TÜRKİYE de LALE YETİŞTİRİCİLİĞİNİN SÜS BİTKİLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ Prof. Dr. M. Emin Barış A.Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü İÇERİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Türkiye, dünyanın üç önemli gen merkezinin kesişme noktası olan bir bölgede bulunması nedeniyle bitki genetik kaynakları açısından büyük bir potansiyele sahiptir. Türkiye'de 8715 türde 10 bin 400 takson yer alırken bu rakam Suriye'de 3500, İran'da 7000, Bulgaristan'da 3300, Almanya'da 2500 ve İngiltere'de 2000 dir. Türkiye endemik bitkiler açısında da Dünyanın dikkat çeken ülkelerinden birisidir. 9000 çiçekli bitki türünden yaklaşık 3000 tanesi endemik olup bu sayı bütün Avrupa ülkelerinin 2500 olan endemik türlerinin sayısından daha fazladır. Ülkemizin tür zenginliği içinde doğal çiçek soğanlarının ayrı bir yeri vardır. Lale özellikle doğu kültür ve mitolojilerinde özel bir yere sahiptir. Edebi eserlerde sıkça kullanılmasının yanı sıra mitolojilerde de lalenin ortaya çıkışına dair farklı ve çok çeşitli hikayeler bulunmaktadır. Osmanlı imparatorluğu tarihinde bir döneme adını veren lalelerin bilimsel adındaki Tulipa sözcüğü Farsça Toliban (Turban, Sarık) kelimesinden gelmektedir. Asya, Kuzey Afrika ve Avrupa da yaygın 80 kadar Lale türü vardır (Bazı literatürlerde 100 150 tür bulunduğu belirtilmektedir). Lale denildiğinde akla ilk gelen ülke, aslında doğal olarak hiçbir lale türünün yetişmediği Hollanda dır. Oysa Türkiye nin hemen hemen tüm bölgelerinde yetişen 18 kadar doğal Lale türü bulunmaktadır. Lale, İlk olarak 1559 yılında Conrad Gesner tarafından İstanbul dan Ausburg a getirilmiş ve T. Gesneriana ismini almıştır. Daha sonraki yıllarda ülkemizden Hollanda'ya götürülen lale
soğanlarıyla bitki orada üretilmiş, ıslah edilmiş, birçok melezi elde edilmiş ve sonra tüm dünyaya yayılmıştır. Doğal laleler arasında yapılan melezlemeler sonucu 5000 in üzerinde yeni çeşit elde edilmiştir. Türkiye de doğal olarak bulunan Lale türleri: Tulipa agenensis Kaba Lale (Antakya) Tulipa aleppensis Adıyaman Lalesi, Halep Lalesi (Urfa) Tulipa armena var. Lycica Likya Lalesi Tulipa biflora (Başkale, Van) Tulipa bithynica (İstanbul) Tulipa Julia Yaban Lalesi Tulipa hellespontica (İstanbul) Tulipa humulis Bodur Lale (Van) Tulipa kaghyzmanica Kağızman Lalesi (Kağızman, Kars) Tulipa mucronata Oltu Lalesi (Oltu, Erzurum) Tulipa orphanidea (T. turcica) Manisa Lalesi, Geyik Lalesi, Türk Lalesi (Balıkesir, Manisa) Tulipa pulchella Çoban Lalesi, Mor Lale, (Muğla, Mersin, Adana) Tulipa saxatilis Kereya Lalesi (Marmaris, Muğla) Tulipa schrenkii Kefe Lalesi Tulipa sintenisii Muş Lalesi (Ağrı, Muş, Van) Tulipa sprengeri Amasya Lalesi Tulipa sylvestris Yavruağzı (Kazdağı, Edremit, Balıkesir) Tulipa thracica Trakya Lalesi (Trakya)
Tulipa undulatifolia (Urla, İzmir) Tüm Dünyada halen yetiştiriciliği yapılan binlerce tür olmasına karşılık her yıl yeni Lale varyeteleri üretilmektedir. Dünyada çiçek soğanlarının üretimi ve ticareti açısından Hollanda çok büyük bir yere sahiptir. Konya ilimiz kadar bir yüz ölçümüne sahip olan ve nüfusunun sadece %5 i tarım sektöründe bulunmasına karşın A.B.D. ve Fransa dan sonra Dünyanın en fazla tarım ürünleri ihraç eden 3. ülkesi durumunda olan Hollanda soğanlı/yumrulu bitkilerin üretimi ve ticaretinde de söz sahibidir ve bu sektörde tekel durumundadır. Çiçek soğanı üretim alanlarının dağılımına bakıldığında üretimin en fazla Hollanda (% 53,5), Birleşik Krallık (% 10,9), A.B.D. (% 8,4) ve Çin de (% 4,7) yapıldığı görülmektedir. Soğanlı/yumrulu bitki üretimi konusunda ilk sıralarda yer alan ülkelere göz atacak olursak: Ülke Üretim Alanı (Ha) Üretilen Başlıca Çeşitler Hollanda 22.987 Lale, Zambak, Diğer Birçok Çeşit Birleşik Krallık 4.700 Nergis, Lale, Glayöl A.B.D. 3.600 Nergis, Lale, Glayöl, Zambak, Iris Çin 2.000 Zambak, Nergis, Lale Fransa 1.370 Zambak, Lale, Iris, Glayöl, Yıldız, Nergis Japonya 1.080 Zambak, Lale, Glayöl Polonya 800 Lale, Zambak, Nergis, Glayöl, Yıldız Çiçek soğanlarının toplam küresel ihracat değeri 1,1 milyar ABD dolarıdır. Dünya üzerinde çiçek soğanı ihracatı yapan en önemli ülke Hollanda dır ve dünya ihracatının % 80,4 ünü gerçekleştirmektedir.
