Alter und Migration Yaşlılık ve Göç

Türkische Gemeinde in Deutschland Almanya Türk Toplumu Deutsches Rotes Kreuz FACHTAGUNG / SEMPOZYUM 2010 Alter und Migration Yaşlılık ve Göç

Impressum / Künye Herausgeber / Editör: Deutsches Rotes Kreuz / Alman Kızıl Haç ı Generalsekretariat / Genel Sekreterliği Team 44, Migration und Integration / 44. Ekip, Göç ve Uyum Carstennstraße 58 12205 Berlin Telefon: 030 85 404-0 Telefax: 030 85 404-450 E-Mail: drk@drk.de Redaktion / Redaksiyon: Julia Klausing, Christina Müller-Wille Fotos / Fotoğraflar: Nalan Arkat und Fuat Sengül, Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu Layout / Mizanpaj: Kommunikationsberatung Oswald / Oswald İletişim Müşavirliği Druck / Baskı: Typowerkstatt Bodoni Museum / Bodoni Müzesi Basımevi Inhaltliche Verantwortung / İçerikten Sorumlu: Anna L. Vey Berlin, Dezember 2010 Bestelladresse für eine Broschüre / Broşürü Sipariş Adresi: DRK Generalsekretariat / DRK Genel Sekreterliği Team 44, Anna L. Vey / 44. Ekip, Anna L. Vey Carstennstraße 58 12205 Berlin VeyA@drk.de Telefon 030 85 404-131 Fax / Faks 030 85 404-450 sowie / ve: Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu Bundesgeschäftsstelle / Genel Merkezi Tempelhofer Ufer 21 10963 Berlin E-Mail: info@tgd.de Telefon: 030 20 05 16 24 Fax / Faks: 030 61 30 43 10 Diese Broschüre ist auch im Internet unter www.drk.de und unter www.tgd.de als Download verfügbar. Bu broşür ayrıca internette de www.drk.de ve www.tgd.de adresinde yüklemeniz için hazır bulunmaktadır.

Dokumentation der Fachtagung Alter und Migration vom 26. - 28. Februar 2010 in Berlin 26-28 Şubat 2010 tarihleri arasında Berlin deki Yaşlılık ve Göç Sempozyumu nun Dokümantasyonu Lesehinweis: Diese Tagungsdokumentation wurde zweisprachig gestaltet. Alle Beiträge, außer den Literaturhinweisen und Teilnehmerlisten, wurden in die türkische Sprache übersetzt und sind umseitig zu finden. Fachbegriffe und im Türkischen nicht gebräuchliche Wörter werden in einem deutsch-türkischen Glossar ab Seite 146 übersetzt oder näher beschrieben. Okuma Uyarısı: Bu sempozyum dokümantasyonu iki dilde oluşturulmuştur. Literatür bilgileri ve katılımcı listesi haricinde tüm metinler Türkçe ye çevrilmiştir ve bundan sonraki sayfalarda okunulabilir. Mesleki terimler ve Türkçe de yaygın olmayan kelimeler 146. sayfadan itibaren bulabileceğiniz bir Almanca-Türkçe sözlükte çevrilmiş veya izah edilmiştir.

İçindekiler Önsöz... Teşekkür... 8 10 1. Giriş Özet ve Davranış Tavsiyeleri... 1.1. Özet... 1.2. Davranış Tavsiyeleri... 1.3. Sempozyumun Motifleri ve Hedefleri... 14 16 18 22 2. Selamlama Konuşmaları... 2.1. Dr. Volkmar Schön, DRK nın Başkan Yardımcısı... 2.2. Hüseyin Yılmaz, TGD nin Genel Başkan Yardımcısı... 2.3. Dieter Hackler, Federal Ülke Aile, Yaşlı Kişiler, Kadınlar ve Gençlik Bakanlığı ndaki Yaşlı Kişiler, Sosyal Yardım Çalışması, Angajman Politikası Bölümü Başkanı (BMFSFJ)... 30 30 34 38 3. Ana Konuşmalar... 3.1. Prof. Dr. Andreas Kruse, Heidelberg Üniversitesi, Gerontoloji Enstitüsü: Almanya daki Yaşlı Yardımının Görevleri Nelerdir?... 3.2. Silva Demirci, Almanya Protestan Kilisesi Hayır Kurumu (Proje Müdürü): Göçmen Topluluklarının Almanya da Yaşlı Yardımı İle İlgili İhtiyaçları... 44 44 68 4 İçindekiler

