklarının kullanımını teşvik etmek Piyasadaki rekabeti artırmak 1994 2001 2005 Dağıtımın üretim ve iletimden ayrılması TEAŞ ın bölünmesi Bölgesel dağıtım şirketlerinin kurulması EÜAŞ (üretim) TEAŞ (üretim ve iletim) TEİAŞ (iletim) TETAŞ (toptan satış) TEDAŞ (dağıtım) 21 bölge (dağıtım) 21 bölge (dağıtım) 2009 Üretim özelleştirmesin in başlaması EÜAŞ (üretim) Özel Sektör (üretim)