KÜLTÜR TARİHİMİZE IŞIK TUTAN MÜHİM BİR KAYNAK: SEFINETÜ'S-SAFI

İLAM Araştırma Dergisi c. I, sy. 2 (Temmuz-Aralık 1996) KÜLTÜR TARİHİMİZE IŞIK TUTAN MÜHİM BİR KAYNAK: SEFINETÜ'S-SAFI Necdet TOSUN* Bu malduede, Osmanlı son dönemi,mutasavvıf ve şllirlerinden Ahmed Safi Bey tarafından kaleme alınan mühim bir kaynak tanıtılacaktır. Tasavvuf, edebiyat, tarih ve genel kültür konularını ihtiva eden cm ~ekiz ciltlik bu yazma eserin ismi bazı kaynaklarda "Sefine-i Sfijl' olarat zikredilmesille rağmen, müellif tarafından dllima "Sefinetü' s-sô.fi" olarak kaydedilmişti~. Binaenaleyh, makalemizde fuüellifin verdiği isme sadık kalmayı tercth ettik. Konuya başlamadan önce, Sefinetü 's-safi hakkında bizi bilgilendirip araştırmaya sevkeden muhterem hocamız Prof. Dr. Mustafa Tahtalı Bey' e teşekkürü bir borç biliyoruz. 1- MÜELLİF: AHMED SAFI BE\0 (Tatlıdilzade) Müellif, Sefinetü 's-safi'nin I. cildinin ilk iki sayfasına iradelerle kaydetmiştir: kendi terceme-i halini şu "Seyyid Ahmed sıın Bey b. Seyyid İbrllhim b. el-hile Ali, 1267 sene-i hicriyyesi Rabiu'l-llhir'inin yirmi ikinci Pazartesi gecesi (Şubat 1851) İstanbul'da Bahçekapısı civarındaki lımelerinde dünyaya gelmiş ve Abdülhaınid-i Evvel'in Bahçekapısı'nda binli eylediği Sıbylln mektebinde Kur'lin-ı Kerim ve tecvid okumuş, Vııtide Sultan Rüşdi Mektebi'nde dahi mukaddiınllt-ı ulfimu görmüştür. Elviye mutasarrıflıkları me'~firiyyetinde bulunan pederiyle beraber Anadolu ve Rumeli cihetlerinde gezmiş ve 1282 sene-i hicriyyesi Receb'inde (Kasım 1865) milliye hazinesi istikrllz odasina me'mfir olınuş ve o tıırihten i'tibllren meşllhir-i ulemlldan Tokatlizilde demekle ma'rfif ve pllyesini ihrllzla bilfiil Anadolu kazaskerliğinde bulunmuş olan İstanbullu Hacı Ahmed Efendi'den * Ar~t rrnacı, İlııll ~tırrnalar Merkezi (İLAM).

178 1 Necdet TOSUN ulom-ı Arabiyye'yi ve müctehidin-i İraniyye'den olup o zaman İstanbul'da bulunan Mirza İsmail'den!isan-ı Farisi'yi ahzeylemiştir... "ı Ahmed Safi Bey, Rus muharebesinde İplikhane, asker1 misafirhane ve hastane başkati pliklerinde bulunmuş, savaştan sonra da Selanik Fırka-i Askeriyyesi başkatipliğinde, Aydın vilayeti'ndeki Menteşe ve Tavasağnam ve a'şar memuriyetlerinde, mülkiye tekaüd sandığı kaleminde, ma'zı111n kısmı mümeyyiz ve müdürlüğünde bulunmuştur. 1913'te (mali 17 Mayıs 1329) emekli edilmiş, bu tarihten sonra Sefine'yi kaleme almaya başlamıştır. Ocak 1917 'den (Kanun-i san11332) Aralık 1918'e (Kanfin-i illa 1334) kadar Evkaf Nezfu.eti hesabına Defter-i Hakanı Münakalat Kalemi'nde' uygun bir maaşla memurluk yapmış, bu vazife esnasında aynca kendisine "hatt-ı siyakat tedklki" görevi verilmiş ise de, yapamayacağını beyanla ma'zeret bildirmiştir,c.aralık 1918'de bu vazifeden ayrıldıktan sonra, kütüphanesindeki 2000 cildden fazla kitabı, sahaflar çarşısında kiraladığı dükkanda satmaya başlamıştır. Ancak o dönemde kitapçılıkla geçinmenin mümkün olmadığını aniayıp bu işi bırakan Ahmed Safi Bey (1 Rab1u'l-evvel 1339/Kasım 1920) elinde kalan kitapları bir süre sonra toptan sahaflara satarak evinde ibadet ve inzivaya çekilmiştir (Cemaziye'l-abire 1339/Mart 1921).) Veratından bir sene önce Dizdariye'de Özbekler dergabında cuma geceleri Mesnevi okuttuğu nakledilmektedir. TebdTI-i hava için Sanyer'de oğlu ma'lill binbaşı İbrahim Bey'in evinde bulunduğu esnada 1926'da (12 Zilka'de 1344) vefat etmiş, vasiyyeti gereğince Anadolu Kavağı'ndaki büyük şehidlikte "Püskülsüz" namıyla ma'rfifhoca Sactık Efendi'nin civarına defnolunmuştur2. Nakş1-Hruid1 meşayıhından Çarşamba'daki Yanyalı İsmet Efendi'ye müntesib olduğu, ancak tarikatını gizlediği nakledilir3. Sefine' sinden anlaşıldığına göre geniş bir kültüre sahip olan Ahmed Safi Bey, İbn Araöı'nin düşüncelerine bağlı, hurfifilik ve ilm-i simyaya merakı olan melamt-meşreb bir zattır. Döneminin entellektüel mutasavvıflarından Hüseyin Vassaf, Bursalı Mehmed Tabir, İbnüleni1n ve Ahmed Avni Konuk Beyler'le de tanışık olduğu anlaşılmaktadır. Üç dilde (Türkçe, Arapça, Farsça) yazı ve şiir yazabilen Ahmed Safi Bey isimli-isimsiz makaleler neşretmiştir. Tarihimizde Ahmed Safi isminde başka şahıslar da bulunduğu için, diğerleriniıı eserleri ile bahis konumuz olan Ahmed Safi Bey'in eserlerini birbirine kanştırmamak gerek:ir4. ı b k. Ahmed Sm Bey, Sefinetü 's-siifi, I, ı (numarasız ilk sayfa). 2 bk. Hüseyin Vassıü, IV, ı53-4; İbnülemin, lli, ı562-3. 3 Hüseyin Vassaf, IV, 153-4. şeyhinin hayau için bk. ae, Il, 213-Ek. 4 Ahmed Siifi ismindeki diğer bazı şahıslar: a) Ahmed Siifi (ö. 936/ı529?) bk. Gölpınarlı, s. ı20; Levend, s. 349-350; b) Ahmed b. Muhammed Siifi Rumi (ö. ıo00/159ı-2), bk. Bağdatlı, I, ı50; c) Ahmed b. Ahmed es-siitl eş-şılzill (ö. ı254/1838'den sonra), bk. Kehhiile, I, 98. d) Ahmed Siifi Tokadi Mevlevl (ö. ı276/ı859-ı860), bk. Bağdatlı, I, ı88; Kehhiile, I, ı55.