Inhaltsverzeichnis Vorwort... Danksagung... 9 11 1. Einleitung Zusammenfassung und Handlungsempfehlungen... 1.1. Zusammenfassung... 1.2. Handlungsempfehlungen... 1.3. Motive und Ziele der Tagung... 15 17 19 23 2. Grußworte... 2.1. Dr. Volkmar Schön, Vizepräsident des DRK... 2.2. Hüseyin Yılmaz, Stellvertretender Bundesvorsitzender der TGD... 2.3. Dieter Hackler, Leiter der Abteilung Ältere Menschen, Wohlfahrtspflege, Engagementpolitik im Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend (BMFSFJ)... 31 31 35 39 3. Hauptvorträge... 3.1. Prof. Dr. Andreas Kruse, Universität Heidelberg, Institut für Gerontologie: Was sind die Aufgaben der Altenhilfe in Deutschland?... 3.2. Silva Demirci, Diakonisches Werk der Evangelischen Kirche in Deutschland (Projektleiterin): Bedarfe in der Einwanderungsgesellschaft in Bezug auf die Altenhilfe in Deutschland... 45 45 69 Inhaltsverzeichnis 5

4. Panel: Yaşlı Kişiler İle Kültüre Duyarlı Çalışmalar İçin Bir Ana Plana İhtiyacımız Var mı?... 4.1. Bir Ana Plan Geliştirme Yolundaki Sınırlar ve Engeller... 4.2. Göçmen Kökenli Yaşlıları Bağlamak İçin Hizmetler ve Projeler İçin Şanslar, Hayata Geçirme ve Gereklilik... 4.3. Geliştirilecek Ana Plan İçin Perspektifler... 78 80 84 86 5. Çalışma Gruplarının Sonuçları... 5.1. 1. Çalışma Grubu: Bakımın Kültürlerarası Açılımı... 5.2. 2. Çalışma Grubu: Yaşlılara Yönelik Çok Yönlü Çalışmalar... 5.3. 3. Çalışma Grubu: Konut İmkânları... 5.4. 4. Çalışma Grubu: Engellilik ve Yaşlılık... 90 90 98 108 118 6. Çalışma Gruplarının Sonuçları Müşterek Çalışma İmkânları... 126 7. Ek... 136 7.1. DRK (Alman Kızıl Haç ı) ve TGD (Almanya Türk Toplumu) Dernekleri İle İlgili Bilgiler... 136 7.2. Ek olarak 3. ve 4. Çalışma Gruplarına Yönelik Kontrol Listeleri... 140 7.3. Sözlük... 146 7.4. Literatür... 7.5. Katılan Kuruluşların ve Derneklerin Listesi... 7.6. Katkıda Bulunanlar... 155 156 158 6 İçindekiler

4. Podiumsdiskussion: Brauchen wir einen Masterplan für eine kultursensible Arbeit mit älteren Menschen?... 4.1. Grenzen und Hürden auf dem Weg zur Entwicklung eines Masterplans... 4.2. Chancen, Ansätze und Notwendigkeiten für Projekte und Angebote zur Einbindung von Seniorinnen und Senioren mit Migrationshintergrund... 4.3. Perspektiven für den zu entwickelnden Masterplan... 79 81 85 87 5. Ergebnisse der Workshops... 5.1. Workshop 1: Interkulturelle Öffnung in der Pflege... 5.2. Workshop 2: Offene Seniorenarbeit... 5.3. Workshop 3: Wohnkonzepte... 5.4. Workshop 4: Behinderung und Alter... 91 91 99 109 119 6. Ergebnisse der Arbeitsgruppen Möglichkeiten zur Zusammenarbeit... 127 7. Anhang... 137 7.1. Informationen über die Verbände DRK und TGD... 137 7.2. Checklisten als Anhänge zu den Workshops 3 und 4... 7.3. Glossar... 7.4. Literatur... 141 146 155 7.5. Liste der anwesenden Träger und Vereine... 156 7.6. Liste der Mitwirkenden... 158 Inhaltsverzeichnis 7