Tüm süs bitkilerinde olduğu gibi Lale üretimi ve ihracatı konusunda da en ön sırada olan Hollanda da lale ve diğer soğanlı/yumrulu bitkilere peyzaj düzenleme çalışmalarında da geniş yer verilmektedir. Bu gün Avrupa da en fazla ziyaret edilen soğanlı/yumrulu bitkilerin sergilendiği Keukenhof Hollanda nın simgelerinden birisi durumundadır. Oysa zengin iklim ve arazi çeşitliliğine sahip olması nedeniyle bir çok bitki türünde olduğu gibi soğanlı/yumrulu bitkilerin yetiştiriciliğinde de önemli bir potansiyele sahip ülkemizde 2004-2005 sezonu itibariyle doğal çiçek soğanlarının üretim alanı sadece 226 hektardır ve soğanlı/yumrulu bitki üretimi toplam süs bitkileri üretiminin yalnızca % 6 sını oluşturmaktadır. Ülkemizdeki mevcut zengin doğal bitki örtüsü arasında ayrı bir yere ve ticari öneme sahip olan doğal çiçek soğanları, hızlı kentleşme ve sanayileşmenin yanı sıra yapılan aşırı sökümler nedeniyle azalmış ve hatta bazı türler nesilleri tehlike altındaki bitkiler grubuna girmişlerdir. Doğal çiçek soğanlarının 1960 yılından sonra ihracatı güncellik kazanmış ve bu bitkilerin üretimi yerine yaklaşık yüz yılı aşkın bir süredir ülkemizin doğasından sökülerek ihraç edilmesi yoluna gidilmiştir. Çevre bilincinin gelişmesi ile soğan ihracatı sonucu doğanın tahrip olduğu düşüncesi ağırlık kazanmıştır. Bu kapsamda CITES - Nesilleri Tehlike Altındaki Doğal Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretini Düzenleme Antlaşmasına uyum, çevre örgütleri ile bilim adamlarının toplumu bilinçlendirme gayretleri, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın kontenjan sınırlamaları ve bazı yıllarda söküm yasaklamaları ile doğadan sökümün kontrol altına alınmasına çalışılmıştır. Bu doğrultuda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 1989 yılında doğal çiçek soğanlarının sökümü, üretimi ve ihracatı konularında bir yönetmelik
çıkarılmıştır ve bu yönetmelik 1991, 1995 ve 2004 yıllarında yeniden düzenlenmiştir. Bu yönetmelikle birçok doğal çiçek soğanının ihracatı yasaklanmıştır ve belirlenen yönetmelikler çerçevesinde sökümlere izin verilmiştir. Lale (Tulipa), Liliaceae (zambakgiller) familyasından Tulipa cinsini oluşturan güzel çiçekleri ile süs bitkisi olarak yetiştirilen, soğanlı, çok yıllık otsu bitki türlerine verilen ad. Anavatanı Kazakistan dır. Türkiye nin çoğu yerine özellikle Nevşehir ve bölgesine doğal olarak yayılmıştır. Soğanlarının üzerinde zarımsı bir örtü bulunur. Etli ve yeşil 2-8 yaprağı vardır. Çiçekler, saplar ucunda çoğunlukla bir, bazen ikidir. Çiçek parçaları altılıdır. Kırmızı, sarı ve ara tonlarda renklere sahiptir. LALE SOĞANI Lale soğanları türlerine bağlı olarak eylül kasım aylarında dikimleri yapılır. Çiçeklenme zamanı olarak ta yine türlere bağlı olarak şubat mayıs aylarıdır. Halen binlerce tür olmasına karşılık her yıl yeni varyeteler üretilmektedir. Bu konuda Hollanda gerek üretim gerekse ticaretinde söz sahibidir ve tekel durumundadır. Lale soğanlarının tüm varyetelerine bakıldığında orijinlerinin Orta Asya ve Ön Asya olduğu görülmektedir. Üretilen yeni melez türlerde; Yeni renk tonları, Yeni formlar, Farklı çiçeklenme periyotları ve daha dayanıklı ve uzun süreli çiçek açabilecek özellikler geliştirilmektedir. Ancak ticari olarak piyasada bulunan müdahale edilmemiş türlerde ise en