Sefinetü' s-safi 1 ı 79 Ahmed Safi Bey'in üç eseri ve neşrettiği bir dergi vardır. Onun en büyük eseri yazma ve onsekiz cilt (3350 sayfa) tutan Sefinetü's-Safi'dir. Aynca şiirlerini topladığı yazma bir Dfvan'ı 5 ile Mecmuam isminde 1893-4'te neşrettiği küçük bir kitapçığı vardır (İstanbul 131 1). Bu eserde edebiyat üzerine bazı yazılar, şiirler, nükteler ve İbn Malik'in Elfıyye'sinden bir bölümün açıklaması yer alır 6. Şu'le adındaki dergisi ise, "Siyasetten Maada Herşeyden Bahseder Risll.ledir" serlevhasıyla 1885'te (1302-3) onbeş günde bir neşeedilmeye başlamış ise de üç-dört sayı sonra tarihe karışmıştır 7. Şu'le'de, Ahmed Safi Bey'in yanısıra A. Cevdet, M. Fazll, M. Beh1c, Hacı Haşim, M. Abdurrahman imzalı kişilerin yazıları da neşredilmiştir. Konular edebiyat, tarih ve fen bilimleri ağırlıklıdır. Ahmed Safi Bey ayrıca edebi, ilmi, cefri bazı kitaplara ta'llkatı olduğunu bizzat kendisi zikretmektedifs. Hüse)'in Vassaf, Ahmed Safi Bey'in kendisine yazdığı mektupları Sefine-i Evliyil'sının içine bırakmıştır. Bu mektuplar, onun hayatı ve şahsiyeti konusunda fikir verebilecek mll.hiyettedir9. II. SEFINETÜ'S-SAFI Son zamanlara kadar Sefinetü's-Safi'nin varlığından bile pekçok araştırmacı habersiz idi. Merhum Kemaı Edib Kürkçüoğlu Bey'in hazırlamış olduğu Osman Şems Efendi Dfvanı'ndan SeÇineler (İstanôul 1996) adlı eseri neşre hazırlayan muhterem hocamız Prof. Dr. Mustafa Talıralı Bey, Kemaı Edib Bey'in mukaddimede Sefinetü's-Safi'den bahsettiğini görmüş ve eserin araştırılınasını tavsiye etmişti. Bu mukaddimede eserin İstanbul Üniversitesi Cerrah Paşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi'nde bulunduğu söyleniyordu. Ancak araştırdığımızda bu kütüphanede adı geçen eserin bulunmadığını gördük. Bilahare Süleymaniye Kütüphanesi mikrofilm arşivinin katalogları arasında bu kitabın ismine rastladık. Eserin mikrofilmi, Aralık 1972 - Mart 1973 tarihleri arasında Süleymaniye Kütüphanesi mikrofilm arşivi için çekilmiş (nr. 2096), ancak eser bu tarihten sonra kaybolmuştur. Aslı hruen kayıp olan eseri mikrofilmlerinden istirade ile tanıtmaya çalışacağız. 5 Bir nüshası Süleymaniye Ktp., Zühdü Bey, nr. 538'de kayıtlı olup 58 sayfadır. Ancak bu nüsha dfvarnn tümü mü, yoksa bir kısmı mı olduğu belli değildir. 6 Bugün matbı1' nüshalarına rastlamak da oldukça zordur. Bir tanesi Süleymaniye Ktp, İhsan Mahvi, 154'te kayıtlıdır. 7 Bazı nüshan için bk. Duman, s. 377. Bu katalogda "Sahibi: Aluned Siifi (Tokat/ı)" yazılmış ise de, parantez içindeki ifade yanlıştır. 8 b k. Ahmed Safi, Sefinetü 's-sfıji, I, I (numarasız ilk sayfa). 9 bk. Hüseyin Vassaf, IV, 153-154 arası. Mektuplar, Sefirıe-i Evliya'ya kalemle aktanlmadığı gibi, monıaj da yapılmamıştır. Orjinal halleriyle ilgili sayfalar arasına bırakılmıştır.