Önsöz Demografik değişim ile ilgili bilgi daha bir çok çözülmemiş soru ile karşı karşıyadır. Bu sorulardan bir tanesi, sayıları artmakta olan insanların bu ülkede hangi şartlar altında, onurlu ve özerklik hakkını koruyarak yaşlanabileceklerini hedef alır, ve insanların yaşlılıkta da aktif, olabildiğince bağımsız ve aile hayatına uygun bir yaşam geçirebilmeleri için hangi tür yardımlara ihtiyaçları olduğudur. Biz bunu hepimiz için istiyoruz. Yaşlılıkta iyi bir hayat için oldukça önemli koşullardan bir tanesi, yaşam şartlarının - ve bu da giderek zorlanmadan yaşamak demektir - yaşa uygun olarak şekillendirilmesidir. Bu husus özellikle göçmen kökenli kişilerin, mevcut aile veya diğer sosyal ilişkileri eskisi gibi iyi yürümediği taktirde, ve örneğin Almanca ya yeterli derecede hâkim olamama, veya kültüre duyarlı yaşlı bakım hizmetlerinin eksik olması, katılımlarını zorlaştırır. Bu sebeple Türkische Gemeinde in Deutschland (TGD) (Almanya Türk Toplumu) ve Deutsches Rotes Kreuz (DRK) (Alman Kızıl Haç ı) birbirlerini daha iyi tanıyabilmek, fikir alışverişinde bulunabilmek ve yaşlılıkta hayatın nasıl geçirilmesi ve gerektiğinde bakım ve yardımın nasıl uygulanması konusundaki düşünce ve arzuları üzerine karşılıklı olarak anlaşabilmek için bir sempozyuma davet etmişlerdir. Yaşlılık ve Göç başlıklı sempozyuma eşit oranda katılmış olan DRK nın (Alman Kızıl Haç ının) fahri ve kadrolu çalışanları, TGD (Almanya Türk Toplumu nun) üyeleri ve onlara bağlı üye dernekler, bu konuları açık bir diyalog sürdürerek ayrıntılı olarak işlemişlerdir. Fakat bu sempozyum sadece işten ibaret değildi: İlginç konuların işlendiği küçük grupların içinde ve farklı konuların uzmanları ile bilgilendirici münazaralar sonucu gerçek bir insani beraberlik oluşmuş ve böylelikle de kendine özgü bir olaya dönüşmüştür. Belki siz bunu satırların arasında okuyabilirsiniz. Bu dokümantasyon katılanların hepsi ve diğer kişilerin okuyup anlayabilmesi için Almanca ve Türkçe olmak üzere iki dilde yayımlanmaktadır. Deutsches Rotes Kreuz (Alman Kızıl Haç ını) ve Türkische Gemeinde in Deutschland ı (Almanya Türk Toplumu nu) iki senelik ortak bir çalışma birbirine bağlamaktadır. Ortak çalışmalarımızın sonucunu sizlere takdim edebilmekten mutluluk duymaktayız. Yaşlılık ve Göç başlıklı bu sempozyumun hazırlanması, planlanması ve uygulanması DRK (Alman Kızıl Haç ı) ve TGD nin (Almanya Türk Toplumu nun) iyi, adil ve ortak bir çalışması sonucu düzenlenmiştir. Bu çalışma süresince müşterek olarak edinmiş olduğumuz tecrübeler, kurumlarımızın işbirliğinin devamı için bizi cesaretlendirmekte ve güçlendirmektedir. Bu dokümantasyonu keyifle okumanızı dileriz! Dr. Volkmar Schön DRK nın Başkan Yardımcısı Hüseyin Yılmaz TGD nin Genel Başkan Yardımcısı 8 Önsöz

Vorwort Das Wissen um den demografischen Wandel ist mit vielen noch ungelösten Fragestellungen verbunden. Eine dieser Fragen zielt darauf, wie immer mehr Menschen in diesem Land in Würde und unter Wahrung ihres Selbstbestimmungsrechtes alt werden können. Und welche Unterstützung Menschen benötigen, um auch im Alter ein aktives, möglichst selbstständiges und familienfreundliches Leben führen zu können. Das wollen wir für uns alle. Eine der wesentlichen Voraussetzungen für ein gutes Leben im Alter ist die Gestaltung altersgerechter - und das heißt zunehmend auch barrierefreier - Lebensbedingungen. Dies gilt umso mehr für Menschen mit Migrationshintergrund, insbesondere dann, wenn bestehende familiäre oder andere soziale Netzwerke nicht mehr so gut tragen wie zuvor und bestehende Barrieren, so z.b. eine unzureichende Beherrschung der deutschen Sprache oder fehlende kultursensible Angebote der Altenhilfe, eine Teilhabe erschweren. Die Türkische Gemeinde in Deutschland (TGD) und das Deutsche Rote Kreuz (DRK) haben vor diesem Hintergrund zu einer Fachtagung eingeladen, um einander besser kennen zu lernen, Gelegenheit zum Austausch zu geben und sich über die Vorstellungen und Wünsche, wie das Leben im Alter und wie eine mögliche Pflege und Betreuung aussehen sollte, zu verständigen. Die Teilnehmerinnen und Teilnehmer der Tagung Alter und Migration haben diese Themen gründlich bearbeitet - in einem offenen Dialog, an dem ehren- und hauptamtliche Mitarbeitende aus dem DRK und Mitglieder der TGD und ihrer Mitgliedsvereine gleichermaßen beteiligt waren. Aber die Tagung bestand nicht nur aus Arbeit: Neben der Auseinandersetzung mit interessanten Themen in Kleingruppen und aufschlussreichen Diskussionen mit Experten unterschiedlicher Fachrichtungen entstand auch echtes menschliches Miteinander und wurde damit zu einem besonderen Erlebnis. Vielleicht können Sie es zwischen den Zeilen herauslesen. Die vorliegende Dokumentation erscheint zweisprachig in Deutsch und Türkisch, damit alle Teilnehmenden und viele andere sie lesen und verstehen können. Eine zweijährige Zusammenarbeit verbindet das Deutsche Rote Kreuz mit der Türkischen Gemeinde in Deutschland. Wir freuen uns, nun dieses Ergebnis unserer Zusammenarbeit vorlegen zu können. Die Vorbereitung, Planung und Durchführung dieser Tagung Alter und Migration wurde vom DRK und der TGD in einer guten, fairen und partnerschaftlichen Zusammenarbeit gestaltet. Die guten Erfahrungen, die wir dabei miteinander gemacht haben, ermutigen und bestärken uns, die Zusammenarbeit unserer Verbände fortzusetzen. Wir wünschen Ihnen viel Freude bei der Lektüre! Dr. Volkmar Schön Vizepräsident des DRK Hüseyin Yılmaz Stellv. Bundesvorsitzender der TGD Vorwort 9