doğal halleri ile üretilmeye çalışılmaktadır. Melez türlerdeki diğer bir özellik de ticari kaygılardan ötürü soğanların bir sonraki yıllarda üreme özelliği kilitlenmektedir. Lale soğanları yumrulama şeklinde üremektedir. Bu şekilde mutasyona uğrayan lale soğanları müdahale edilmeksizin de mutasyona uğrayabilmekte kalitelerinde farklılıklar oluşabilmektedir. Lale türleri çiçek açma periyotları,formları ve orijinleri göz önüne alınarak aşağıdaki türlerden bahsedebiliriz.; Erkenci Laleler, Duble çiçekli erkenci laleler, Darwin hibritleri, Geç açan laleler, Geç açan duble laleler, Greigi laleleri (melez) Parrot laleler. Zambak tipi laleler. Yukarıdaki türlere göre kullanılacak alanların özellikleri göz önüne alınarak temin edilir. Her türün kendine has özelliği vardır Fiyat aralıkları da buna göre değişmektedir. NE ZAMAN DİKİLMELİ Çiçek soğanları ilkbaharda çiçeklenen güz soğanları ve yazın çiçeklenen yaz soğanları olarak ikiye ayrılırlar. Güz soğanları yaşadığımız yerin iklim koşullarına bağlı olarak dikim zamanlarında farklılık gösterebilir. Soğuk iklime sahip yerlerde Eylül ile Kasım ayları arasında, ılıman iklime sahip olan yerlerde Ekim ile Ocak ayları arasında dikilebilirler. İlk dondan sonra toprağın rahatlıkla işlenebilir olması dikim için idealdir. Yaz soğanları ise Mart
Haziran ayları arasında dikilebilir. İklim soğuk ise yaza doğru, sıcak ise Mart ayından itibaren dikilebilirler. TOPRAK YAPISI NASIL OLMALI Toprağın iyi drene olması dikkat edilmesi gereken en önemli noktadır. Unutmamak gerekir ki ne dikerseniz dikin toprağın iyi işlenmiş olması her zaman çok önemlidir. Bu sadece dikimi kolaylaştırmakla kalmaz aynı zamanda soğanların yeni köklerinin iyi bir başlangıç yapmalarına da yardımcı olur. Drenajın sağlanmış olması şartıyla soğanları saksılara da dikebilirsiniz. Tüm toprak türleri çiçek soğanları için uygundur. Ancak çiçeklerin bol ve canlı olması ve çürümeden birkaç yıl kullanılması isteniyorsa, besin değeri yüksek, fiziksel özellikleri ideal olan hazır torflarla karıştırılmış ortamda yetiştirilmelidir. Genel kullanım torfları ise bu ihtiyaca fazlasıyla cevap verecek niteliktedirler. Aşırı ıslak toprak sorun yaratabilir. Toprağın dikimden önce iyice çapalanması gereklidir. Aşırı killi toprak üst tabakaya torf ve gübre ilave edilerek uygun hale getirilir. GÜBRELEME Genel olarak çiçek soğanları ayrıca bir gübrelemeye ihtiyaç göstermezler çünkü soğanlı bitkiler kendi gıda rezervlerini bünyelerinde depolarlar. Ancak daha uzun ömürlü ve daha zengin çiçeklenme için özel soğan gübresi ile çiçeklerinizin daha uzun ömürlü ve daha canlı renkli olmalarını sağlayabilirsiniz. Eğer çiçek soğanlarınız birkaç yıl toprakta bırakılacaklarsa sonbaharda toprağın yavaş yarayışlı gübre ile beslenmesi önerilir. Bu ilave gıda soğanlarınızın gelecek ilkbaharda sağlıklı bir şekilde çiçeklenmeleri için gerekli gücü toplamasına yardımcı olur. Bu gübreleme her yıl tekrarlanmalıdır. SOĞANLAR NEREYE DİKİLMELİ Genellikle bahçenin herhangi bir yerine (güneşli, gölgeli, yarı gölgeli alanlar, bordürler, teraslar, çitlerin etrafı veya ağaç altlarına vb ) dikilebilirler. Boyları kısa olanları önlerinde görüntülerini kapatacak herhangi bir engel olmaksızın, uzun boylu soğanları ise duvar önlerine veya bordürlerin arka kısmına gelecek şekilde