180 1 Necdet TOSUN Şu ana kadar Sefineta's-Safi'nin ismine dört kaynakta rastlayabildik. Mehmed!ahir Bey (v. 1925) Osmanlı Maellifleri'nin "isimleri Muhtelif Fasıllarda Zikrolunmayan Teracim-i Ahva.I Kitabi an" bölümünde.ahmed Safi Bey' in Sefine' sini de zikretmiştir 10. Hüseyin Vassaf Bey (v. 1929) Sefine-i Evliya'sında: "Müşarun ileyhin bir muazzam eseri vardır. Naınt Sefine-i Safi' dir. Bunda birçok zevat-ı kiramın tercüme-i ha.ii veeazım-ı İslam'ın sözleri ve müellifin bakayıka dekayıka dair babisieri vardır... Sefine-i Safi on sekiz cilddir. Peyderpey yazılmakta olduğundan aded-i cildin mütezayid olması daire-i ihtima.idedir" demiştir. İbnüleınln Mahmud Kemal İnal Bey (v. 1957), Son Asır TUrk Şairleri' nde: "On sekiz cildden mürekkeb ve kırk anbar kabilinden Sefine-i Safi isimli basılmamış bir eseri de vardır... Şimdi Divan'la Sefine'nin nerede bulunduğunu bilmiyorum" demektedir 11 Kemaı Edib Kürkçüoğlu Bey (v. 1977) de, Osman Şems Efendi Dfvô.nı'ndan SeÇtneler'e yazdığı mukaddimede: "18 cildden terekküb eden bu eser, Osmanlı Maellijleri gibi son devrin her sahadaki ricll.li hakkında geniş bilgiler vermektedir... Bu gayret mahsillü eser İstanbul Üniversitesi Cerrah Paşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsü'nün iki yıl öncesine kadar müdürlüğünü ira eden Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver Bey'in del1l.let ve teşvikıyle, merhfimun oğlu tarafından adı geçen enstitünün kütüphanesine armağan edilmiştir... İmparatorluğumuzun son devir fikriyatını araştıracak olanlar bu eserden.. müstağni kalamazlar. Sefine-i Safi'nin doğrudan doğruya Süleymaniye Kütüphanesi'ne devri müınkin değilse mikrofilminin aldırılması uygun olur" demektedir. Bu güzel tesbitierin içindeki bilgilerden birisi doğru değildir. Zira eser, adı geçen kütüphaheye hediye değil, satış yoluyla intika.i etmiştir. Ahmed Safi Bey'in tarunu Şükrü Tatlıdil (Sami Bey'in oğlu), eseri 2000 TL karşılığında 16. 4. 1964 tarihinde Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi'ne satmıştır12. SefinetU 's-safi, takriben onbir senelik bir emeğin mahsillüdür. Müellif, kendi döneminde yaşayan ya da kısa süre önce verat etmiş bazı ulema, meşayıh ve şuaranın terceme-i hallerine, varsa eser ve şiirlerine yer vermiştir. Bu açıdan Sefine büyük bir önem arzetmekte olup, belki de bazı şahıslar hakkında yegane kaynak durumundadır. Öte yandan eser, Osmanlı son dönemindeki İstanbul'un kültürel ve sosyal hayatı hakkında araştırma yapanlara önemli bilgi ve belgeler aktarmaktadır. İstanbul'daki bazı semtlerin tarihi, kaynak suları, yangınlar, meyhaneler, bazı fiyat listeleri, edebiyat, hat ve mı1sikl bu bağlamda zikredilebilir. Kahve, çay, tütün, kuşlar ve çiçekler gibi genel kültür konularına da temas eden Sefine, adını bile duymadığımız onlarca çiçek ismi sayarak Osmanlı kültürünü 10 Mehmed Tahir, III, 199. ll İbnüleıılln III, 1562. 12 bk. Ahmed Sill, Sefineta 's-safi, I. cildin numarasız son sayfasına alıcııun d~tüğü not ve tarih.

SefinetU' s-safi 1 181 günümüze aktarmaktadır. Tüm bunların yanısıra eser, tasavvuf tarihimiz açısından ayn bir önem arzetmektedir. Bazı meşayıhın.terceme-i h1ili, vahdet-i vücfid, Bektaşilik, huril.filik, ilm-i simya ve tasavvuf ıstılahiarı hakkında vermiş olduğu bilgiler tasavvuf araştırmacıları için oldukça mühimdir. Özetle söylemek gerekirse, SefinetU's-Safi, tasavvuf, edebiyat, tarih ve kültür tarihi araştırmacıları için mühim bir kaynaktır. Ancak bu büyük bilgi hazinesi ne alfabetik, ne de konu tasnifıne göre yazılmadığı için istiradesi zordur. Bu zorluğu aşmak ve araştırmacılara eserden istiradeyi kolaylaştırmak için konu fihristini sunuyoruz. III. ESER İN MUHTEV ASI Cild: I. (s. 1-69)1 3 Müellif, bu cildi yazmaya, emekli olduğu tarih olan 20 Mayıs 1913'te (23 Cemaziye'Iuhra 1331) başlamıştır. Konu başlıkları: İlk iki sayfada müellifin terceme-i hali yer almaktadır. Şerh-i Ş ir' a' dan nakil (s. 3), Mevlana' dan Farsça bir gazel (s. 6-7), B ali Efendi'nin bu gazele yaptığı Arapça şerh (s. 7-19), Emir Buharl'nin aynı gazele yazdığı Türkçe şerh (s. 19-28), İbn Sina'dan bazı nakiller (s. 29-38), Hassan b. Sabit'in Arapça şiiri (s. 38 vd.), Ma'rfif Kerhi'den bir hikaye (s. 44), Hoca Şevket'in Farsça bir beytine Saliihi Uşşill Efendi tarafından yapılan şerh (s. 45-47), Molla Örfi'nin Fasça şiirine ilimmetzade Abdullah Efendi tarafından yapılan Türkçe şerh (s. 50-62), bazı şiirler, İstanbul'da Vukfi' Bulan Ba'zı Hariklar 14 (yangmlar) (s. 68). Cild: II. (s. 70-191) Müellifbu cilde Temmuz 1913 'te (mali 1329) başlamıştır. Konu başlıkları: Uzunca bir hadis ve kelarrıl konular (s. 69-76), Ma'rifet (s. 77), İsm-i A'zam (s. 78), Ka'be veravza tarihiyle ilgili bilgiler (s. 79 vd.), Hicaz Vilayeti (s. 148 vd.), Bahru'l-utam tefsirinden bir iktihas ve Izahı (s. 162-175), Taliik (s. 175 vd.), Ba'zı Fetava-i Şerlfe (talak hakkında) (s. 184 vd.). 13 Sayfalar varale usı11ü değil, matbu kitap gibi numaralannuştır. 14 Bunun gibi tüm baş harfleri büyük yazılanlar, müellifın orjinal başlıklandır.