Teşekkür Bu Almanca-Türkçe dokümantasyon sempozyumda da olduğu gibi bir çok angaje olmuş kişinin müşterek çalışmasının sonucudur. Biz herkese katılımları, çalışmaları, fikirleri ve kararlılıkları için canı gönülden teşekkür ederiz! Ve burada herkesin adını anamazsak, kendilerinden bizi mazur görmelerini rica ediyoruz. Bu dokümantasyonun yazarları konuyla ilgili uzman bilgisi ile sosyolog Bayan Julia Klausing ve uyum ile ilgili, yerel siyasi angajmanı ve kültürlerarası kontekstinde bir çok sene uygulamalı eğitim ve danışman çalışmaları ile kitap yazarı Bayan Christina Müller-Wille dir. Onların tarafsız bakış açısı, uzmanlıklarının yansıması ve sempozyumdaki konuşmaları, ses kayıtları ve çalışma gruplarının protokollerini ve sempozyumun içeriklerini becerikli bir şekilde bir birine bağlamaları ile, kanaatimizce çok rahat ve kolay okunabilinen ilginç bir broşür yazmışlardır. Yeminli tercüman ve yetkili mütercim Abdullah Büyükçağlar, stajyeri Lâle Yıldırım eşliğinde metinleri çok çabuk, güvenilir ve işinin ehli olarak Türkçe ye çevirmiştir. Nejla Kaba-Retzlaff nezaketen mesleki terimlerin gözden geçirilmesini üstlenmiştir. Broşürün mizanpaj ve grafik sunumu olduğu gibi, hazırlanması ile ilgili olarak bir çok küçük ve büyük ilâve çalışmaları Michael Oswald basiret ve yaratıcı gücü ile başarmıştır. Başlık resmi olan ağaç kompozisyonunun fotoğrafçısı Markus Lindert, bu resmin broşürün kapak sayfasında kullanılabilmesi için lisans haklarını ücretsiz olarak DRK ya (Deutsches Rotes Kreuz/Alman Kızıl Haç ına) sunduğundan, kendisine canıgönülden teşekkür ederiz. Konsepsiyonu ve içeriğin düzenlenmesini das Deutsche Rote Kreuz (Alman Kızıl Haç ı) ve Türkische Gemeinde in Deutschland (Almanya Türk Toplumu) müşterek olarak hazırlamışlardır. TGD yi (Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu nu) temsilen Nalan Arkat ve Hüseyin Yılmaz katılmışlardır. DRK (Deutsches Rotes Kreuz/ Alman Kızıl Haç ı) Genel Sekreterliği nden ise bunlar Yaşlı Yardımı ve Sağlık Teşviki ekibinden Daniela Hurrelberg ve Andreas Elvers olduğu gibi, Göç ve Uyum ekibinden Anna L. Vey idi. Planlama, organizasyon, hazırlık ve pratikte uygulama çok güvenilir ve bu işin ehli olarak Fuat Şengül (TGD) (Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu) tarafından yürütülmüştür. Biz DRK (Deutsches Rotes Kreuz / Alman Kızıl Haç ı) başkan yardımcısı Volkmar Schön e, TGD nin (Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu nun) başkan yardımcısı ve Hamburg Türk Toplumu Başkanı Hüseyin Yılmaz a olduğu gibi, BMFSFJ (Federal Ülke Aile, Yaşlı Kişiler, Kadınlar ve Gençlik Bakanlığı) Yaşlı Kişiler, Sosyal Yardım Çalışması, Angajman Politikası bölümü başkanı Dieter Hackler e samimi ve cesaretlendici selamlama konuşmaları için candan teşekkür ederiz. 10 Teşekkür