dikilmeleri önerilir. SOĞANLARIN DİKİM DERİNLİĞİ Soğanların dikim derinlikleriyle ilgili genel kural, soğanın boyunun iki katı derinliğe dikilmeleri gerektiğidir. Dikim derinlikleri soğan paketleri üzerinde ayrıca belirtilmektedir. DİKİM ARALIKLARI NE KADAR OLMALI Küçük canlı çiçek soğanları birbirlerine oldukça yakın yaklaşık 10ar cm aralıklarla daha büyük canlı soğanlar ise yaklaşık 12-13 cm aralıklarla dikilebilirler. Çok daha belirgin bir renk cümbüşü yaratmak istenilirse soğanları daha yakın, hatta birbirlerine neredeyse değecek kadar yakında dikebilirsiniz.
SOĞANLAR NASIL DİKİLMELİ Soğanlarınızı dikmeye başlamadan önce birbirlerine uygun aralıklarla yere dizmeniz önerilir. Bir mala veya soğan dikim aleti yardımıyla toprakta uygun derinlikte çukur açtıktan sonra büyüme tarafları yukarı gelecek şekilde yerleştirilmelidir. Daha sonra delikler toprakla doldurulup hafifçe bastırılmalıdır. Eğer çok miktarda soğan dikilecek ise tüm dikim alanını önceden kazarak dikime hazırlamak çok daha pratiktir. Daha sonra dikeceğiniz soğan ve yumruları uygun derinliklere, birbirlerine uygun aralıklarla topraktaki yerlerine yerleştirebilir ve delikleri açarken çıkarttığınız toprakla üzerini örtebilirsiniz. TOPRAK YAPISI NASIL OLMALI Eğer yağmur yağmıyorsa, dikimden hemen sonra soğanları sulamanız önerilir. Soğanlar ıslak toprakta daha çabuk kök oluşturacaklardır ki bu da bitkinin bundan sonraki gelişimi için çok önemlidir. Soğanların çiçeklenmeye başlamalarına kadar olan süre boyunca yağacak olan kış ve ilkbahar yağmurları geri kalan su ihtiyacını gidereceklerdir. Ancak eğer kışın da kuru iklime sahip olan bir bölgede yaşıyorsanız, belirli aralıklarla sulamanız gerekecektir. Kısacası toprağın kurumasına izin verilmemelidir. DİKİM SONRASI İHTİYAÇLAR NELERDİR Güz soğanlarının yapraklardan veya samandan oluşmuş koruyucu bir örtüye pek ihtiyaçları yoktur. Bununla birlikte eğer yaşadığınız bölge çok soğuk olup sürekli don yaşanıyorsa veya kış şartları çok şiddetliyse ve eğer soğanlarınız erken dikildiyse, ölü yapraklarla yada saman ile 10cm kalınlığındaki bir koruyucu tabaka soğanlarınızı donmaktan koruyacaktır. Soğanların pek çoğu aynı zaman da çok yıllık bitkiler olduklarından toprakta yerlerinde bırakılabilirler ve böylece bir sonraki sene de çiçeklenecektir. ÇİÇEKLENME BİTİMİ Son aşamada çiçek tohumları oluşmadan önce kafalarını kesiniz. Daha sonra, yapraklarda tamamen solunca soğanları sökerek temizleyiniz. Aynı saksıyı kışlık bir bitki ekmek için acilen boşaltmanız gerekiyorsa, yapraklar solmaya başladığında soğanları yaprakları ile birlikte itinalı bir şekilde bahçenizde gölge, serin ve rutubetsiz bir yerde bir sonraki dikim mevsimine kadar bekletiniz. Ancak lale soğanları çiçeklenme bitiminden sonra toprakta bırakılmamalıdır, aksi halde çürürler. Topraktan çıkartılıp serin, kuru ve gölge bir yerde saklanmalıdır. Yaz soğanlarının da pek çoğu çok yıllık bitkilerdir. Örneğin Dalya her sene daha fazla sayıda çiçeklenme yapar. Soğan paketlerinin arkasında dikim derinliğiyle ilgili dikim ve çiçeklenme zamanlarını gösteren şemalar vardır. Bunlardan yararlanarak her soğanın uygun dikim koşullarını sağlayabilir. Bulunduğunuz mevsime göre uygun soğanı dikebilirsiniz. Tablolarla ilgili kullanım bilgilerini aşağıdaki örneklerde görebilirsiniz.