182 1 Necdet TOSUN Cild: III. (s. 192-326) Konu başlıkları: Meşhfir Citali Harik-ı Kebtrine Dair Selaniidi Ahmed Ata Efendi'nin Bir MektUbu (s. 193-205), bazı şiirler ve İbn Arabl'den nakiller, Hakikat-ı Muharnmediyye (Fusfls Şerizi'nden nakil) (s. 217-8), İşarat (hurfifilikle ilgili) (s. 228-231), Mift1ih-ı Hurfif-i Cavidan ez-fazı (s. 232-5), hurfifiliğe dair bazı şiirler, Seyyid Nestınl Gilyed (s. 258), İ'tikad-ı Hurfifiyye (s. 259-263), Vird-i Seher-i Ertab-ı Fazlullah (s. 263), bazı şiirler, Hacı Bektaş-ı Veli el-horasant (Bekt1iş1 silsilesi ve Bekt1işllik hakkında) (s. 287-325). Cild: IV. (s. 326-421) Müellifbu cilde Ağustos 1913'te (1329 m1l.ll) başlamıştır. Konu başlıkları: Yazı (hat yazısı) (s. 329-333), Kat'-ı Kalem (s. 333), Tahkık-ı Evveli Kiülbet (s. 334 vd.), Hattın Fazileti ve Ona ihtiyacı ve Keyfiyyet-i Vaz'ını Beyandadır (s. 344-357), Bektaşller Hakkında Miil1ihaza (s. 357-360), bazı şiirler ve ıstılahlar. Cild: V. (s. 422-508) Konu başlıkları: 1324 Senesi ittidasından (Mart 1908) Haziran 1329'a (1913) Kadar Ya' ni Beşbuçuk Sene Zarfında İstanbul'u Yeryer Kül Eden ve Asar-ı Harabesi El-an B ili Duran Büyük Yangınların Mevki'leri (Yangının İsmi: Hasköy; Tarm-i Vukilu: Mart 1324; Yanan Yerin Metre Murabbaı: 89.300; Yanan Binaların Adedi: 420...) (s. 442-444), Dönmeterin menşei, usul ve adetleri, mezheb ve ayinleri hakkında bilgiler (s. 444-466),. bazı şiir ve hikayeler, Enw1r-ı Siilıeylf' den nakiller (s. 488-491), Kelfle ve Dimne hakkında (s. 491-499). Cild: VI. (s. 509-5.88) Müellifbu cildi Eylül 1913'te (1329 mili) yazmaya başlamıştır. Konu başlıkları: Sanayi-i İslamiyye (s. 509-526), Beşaret-Büşr&, Beşer, Kaza ve Kader,, Zenb, Iyaı, Temasüh, Gar!b, Beriyye, Berr... gibi terimler (tümü s. 526-583), Cila Tertibi (s. 583 vd.). Cild: VII. (s. 589-680) Konu Başlıkları: Li san-ı Osman!: Dilimizi, Y azımızı Düzeltelim (s. 589-599), Zulüm ile Küfür Beyninde Farklar ve Günahlar (s. 599-607), ilm-i vefk, tılsım ve ebcedle ilgili bilgiler (s. 607-616), bazı şiirler, Devlet-i Osmaniyye'nin 1161 (1748) Senesi İbtidasından

r Sefinetti's-Safi 1 183 Sene-i Mezkfuun Nihayetine Kadar Bir Sene Zarfındaki Irad ve Masrafını Mübeyyin İcınaldir (s. 670-673), Süveyş Kanalı (s. 674), Satranç (s. 675-683). Cild: VIII. (s. 681-870) Konu başlıkları: Müslümanlar Nasıl Terakkl Eder (s. 681-690), Robert Koleji (s. 690-697), Adalet (s. 697 vd. Müellif burada İbrahim Sam! isminde bir oğlu olduğundan bahseder), ittihad ve Terakkl Cem'iyyeti. Müellif, bu konuda şunları kaydeder: Bu cem'iyyet, Abdülhamid-i zalimin evabir-i saltanatma yakın bir vakitte sivri akıllı gençlerden, ihtiyarlardan mürekkeb olarak teşekkül etti. Rumeli'nde, Mısır'da, Paris'te cem'iyyete mensfib kimseler vardı. Bunlar düşündüler, taşındılar, kaşındılar, askeri elde etmeğe çalıştılar. Nihayet muvaffak oldular. Mahdfimum yüzbaşı S1imi ve damadım binbaşı doktor Münir cem'iyyetin efradından oldukları cihetle Manastır' da, Res ne' de bulunduğum zaman Resneli Niyazi' Bey'le topçu yüzbaşısı Osman Efendi cem'iyyete dahil olınaklığıma pekçok ısrar ettikleri halde d1ihil olınadım... (s. 715 vd.). Bektaşller ve Aynü'l-cem' (s. 719-731), Kavs-i Kuzah (gökkuşağı) (s. 731-736). Bazı ıstılahlar: Reca, Hulk, Firaset, Ta'z1m, ilham, Himmet, Muhabbet, Berk, Zevk, Mükaşefe, Vakt, Sırr, Sahv, Gaybet, Müşahede, Ma'rifet, Baka, Vücfid, Tevh1d (tümü s.736-756), Bursevl'nin Kitabu'n-Netfce's!fıden genelde vahdet-i vücfidla ilgili uzun bir nakil (s. 757-802), Mes'ele fi beyani tahrlıni'r-raks (s. 807-816), Der Beyan-ı RUh ve Alem-i Ervah ve Meratib-i An (Azlz Nesefi'nin Ziibdetü'l-lıakfıik'ından Farsça alıntı ve tercümesi) (s. 816-819), Zahir-Batın (Kitabu'n-Netfce'den) (s. 819), Mevt-i Tabi! ve Mevt-i İrad1 (s. 822), Ve's-Semai ve't-tarık (s. 823 vd.), vahdet-i vücfid konuları (s. 857 vd.). Cild: IX. (s. 871-1040) Müellifbu cildi Haziran 1915'te (Şa'ban 1333) yazmaya başlamıştır. Konu başlıkları: "Allahümme" kelimesi üzerine (s. 872-875), İbn Arabl'den istikba.ie aid bazı haberler (s. 875-6), İbn Arab1'nin Siillemü'l-irtika adlı uzunca şiiri (s. 878 vd.), Hurfifilik ve ilm-i cefrle ilgili eserlerden alıntılar (s. 883-903), İlın-i Hurfif (s. 903-928), Enfiye İ'ma.Ii (s. 947-8), Müellif Ahmed Safi Bey'in Farsça gazeline Has1r1zacte dergahı postuişini Elif Efendi'nin söylediği naz1re (s. 950-1), Mut'a Nikahı (s. 964-970), İbtida-i Kıraat-i Mevlid-i Neb1 (s. 971-3), Scmerkand (s. 977-980), Istaflln (havuç) (s. 996-1008), İmam Ali (Kerramallahü vecheh) (s. 1008-1012), Hünsa (s. 1012-1017), Tekke (s. 1017-1022), bazı şiirler.