Danksagung Diese deutsch-türkischsprachige Dokumentation ist wie auch die Tagung selbst das Ergebnis des Zusammenwirkens vieler engagierter Menschen. Wir möchten allen sehr herzlich für ihre Beiträge, ihre Mitarbeit, ihre Ideen und ihre Tatkraft danken! Und wir bitten um Nachsicht, wenn wir hier nicht alle namentlich nennen. Die Autorinnen der Dokumentation sind Julia Klausing, Sozialwissenschaftlerin mit einschlägigem, fachlichem Hintergrundwissen, und Christina Müller-Wille, Buchautorin mit kommunalpolitischem Engagement für Integration und vielen Jahren praktischer Bildungs- und Beratungsarbeit im interkulturellen Kontext. Mit dem frischen Blick der Unbeteiligten und ihrer von Fachlichkeit geprägten Reflexion und geschickten Bündelung der Tagungsinhalte haben sie aus den Tagungsbeiträgen, Audiomitschnitten und Workshop-Protokollen eine wie wir finden sehr gut lesbare und interessante Broschüre geschrieben. Abdullah Büyükçağlar, allgemein beeidigter Dolmetscher und ermächtigter Übersetzer für die türkische Sprache, und seine Praktikantin Lâle Yıldırım haben die Texte sehr rasch, zuverlässig und kompetent ins Türkische übersetzt. Nejla Kaba-Retzlaff hat freundlicherweise das Gegenlesen der Fachbegriffe übernommen. Das Layout und die grafische Gestaltung der Broschüre sowie viele kleinere und größere Zuarbeiten im Zusammenhang mit der Herstellung der Broschüre hat Michael Oswald umsichtig und kreativ gelöst. Der Fotograf der Baumkomposition des Titelbildes, Markus Lindert, stellt dem DRK die Lizenzrechte des Bildes für die Verwendung als Deckblatt dieser Broschüre kostenfrei zur Verfügung, wofür wir uns sehr herzlich bedanken. Die Konzeption und inhaltliche Gestaltung der Fachtagung haben das Deutsche Rote Kreuz und die Türkische Gemeinde in Deutschland gemeinsam erarbeitet. Von Seiten der TGD waren Nalan Arkat und Hüseyin Yılmaz beteiligt, von Seiten des DRK-Generalsekretariats waren dies aus dem Team Altenhilfe und Gesundheitsförderung Daniela Hurrelberg und Andreas Elvers, sowie aus dem Team Migration und Integration Anna L. Vey. Die Planung, Organisation, Vorbereitung und praktische Durchführung wurde in sehr zuverlässiger und kompetenter Weise von Fuat Şengül (TGD) ausgeführt. Wir danken Dr. Volkmar Schön, Vizepräsident des DRK, Hüseyin Yılmaz, stellv. Vorsitzender der TGD und Vorsitzender der Türkischen Gemeinde in Hamburg, sowie Dieter Hackler, Leiter der Abteilung Ältere Menschen, Wohlfahrtspflege, Engagementpolitik des Bundesministeriums für Familie, Senioren, Frauen und Jugend (BMFSFJ), sehr herzlich für ihre freundlichen und ermutigenden Grußworte. Danksagung 11

Aynı şekilde Heidelberg Üniversitesi Gerontoloji Enstitüsü nden Prof. Dr. Andreas Kruse ye ve de Diakonisches Werk EKD (Almanya Potestan Kilisesi Hayır Kurumu) sosyolog ve kültürlerarası açılım projesi başkanı Silva Demirci ye biz aydınlatıcı ve angaje konuşmaları için en içten teşekkürlerimizi sunarız. - Konuşma, moderasyon veya protokola alma gibi - işlerde dört çalışma grubuna katılmış olan herkese enteresan katkıları, uygulama örnekleri ve eylemleri yönlendiren istekleri için teşekkür ederiz. Sempozyumun moderasyon ekibi Eren Ünsal ve Martin Gelach a özellikle teşekkür ediyoruz. Eren Ünsal sempozyumun daha planlanma ve hazırlanma safhasında birçok olumlu ikazlarda ve ani ve şen-ciddi konuşma yöntemi ile bu sempozyumun canlı ve yapıcı bir atmosferde geçmesine çok fazla katkıda bulundu. Panel münazarasının moderatörü olarak Martin Gerlach konuşmayı tekrar tekrar can alıcı noktalara yöneltti, adil ve hararetli bir tartışma ortamı imkânı yarattı. Biz tabii ki panel münazarasında çok yönlü tecrübelerini toplantıya katılanlara aktaran ve herkese yansıtarak sempozyuma katkıda bulunanlara da teşekkür ediyoruz. Bayan Deniz Ermiş-Tak ve Bay Recai Hallaç çok başarılı oldukları simultane tercümeleri ile, sempozyumdaki konuşmaların içeriklerinin plenumda çok iyi anlaşılabilmesini sağladılar. Biz, fuayede yaşlı kişiler için denenebilen ve onlarla ilgili bilgi verilen yardımcı araçlar sergisi kurmuş olan Berliner Rotes Kreuz a (Berlin Kızıl Haç ına) da teşekkür ederiz. Europäische Akademie (Avrupa Akademisi) tarafından ikram edilmiş olan ve tadı damağımızda kalan Türk mutfağından oluşan zengin akşam yemeği ve ikinci akşam sunulan kültür programı Türk kültürünü duyularla yaşamaya katkıda bulunmuştur. Sahneye koymuş oldukları aktüel tiyatro eseri Türkische Hochzeit in (Türk Düğünü nün) bir bölümünü oynayan Berliner Theatergruppe (Berlin Tiyatro Grubu) Die Sultaninen e (Sultan Üzümleri ne) candan teşekkür ederiz. Müzisyen Egemen Erol akşamın geç saatlerinde herkesin keyif aldığı bir çok kişinin de severek eşlik ettiği hünerle çaldığı sazını sözü ile süslemiştir. DRK (Deutsches Rotes Kreuz / Alman Kızıl Haç ı) ve TGD nin (Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu nun) sempozyumun başarılı geçmesi için arka planda çok ve çeşitli işler yaparak katkıda bulunmuş olan meslektaşlarımıza da teşekkür ediyoruz. 12 Teşekkür