SOĞAN ÜRETİMİ TOPRAK Lale soğanı üretiminde taşsız,kumlu-tınlı, kireçsiz ve PH sı ortalama 7 olan topraklar tercih edilir.toprağın, dikim öncesi iyi bir şekilde hazırlanması, tezeksiz ve düz olması istenmektedir.diğer önemli bir noktada lalenin her yıl değişik bir alanda üretime alınması yani toprak değiştirme gerekliliğidir.bu özellikle lale ateş hastalığına karşı alınan bir önlemdir ayrıca renk karışımı söz konusu değildir. Literatürlerde lale dikilmiş bir alana tekrar lale dikmek için ortalama 5 yıl geçmesi gerektiği vurgulanmaktadır. İKLİM Üretimde rakımın yüksek, kışın soğuk ve karlı yerler önerilmektedir. GÜBRELEME Gerekli toprak analizleri yapıldıktan ve bitkinin gereksinim duyduğu besin madde miktarları saptandıktan sonra bir gübreleme yapmak önerilmekle beraber genelde dikimden 2-3 hafta evvel 40 kg kompoze gübre hesabıyla Amonyum sülfat ile gübreleme yapılır. DİKİM Ekim-Kasım aylarında, sıra usulü dikim uygulanır. Homojen havalanmayı sağlamak için sıraların hakim rüzgarların estiği yönde olması istenir. Ke...iz toprak yapısı ve su birikintileri hastalıklara yataklık yapacağından tesviyesi düzgün bir arazi istenir. Lale soğanlarında büyüklükleri değişiklik göstermekle birlikte ortalama 10-13 cm derinlikte olabilir.ağır topraklarda soğanın 6-7 cm derine dikimi kafidir.profesyonel bir yetiştiricilik için mutlaka soğan ilaçlaması yapılmalıdır (Fungisit). Dikim derinliği, dikim makinesi ile ayarlanabilir. Sıra arası mesafe 75 cm idealdir. Dikim yapılırken büyüklükleri ve renkleri aynı olan soğanların dikim yapılmasına dikkat edilmelidir.bir metrekare alana ortalama 150-250 adet soğan düşecek şekilde ayarlama yapılmalıdır. HASTALIK ve ZARARLILARLA MÜCADELE Yeşil aksam oluşumundan çiçekler görülene dek her 15 günde bir Maneb, Zineb, Benlate gb. Fungusitlerle münavebeli olarak ilaçlama yapılır. Toprak altı yada üstü zararları için de herhangi bir insektisit (Tiodan, Heptaklor, Morocide vs. gibi) zararlıların çeşidine göre herhangi biri kullanılabilir. Üretim alanında hastalıklı bitkiler tespit edilirse bunların soğanı ile birlikte sökülerek imha edilirler. SELEKSİYON ve BAŞ KIRMA Seleksiyonun amacı ana türler içine karışmış diğer yabancı türlerin populasyondan uzaklaştırılmasıdır. Goncalar renk göstermeye başlayınca devamlı kontroller ile yabancı tür ve çeşitler saptanıp soğanıyla beraber yerinden sökülür ve tarla dışında bir yerde toplanıp imha edilirler. Soğanın besin maddelerini çiçek ve çiçekte tohum oluşumu için harcamasını önlemek amacıyla goncalar renk göstermeye başlayınca goncanın hemen altından koparılır ve toplanan bu goncalar tarlanın dışında bir yere gömülerek imha edilir.
HASAT Soğanın söküm zamanının geldiği; bitki yapraklarının sararıp kahverengileşmeye başlamasıyla, soğan dış yüzünün kahverengileşip kayganlaşmasıyla anlaşılır. Söküm zamanı gelmiş olan soğanları makine ile, çeşitlerin birbirine karışımını engellemek amacıyla ayrı ayrı ve özenle sökülürler, sandıklara koyulup etiketlenirler ve depoya sevk edilirler.