184 1 Necdet TOSUN Cild: X. (s. 1041-1196) Müellif, bu cilde Şubat 1916'da (Rabtu'l-ahir 1334) başlamıştır. Nuınarasız olan ilk sayfada müellifin orta ve ileri yaşlarda çekilmiş iki ayn resmi ile bunlann üzerindeki şu not göze çarpar: "Harb-i umumf münasebetiyle İstanbul'da kağıt bulunamadığından ve bulunanlar dafevkalfıde pahalı olduğundan bu cüz'ü bi'z-zarore bu misüllü kağıda yavnağa mecbur oldum." Konu başlıklan: Ta-hll. kelimesinin anlamı (özellikle Rfizbihan Baklt ile Ni'metullah Nahcuvant'nin tasavvufi tefsirlerinden iktibaslar yapılmıştır) (s. 1042-5), Aşk (Eflatun, İbn Sina, Cüneyd Bağdactt, Mevlana, Hafız gibi şahıslardan iktibaslar ve şiirlerle ele alınır) (s.1045-1058), Ashab, Sohbet, La'n, Sebb, Buğz gibi kavramlar açıklandıktan sonra Emevller ve Muaviye'nin aleyhinde tarih kitaplarından bazı nakiller yapılır. Bu arada müellifin Muaviye aleyhinde yazılan bir kitap hakkındaki şu cümleleri dikkate şayandır: "Nesayıh-ı Kafiye ise Hindistan'da tab' edilmiş ve bazı nüshalan İstanbul'a getirilmiş ise de, taraf-ı meşlhattan musadere edilerek mahv edilmiştir" (s. 1092). Meskfikat-ı Ecnebiyyenin Osmanlı Lirası (Altın) Yüz Kuruş Hesabıyla kıymetleri (o tarihlerdeki Osmanlı para ve altını ile Avrupa devletlerinin paralan karşılaştınlarak listesi, mesela: ''Fransız altını= 20 Frank= 88 Kuruş; Frank= 4,4 Kuruş; Kurun (Alınan lirası)= 10 Mark= 12,35 Frank= 54 Kuruş... ) (s. 1096-9), Büyük Denizierin Mesaa-i Sathiyye ve Umkıyyesi, Küre-i Arzda Mevcfid NüfUsun Din Nokta-i N azarından Taksimi (Müslüman: 300 milyon, Katolik: 270 milyon, Protestan: 170 milyon... ) gibi listeler (s. 1096-llOı). s. 1101-1119 arasında İ. Hakkı BurseVı'nin Kitabu'n-Netfce'sinden uzunca bir nakil yer alır. Ardından Osmanlı Darbhanesinin 133ı (ı9ı2-ı9ı3) Senesi Zarfında Darbettiği Altın, Gümüş, ve Nikel Meskfikatın Miktan b er-veeh-i Alidir (s. ll ı 9 vd.); İstanbul ve Bilad-ı Selase'de Bulunan Menba' Sularının bi't-tahlll Kem'iyyat ve Keyfıyyatı Zlrde Gösterilmiştir (s. 1121 vd.) başlıklı listelerden sonra Üsküdarlı Safi Bey'den (v. ı901) bir şiir nakleden müellif, kendi malılasının da Safi olduğunu ve bu şairle karıştınlmaması için onun daima Üsküdarlı Safi diye imza attığını anlatırken onun teceme-i hruini' de verir (s., ı13ı). Bazı tarim hikayeler, şiirler arasında İbnü'l-Fanz'ın Arapça bir şiiri ve tercümesi de bulunmaktadır. Müellifin şu cümleleri ise şiir konusundaki uzmanlığına delil sayılabilir: "Remzi Baba'nın lsa Çiçekleri mıyla bir manzfimesi daha vardır. Bu manzfime evrak-ı penşanım arasında idi. Taharn ettim ise de bulamadım. Remzi Baba'nın eş'arı pekçok cihetçe şayan-ı intikaddır. Fakat buna dair birşey yazmak istemedim. İntikactını okuyan zevata bıraktım" (s. ı ı 73).

Sefinetü's-Safi 1 185 s. 1187-1196 arasında "Alat-ı Mfisiklden Ud" başlığı altında ud hakkında önemli bilgiler verilir. Bu bölüm yazılırken Farabi'nin eserleri ile Abdülmedd el-lazikl'nin Fethiyye adlı mfisikl nsalesinden de i stiffide edilmiştir. Cild: XI. (s. 1197-1372) Müellifbu cildi Ağustos 1916'da (9 Zülka'de 1334) yazmaya başlamıştır. Konu başlıkları: İlk sayfalarda İslam tarihinde mevlid okuma geleneği ve Süleyman Çelebi'nin mevlidi yazış sebebi anlatılır (s.1205-1208). Ardından şu konu başlıkları yer alır: Şeker (s. 1208-1217), Çingeneler (s. 1218-1225), Sada-Mfisikl-Te'siratı (s. 1226-1235), Çiçek (s. 1236-1243), Karanfil (s. 1244-1254), Gül (s. 1254-1266), Bülbül (s. 1266-1275), Gül Yağı (s. 1275-1281), Tababet (s. 1281-1291), Hatmü'l-evliya (s. 1292-3)... Bazı şiirlerden sonra Sinaniyye tankatı meşayıhından Ahmed Bahaeddin Efendi (d. 128211865) (s. 1314-6), Osman Şems Efendi (v. 1311/1893) (s. 1324-1343) ve Mehmed ArifBey'lerin (v. 1327/1909) terceme-i halleri ile şiirlerine yer verilir. İlın-i Ta'bir-i Rü'ya (s. 1356-1367) ve İlın-i Ruka ve Efsfin (s. 1367-1372) bölümleri ile bu cild sona ermektedir. Cild: XII. (s. 1373-1616) ~ Müellifbu cilde Şubat 1917'de (Cemaziye'l-fila 1335) başlamıştır. Konu başlıkları: Arapça Kasidetü'l-Behlfil'den sonra bazı zevatın terceme-i haii kaydedilmiştir. Bunlar: Şeyh Süleyman Sıdkl Efendi (Hasirizacte dergahı şeyhi, ecille-i meşayıh-ı Sa'diyye'den) (s. 1381-3), Şeyh Hasan Rıza Efendi (Süleyman Sıdkl Efendi'nin büyük mahdfimu, meşayıh-ı Sa'diyye'den) (s. 1384-5), Şeyh İsmail Neca Paşa (Süleyman Sıdkl Efendi'nin ikinci oğlu) (s. 1386-1389), Hasmzade el-hac Ahmed Muhtar Efendi (s. 1389-1393), Hasirizade Mesnevihan Şeyh Mehmed ElifEfendi (s. 1394-1404), Erzurfiınl Şeyh Seyyid Abdürrezzak ilmi Efendi (s. 1405-1409), Şeyh Şuayb Şerefeddin Efendi (d. 1258, Gülşeniyye meşayıhındandır, Müellif bu zat hakkında: "Şeyh müşarun ileyhin mufassal tercüme-i hali ve cem' ettikleri rnektilbatı Hüseyin Vassaf Bey nezdinde mevcfiddur 15. Hazret-i Şeyh'in Hakikat-ı Muhammediyye hakkında lzalıu'l-merfım fi meziyyeti'l-kelfım n8.mıyla matbu' bir eser-i mühimmi vardır. Gülşeni-i San! mahlasıyla şiir söylerler idi", demektedir (s. 1410-1422). İlın-i Tılsım, İlın-i Simya, ilm-i Kimya başlığı altında (s. 1422-1430) bu konular hakkında bilgi veren müellif, tekrar tercüme-i hallere devam etmektedir. Bursalı Mehmed Tahir (s. 1431-1435), el-hac Hüseyin Vassaf (s. 15 Bahsi geçen mektuplar, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2310'da kayıtlı olup 160 varaktan müteşekkil dir.