Auch Prof. Dr. Andreas Kruse, Universität Heidelberg, Institut für Gerontologie, und Silva Demirci, Sozialwissenschaftlerin und Projektleiterin für Interkulturelle Öffnung beim Diakonischen Werk der EKD, möchten wir unseren herzlichen Dank aussprechen für ihre erhellenden und engagierten Diskurse. Allen Mitwirkenden der vier Workshops - sei es durch Vortrag, Moderation oder Protokollieren - danken wir für ihre interessanten Beiträge, Praxisbeispiele und handlungsleitenden Impulse. Ein besonderer Dank gilt dem Moderationsteam der Tagung, Eren Ünsal und Martin Gerlach. Eren Ünsal hat schon im Vorfeld bei der Tagungsplanung und -vorbereitung sehr viele gute Hinweise gegeben und mit ihrer spontanen und fröhlich-ernsthaften Gesprächsführung sehr viel zur lebendigen und konstruktiven Atmosphäre dieser Tagung beigetragen. Martin Gerlach hat als Moderator der Podiumsdiskussion das Gespräch immer wieder auf die relevanten Punkte gelenkt und eine faire und lebendige Auseinandersetzung ermöglicht. Und natürlich danken wir auch allen Mitwirkenden der Podiumsdiskussion, die ihre vielfältigen Erfahrungen eingebracht und mit den Tagungsteilnehmerinnen und Teilnehmern reflektiert haben. Frau Deniz Ermiş-Tak und Herr Recai Hallaç haben durch ihre sehr gelungene Simultanübersetzung der Veranstaltungsbeiträge im Plenum sehr zum guten Verständnis der Inhalte beigetragen. Wir danken auch dem Berliner Roten Kreuz, das im Foyer eine Ausstellung von praktischen Hilfsmitteln für ältere Menschen aufgebaut hatte, die ausprobiert werden konnten und zu denen Informationen gegeben wurden. Das hervorragende Abendessen mit vielen türkischen Speisen bereitgestellt von der Tagungsstätte Europäische Akademie und das Kulturprogramm am zweiten Abend trugen zum sinnlichen Erleben türkischer Kultur bei. Wir danken sehr herzlich der Berliner Theatergruppe Die Sultaninen, die einen Ausschnitt aus ihrem aktuellen Theaterstück Türkische Hochzeit zeigten. Der Musiker Egemen Erol begleitete sein kunstfertiges Saz-Spiel mit Gesang, in den im Laufe des weiteren Abends noch viele gerne zur Freude aller Anwesenden einstimmten. Und nicht zuletzt danken wir den Kolleginnen und Kollegen des DRK und der TGD, die auf vielfältige Weise im Hintergrund zum Gelingen der Tagung beigetragen haben. Danksagung 13

1. Giriş, Özet ve Davranış Tavsiyeleri Almanya da yaşlı göçmenlerin durumlarını umuma açmak için, son senelerde oldukça fazla başarılı faaliyetler gerçekleşmiştir. Buna rağmen yaşlı göçmenlerin, yapılmakta olan teklifler ve yaşlı yardımı ile ilgili hizmetler ve bu hizmetlere nasıl ulaşılabileceği hususundaki bilgileri yeterli değildir. Çok sayıdaki tesis ve kurumlarda göçmen asıllı kişiler ile nasıl temasa geçilebileceği konusunda bilgi eksikliği vardır. Hedef grubuna göre kaliteli hizmet verebilmek için ise, bu hususların bilinmesi gerektiği gibi, verilmekte olan hizmetlere katılımı garanti etmek gerekmektedir. Model projelerin safhalarından ayrılmak ve Alman Kızıl Haç ında federal ülke çapında bir etki oluşturmak için, Alman Kızıl Haç ı ve Almanya Türk Toplumu bu müşterek sempozyumu düzenlemişlerdir. Bu sempozyum kendisini katılımcı yaklaşımının, yaşlı kişilerin beklentilerinin özel bir metod ile daha iyi anlaşılması imkânının sağlanmasının, ve yaşlı bakımı ve yardımında yeni ufukların müşterek olarak geliştirilmesinin gerekli olduğunu taahhüt etmiştir. Bu husus, toplumsal yaşama kendileri destek görmeden katılamayan yaşlı kişiler için olduğu gibi, yardım ve bakıma muhtaç olan kişiler için de geçerlidir. Yaşlı yardımı ve bakımı çok hassas, duyarlı ve aynı zamanda çok karmaşık bir alandır. Bu söz konusu kişiler için, verilmekte olan hizmetleri kabul ettikleri taktirde, yaşamlarının çok özel alanlarının sınırlarından vazgeçmek mecburiyetinde oldukları anlamına gelmektedir. İşini icra edecek olan kişiler için ise mesleki talepler ve mevcut zaman kaynakları arasındaki denge oldukça ağır bir yük olabilir. Ve toplum için demografik değişimin zorluklarının nasıl oluşacağı ve uyumun sağlanıp sağlanamayacağı soruları ortaya çıkar. 14 Giriş

1. Einleitung, Zusammenfassung und Handlungsempfehlungen In den letzten Jahren hat es viele erfolgreiche Aktivitäten gegeben, um die Situation älterer Migrantinnen und Migranten in Deutschland öffentlich zu machen. Dennoch fehlt es vielen älteren Migrantinnen und Migranten an Informationen über Angebote und Dienstleistungen der Altenhilfe sowie an Zugängen dazu. Vielen Einrichtungen der Altenhilfe fehlt Wissen über und Kontakte zu Menschen mit Migrationshintergrund. Diese sind jedoch erforderlich, um zielgruppengerechte Dienstleistungen anbieten zu können bzw. Zugänge zu den bestehenden Angeboten zu gewährleisten. Um über die Phase von Modellprojekten herauszukommen und eine bundesweite Wirkung im Deutschen Roten Kreuz und bei den Senioren und Seniorinnen aus der Türkei zu erreichen, veranstalteten das Deutsche Rote Kreuz und die Türkische Gemeinde in Deutschland diese gemeinsame Tagung. Die Tagung hat sich in besonderer Weise dem partizipativen Ansatz verpflichtet, der ein besseres Verständnis der Erwartungen der älteren Menschen ermöglichen und die gemeinsame Entwicklung von Perspektiven in der Altenhilfe gewährleisten soll. Dies gilt für die älteren Menschen, die ohne Unterstützung aktiv am gesellschaftlichen Leben teilnehmen können ebenso, wie für diejenigen, die auf Hilfe und Pflege angewiesen sind. Altenhilfe ist ein sehr sensibler und gleichzeitig sehr komplexer Bereich. Für die Betroffenen selbst kann die Inanspruchnahme von Angeboten bedeuten, dass sie die Grenzen zu sehr intimen Lebensbereichen aufgeben müssen. Für die Durchführenden kann die Balance zwischen fachlichem Anspruch und zeitlichen Ressourcen zu einer großen Belastung werden. Und für die Gesellschaft stellen sich die Fragen, wie sie die Herausforderungen des demografischen Wandels gestaltet und ob ihr die Integration gelingt. Einleitung 15

1.1. Özet Son derece önemli olan Almanya da yaşlanma sorusu ile ilgili tartışma, genel olarak sempozyuma yansımıştır. Bu hususta somut olarak her bir aktörün, yani bireyin ve ailenin, fakat kuruluş ve kurumların olduğu gibi, genelde yaşlı yardımı rolü ve görevi önemli idi. Fakat aynı zamanda devletin ve sivil toplumun önemi ve gelecekteki rolü nazarı dikkate alınmıştır. Sempozyumdan elde edilen bilgi ve sonuçlar sürekli olarak bir gerileme mi, yoksa bir ilerleme mi kaydedildiği sorusu arasında dönüp durdu. Bu konuda bugünkü konuşmaların otuz sene önce de yapılmış olduğu 15 sene sonra da kültürlerarası açılımdan geleceğin görevi olarak bahsedileceği endişesi tespit edilmiş, fakat yeni soruların da ortaya çıktığı gözetlenmiştir. Çok önemli olan ikinci bir münazara konusu, bilhassa proje çalışmasının bitmesinden sonra maddi kaynağın nereden, yani finansmanın nasıl sağlanacağı sorusu ile ilgiliydi. Aynı strüktürleri sağlamak için parayı nasıl temin edeceğiz? Fakat: ben parasız nelerin yapılabileceğini nasıl izah edebilirim? Proje çalışması, hangi çalışma sahasından geldiğine bağlıdır. Mesela kültürlerarası ekip geliştirilmesi, kültüre duyarlı bakım, yaşlı göçmenlere yetki verme, kılavuz veya tandemler ile çalışma gibi kültürlerarası projelerin başarılı olmuş oldukları ispat edilmiş olunmasına rağmen, seneler sonra bile sunulan genel hizmetlerin içine alınmamış olduğu açığa çıkmıştır. Başarılı projeler, yasal yardım talep hakkı ile düzenlenmiş ve garanti altına alınmış olan genel hizmetlerin bir bölümü olmalıdır. Üçüncü bir münazara, üçüncü ve de dördüncü yaşam bölümü ile ilgileniyordu. Genel olarak yaşlanmak ile meşgul olmak üzerine bir ürkekliğin, çegingenliğin var olduğu tespit edilmiştir. Bu konuda kültüre özel yönlerin çok önemli olmadığı, daha ziyade herkesin bireysel tarzda hayatın sona ereceği, yani yaşamın son bölümü üzerine görüşünün önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Eğer herkes siyasi düzeyde kararı verenler, kuruluşlardaki uzman, derneklerdeki angaje olmuş kişiler ve yaşlı kişilerin yakınları yaşlılığım için ben ne arzu ediyorum? sorusunu dikkatle dinleyip, bu hususları kendi çalıştığı sahasına işlemek için almış olsalardı, o zaman göçmen kökenli olup olmamasına bakılmadan, yaşlı kişiler için ihtiyaca uygun hizmetlerin geliştirilmesinde şartlar yerine getirilmiş olurdu. Yani o zaman esas olan husus, yaşlılıktaki ihtiyaçların tespit edilmesi ve öz bakım, bakılma ve yardım edilme, şahsen veya başkasının kendisi hakkında karar verme ihtiyaçlarının sürekli dengede tutulmasıdır. 16 Özet