186 1 Necdet TOSUN 1436-1451)16, el-hac Ali Fakrt Efendi (meşayıh-ı Sa'diyyeden, d. 1270) (s. 1452-ı453). Müellif buradan sonra muhtelif konular ile terceme-i hillleri karışık olarak vermektedir. Başlıklar şöyledir: Hayai-Karagöz (s. 1456-ı463), Anber (s. 1464-ı479), el-hac Ahmed Raşid Efendi (d. 1260, Konevi Seyyid Yahya Efendi'nin oğlu) (s. ı479-ı483), Felsefe (s. ı484-1489), Hacı Abdullah Haşim Bey (d. ı278, Ali Rıza Bey'in oğlu) (s. 1489-1493), Ya'kfib Han (d. ı239, Seyyid Nizameddin Han'ın oğlu, Fusfis şarihi) (s. ı493-1498), Kaşgar (şehri ve devleti) (s. ı498-1506), Atalık Gazi Devleti (s. 1506-1509), Ahmed Nazif Efendi (d. 1268) (s. ı509-1519), Üsküdarlı Süleyman Salim Bey (s. ı519-1539), Abdurrahtm Hicrt Efendi (s. 1539-ı555), Ahmed Harndi Bey (d. 1267) (s. ı555-ı559), Ahmed Harndi Efendi (d. 1278) (s. 1559-1563), Mehmed Eınln Yemeni Efendi (d. ı261) (s. 1563-1566), Bey Baba (Ahmed Şükrü Bey, d. 1265) (s. 1566-ı573), Sabun (temizlik maddesi olarak) (s. 1574-ı577), Muharebe-i Umfimiyye Sebebiyle Havaic-i Zarfiriyyeden Olan Erzak ve Eşyadan Bazılarının Fiyatı (ı5 Kanlin-i Evvel1333/ Ar.alık 1917 i'tibariyle liste, mesela: ı Ekmek: 15 Kuruş; 1 Okıyye et: 80 Kuruş...) (s. 1578, aynca s. 16ıO), Bazı Latifeler (s. ı579-ı589), İğne (tarihçesi) (s. 1589 vd.), Lüuz (s. 1612 vd.). Cild: XIII. (s. 1617-1868) Müellifbu cilde Ocak ı918'de (Raöıulevvel1336) başlamıştır. Konu başlıkları: Muhtelif şairlerin şiirlerinden nakiller ve ibretli nüktelerden sonra (s. 1618-1652), İbnülemin Mahmud Kemaı Bey'in hayatı (s. 1653-6), eserleri (s. ı656-7) ve şiirlerinden nakiller yer alır (s. 1658-1661). en-nısyan min basaisi'i-insan (s. 1662-3), Üsküdarlı Tal'at'ın (d. 1275/1858-9) bazı şiirleri ve hayatı (s. 1666-1675), Vera' hakkında bilgiler ve tarihi hikayeler (s. 1678 vd.), Havayic-i Zarfiriyyeden Olan Erzak ve Eşyadan Bazılarının Fiyatı, ıo Nisan 1334/1918 i'tibariyle liste (s. 1681) (ekmek: 60-80 Kuruş; tuz: ıo Kuruş; taze yer fasulyesi: 400 Kuruş; koyun eti: 200 Kuruş; uskumru: 80 Kuruş;...), Buhl, Tama' (1682 vd.), Trabzon! Emin Hilmi Efendi'nin Sultan Aziz'in Avrupa seyahatini tenkld eden şiirinden parçalar (s. 1692 vd.), 1221/1806 Rus harbine dair bilgiler (s. 1296-1700), ibretli lattfe)er, şiirler, Türkler' in Tayyareciliğe Hizmeti (s. ı 742-4), Ahmed Harndi Efendi (d. Şamahi ı247/ı831)'nin hayatı ve eserleri (s. ı745-ı750), Musa Kazım Paşa (v. 1307/1889-ı890)'nın hayatı ve şiirleri (s. 1750-1757), Şeyh Vasfi Efendi (ismi Ali, Kefevt Tekkesi şeyhi Mehmed Raşid Efendi'nin oğlu, d. ı267, ö.. 1326/ı908) (s. ı758-176ı), bazı gazete küpürleri ve şiirler, Ya'kfib Asım Efendi (d. ı220, ö. 130ı/ı883-4, ı291/ı874'de Sadr-ı Anadolu payesiyle Meclis-i Meşayıh reisi oldu) (s. 1782-3), Nef'l'nin Dfvan-ı KUlliyyat'ından parçalar (s. 1784 vd.), N ert'nin Sihô.m-ı Kaza'sından parçalar (s. ı 793 vd.), Nefl'nin hayatı (s. ı 798-ı800), AM, Ebu'l-ervfLll, Zat, 16 Bu 15 sayfalık bölümün ilk sayfasında Hüseyin Vassiif Bey'in hayatı, sonraki iki sayfada eserleri, devanunda ise bazı şiirleri mevcı1ddur.

Sefinetü's-Siifi 1 187 Akl, ilim, Mükabere, Musadere, Kı,ıvvet, Barule, Lehv... (s. 1805-1828), 27 Cemaziyelfila 1337/1919: Piyasa (1 Ekmek: 20 Kuruş; uskuınru: 40 Kuruş; un: 70 Kuruş;~.. ) (s. 1829), hikmetli sözler, Gayb (s. 1857-1868). Cild: XIV. (s. l869-2124) Müellifbu cilde 10 Nisan 1919'da (9 Receb 1337) başlamıştır. Konu başlıkları: Bazı ayetler ve meillleri ile bunların izahı (s. 1870-1936), şiirler ve hikmetli sözler, müslümanların durumundan yakınan Arapça bir ris1l.le (s. 1941-1956), Tütün (tarihi, zararı, Osmanlı'da yasaklanışı) (s. 1956-1977), Kahve hakkında Arapça bir risale (s. 1981-2002), Kahve Ağacı (s. 2002-7), Çay (s. 2007-10 vd.), şiirler, bazı cefr1 terklbler (muhabbet, istihare ve cin için) (s. 2023-5), İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Kıylifetnlime'si (s. 2029-2032), Unkapanı'nda Ahmed el-buhar! Tekkesi şeyhi Hacı Ali Fakr1 Efendi'nin Arapça gazeli (s. 2037-8), Eyüp Sütlüce'sinde Hasirizade Dergahı şeyhi ElifEfendi'nin nazlresi (s. 2038-9), Ahmed Safi Bey'in kendi şiirlerinden biri: Nfir-i pak-i vechini gördükde hayran oldum ah Kalmadı cem'iyyet-i hatır perişan oldum ah... Safiya kül olsun ecza-yı vücfidum, kim sana Mübtelayım ateş-i aşkınla sfizan oldum ah. (s. 2040). :t- Haya (s. 2043-2061), şiirler, İbrahim Hakkı Hazretleri'nin İhtilô.cnlime'si (s. 2065-6), şiirler, Vamık Şükrü Bey (Ahmed Harndi Bey'in oğlu, d. Ba'lebek 1288/1871)'in hayatı, eserleri, bazı şiirleri (s. 2077-2088), Mehmed Hayret Efendi (Hacı Hüseyin Efendi'nin oğlu, d. Adana 1264, ö. 1331/1912-3) (s. 2089-2095), Remzi Baba'nın NevhatU'l-uşşfik adlı Türkçe şiiri (s. 2106-2113), bazı lat1feler. Cild: XV. (s. 2125-2442) Müellifbu cilde 7 haziran 1920'de (19 Ramazan 1338) başlamıştır. Konu başlıkları: Bazı hadisler, meillleri ve şiirler (s. 2125-2147), Da'vetü's-sebô.sibi'lkübrli (İmam Şazell'ye nisbet edilen Arapça ilm-i havass ve cefre dair bir eser) ~s. 2148-2157), İlın-i Simya (s. 2158-2165), bazı tarihi hikayeler, Bursalı Hasib Efendi Inşasıyla Hilye-i Manzfimedir (s. 2180-2189), Balat Şeyhi Vahy1 Efendi Merhfimun Esam1-i Tuyfir ve Kuşbazlar Istılahatı İltizamiyle Bağdact V1l.lisi Hasan Paşa'ya Gönderdiği MektUbun SOretidir (s. 2190-2200), Bu Mektfiba Hasan Paşa'nın Cevabı (s. 2200-2208), Saray Kırmızı Terkibi (h~a ve nöbete karşı bir ilaç) (s. 2220-1), şiirler, nükteler, Giridi Ali

188 1 Necdet TOSUN A:71z Efendi'nin Varidiit 1 1 adlı Türkçe eseri (gayet nadir bulunduğu için, tümü Sefine'ye dere, edilmiş) (s. 2267-2332), kabir ziyaretinin faydası (s. 2338-2341), Türkçe-Farsça şiirler. Cildin bitiş tarihi: 1920 (23 Safer 1339). Cild: XVI. (s. 2443-2774) i -) Konu başlıkları: Tasavvuf ve sı1fi kelimesi hakkında (s. 2449-2450), Arapça, Farsça şiirler, imarnet ve Hilafet (s. 2548-2551), Rı1h hakkında (s. 2551 vd.), l'eaddüd-i zevcat (s. 2637 vd.), Tesettür (s. 2647 vd.), Beyoğlu Harik-ı Kebiri (s. 2654-8), Ayaşlı Mehmed Ş ilir Efendi (d. 1287/1870, fotoğrafı da var) (s. 2684-9), Kur' an sfirelerinin sayıları hakkında bir fasıl (s. 2693 vd.), Ayasofya Cfunii Kebiri (s. 2707-2722), Büyük Teodos'un Dikili Taşı (s. 2731-6), Süleymaniye Camii Şerifi (s. 2736-2745), Va.Iide Sultan Camii ki Yeni Cami Diye Ma'rfiftur (s. 2746-8), Seliriıiye Camii (Edirne' de) (s. 2755-2760), Bab-ı Hümayfin Kapısında Vakı' Çeşme (s. 2760-2774). Cild: XVII. (s. 2775-2938) Müellifbu cilde 1921 'de (ll Mufiarrem 1340) başlamıştır. Konu başlıkları: Ebeveyn-i Rasülullah (s. 2776 vd.), Süada ve :ijşkıya, Emlak-i İslamiyye (s. 2791), 1336 Senesi 18 Gayesinde Beyoğlu Emlakının Mutasarrıflarının Milliyetine Göre Mikdan (s. 2792 vd.), Evrak-ı Nakdiyye (s. 2796 vd.), Ahmed Avni Bey (Mesnevt ve Fusus şarihi, hayatı ve eserleri anlatılıyor) (s. 2812), Fass-ı.Şua~b'dan (s. 2813 vd.), Boğazlar (s. 2820 vd.), bazı şiirler, Devvani'nin iman-ı Fir'avn ha.kla:ndaki eserinden nakil (s. 2848-2850), Doktor Kaymakam Cemil Bey ve Eserleri (s. 2850-2855), bazı hadisler; Sun'i Altın İ'ma.Ii (s. 2879 vd.), iksir, tılsım, siroya ve kimya ile ilgili bilgiler, Almanların Altın İ' mili Meselesi (s. 2910 vd.), Sun'i Elmas İ' mali (s. 2912 vd.). Cild: XVIII. (s. 2+2939-3350+20) Müellifbu cilde Haziran 1922'de (13 Şevvaı 1340) başlamıştır. Konu başlıkiarı: Bir hadis ve kelime-i tevhld hakkındaki bilgilerden sonra bazı şahısların isim, doğum-ölüm tarihleri ve vefat yerlerini gösteren bir liste mevcuddur, İmamı A'zam ile başlar, Hacı Bayram Veli, Dede Ömer Rfişeni, Merkez Efendi, Üftade, Müstakimzacte... şeklinde devam eder, en son: Alııskalı Ali Haydar Efendi (d. 1286/1869 tavellallahü ömrahfi), şahıslar vefat tarihlerine göre dizilmiştir (s. 2951-2958), Eşref Saat (s. 2961-2), takvim ve saat ile ilgili cetveller (s. 2968-2981), yıldızlar hakkında bilgiler, 17 Bu zat ve eseri hakkında bk. Okay, DlA, IV, 333-4. 18 Bu tarih mali ise 1920, hicıi ise 1918'e tekabül eder. --------------~

Sefinetü's-Safi 1 189 Gilib ve Gayb (s. 2988), Fenn-i Milsitinin İlın-i Nücfima Taalluku (s. 2990-2993), Sa'dedd!n Cibllv! (Sa'diyye tarikatının kurucusu, Veteri'nin Ravdatü'n-nazırfn'inden nakildir) (s. 2996-7), İbnü'l-Fanz'ın Kasfdetü'l-hamriyye'si hakkında bilgi (s. 3007 vd.), İ. Hakkı Bursevl'nin İsm-i Hfi hakkındaki sözleri (s. 3022-5), Rünkar (kelimesi hakkında) (s. 3027 vd.), Men' -i Müskirat Kanunu (s. 3035-6), İstanbul' da Mevcfid Meyhane ve Birahaneler (uzun bir listedir, en az Üsküdar' da: 2 aded; en çok Galata' da 262 aded) (s. 3036-7), "İstanbul' da cem' an 2023 meyh1ine ve biralıane mevcudu vardır. İstanbul' daki meyhanelerin sahiplerinin %80'i Rum'dur, %10'u Ermeniler, %5'i ecuebiler ve %5'i de Türkler teşkil etmektedir". Müellif, içki yasağının Rumlar'ı etkileyeceğini söylü'yor, tarih: 1923. Kemaipaşazacte'nin Risaletü'r-Ruh'u (s. 3051-4), seyr u sülfik ve vahdet-i vücfidla ilgili bazı şematik bilgiler (s. 3056-3064), ehl-i beytin faziletleri, kıyamet alfu:netleri (s. 3067-3134), Deli Hüseyin Paşa (s. 3135-9), Şekerpare Hatun (s. 3139 vd.), Ferhat Paşa (s. 3142), OkMeydanı (s. 3143 vd.), Koca Mustafa Paşa (s. 3150 vd.), Zincirli Servi (3161 vd.), Su (s. 3164 vd.), Koca Mustafa Paşa Dergahı'iıa Şeyh Olan Meşayıh-ı Kirfu:n Hazretlerinin Müddet-iMeşihatları ve Tarth-i Veratları ve İsimleri ber-veeh-i Atidir (s. 3167-9), Karaköy Köprü Müdüriyetinden bi't-tanzim Şehremanetine Verilen Hesaba Nazaran Köprü Varidatı (s. 3173), Bıldırcın (s.3174), Sülün (s. 3176), Keklik (s. 3178), Balıklar (s. 3179 vd.), Uskumru, Kolyaz (s. 3181), İzmarit, Kefal, Kırlangıç, Gelincik (s. 3182), Kalkan, Pisi (s. 3183), Kılıç Balığı, Mercan Balığı (s. 3184)... Ezhar (çiçekler) (s. 3190), Güvercin ve Kumru adltşiirler (s. 3207-9), bazı gazete küpürleri (22 Temmuz 1923 tarihli) (s. 3221), Japonya'da Büyük Zelzele (s. 3234), Bağdact (s. 3237), Arılar (s. 3269 vd.), Sinekler (s. 3287), 1924 tarihli Akşam gazetesinden küpürler, Horoz (s. 3306), Tavuk (s. 3309), Sabatay Sevi hakkında gazete küpürü (s. 3311), İbn Sina (s. 3324 vd.), Bektaşilik ve Mevlevilik hakkında bazı gazete küpilileri (s. 3342-6), s. 3350'de eser sona ermektedir. Ardından müellif tarafındsın yapılmış 19 sayfalık bir fıhrist gelmektedir. 20. sayfadaki "Türk Milleti ve Hadise-i Kerbela" başlığını taşıyan yazı ile cild ve eser sona ermektedir. Not: Bu makille yazıldıktan sonra, hocalarımızın teşviki, Süleymaniye Kütüphanesi müdürü Nevzat Bey'in yardımı ve Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı'nın fınans desteği ile Sefinetü's-Safi mikrofilmden kağıda tab' edilmiştir. Halen bir nüshası İlmi Araştırmalar Merkezi (İLAM) Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.

190 1 Necdet TOSUN BİBLİYOGRAFYA Gölpınarlı, Abdülbaıct, Mevlana'dan Sonra Mevlevflik, İstanbul 1983. Levend, Agah Sırrı, TUrk Edebiyatı Tarihi I, Ankara 1988. Ahmed Safi Bey, SefinetU's-Sfifi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm Arşivi, nr. 2096., Dfvfin, Süleymaniye Ktp., Zühdü Bey, nr. 538., Mecmuam (İsbtanbul1311).., Şu'le, sy.l-3 (İstanbul 1302-3). Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetti'l-iirijfn, İstanbul 1951. Duman, Hasan, İstanbul KUtUphaneleri Arap Harf/i Sureli Yayınlar İstanbul 1986. Toplu Kata/oğu, Hüseyin Vassill, Sefine-i Evliya, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, 2305-2309. İbnillemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır TUrk Şairleri, İstanbul 1970. Mehmed!ahir, Osmanlı Muellifleri, İstanbul 1342. Okay, M. Orhan, "Aziz Ali Efendi", T.D. V. İslam Ansiklopedisi (DİA), IV, 333-4. Kehh1ile, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-mUellifin, Beyrut 1993.