1.1. Zusammenfassung Grundlegend spiegelte sich auf der Tagung die Diskussion um die Frage des Älterwerdens in Deutschland wider. Dabei ging es konkret um die Rollen und Funktionen der einzelnen Akteure: die des Individuums oder der Familie, aber auch die der Organisationen und Institutionen sowie die der Altenhilfe allgemein. Aber auch die Bedeutung und zukünftige Rolle des Staates und der Zivilgesellschaft wurden in den Blick genommen. Die erlangten Erkenntnisse und Ergebnisse der Tagung bewegten sich immer wieder zwischen der Frage, ob ein Rückschritt oder ein Fortschritt zu verzeichnen sei. So gab es die Feststellung, dass die Aussagen von heute schon vor dreißig Jahren gemacht wurden die Sorge, dass auch in 15 Jahren noch von Interkultureller Öffnung als Zukunftsaufgabe gesprochen werde, aber auch die Beobachtung, dass neue Fragen aufgetaucht sind. Ein zweiter zentraler Diskussionsstrang äußerte sich in der Frage nach der finanziellen Absicherung bzw. der Finanzierbarkeit vor allem nach dem Ende der Projektarbeit. Wie kommen wir an Geld, um die entsprechenden Strukturen zu schaffen? Aber auch: Wie kann ich bewusst machen, was auch ohne Geld zu schaffen ist? Projektarbeit unterscheidet sich danach, aus welchem Arbeitsfeld sie kommt. Deutlich wurde, dass interkulturelle Projekte z.b. interkulturelle Teamentwicklung, kultursensible Pflege, Empowerment von älteren Migrantinnen und Migranten und die Arbeit mit Lotsen oder Tandems trotz der nachgewiesenen Erfolge auch nach Jahren noch nicht in ein Regelangebot integriert wurden. Erfolgreiche Projekte sollten Teil des Regelangebots werden, das durch das gesetzliche Leistungsrecht geregelt und gesichert wird. Eine dritte Diskussion beschäftigte sich mit dem dritten oder auch vierten Lebensabschnitt. Es wurde grundsätzlich festgestellt, dass es eine Scheu gibt, sich mit dem Älterwerden zu befassen. Hier scheinen die kulturspezifischen Aspekte nicht so sehr von Bedeutung zu sein, sondern eher die jeweils individuelle Art und Weise, sich mit der Endlichkeit des Lebens, eben dem letzten Abschnitt, auseinanderzusetzen. Wenn jeder und jede Entscheider auf politischer Ebene, Fachkräfte in den Einrichtungen, Engagierte in Vereinen und Angehörige von älteren Menschen die Antworten auf die Frage: Was wünsche ich mir für mein Alter? aufmerksam anhören und sie für sein Tätigkeitsfeld aufnehmen würde, dann wären Grundlagen gegeben, um für Senioren und Seniorinnen mit und ohne Migrationshintergrund bedarfsgerechte Angebote zu entwickeln. Es ging also auch darum, die Bedürfnisse im Alter zu identifizieren und ihnen gerecht zu werden in kontinuierlichem Ausgleich von Selbstsorge und Versorgung, Selbstbestimmung und Fremdbestimmung. Zusammenfassung 17

Bu özel soruların yanında sempozyumdaki tüm konuşmalarda Migrationshintergrund (göçmen kökenli) teriminin yetersiz olduğu anlaşıldı. Köken kökendir ve zaman zaman şahsa fazla bağlılığı olmayıp, belki de değiştirilebilir. TGD nin (Türkische Gemeinde in Deutschland / Almanya Türk Toplumu nun) başkanı Bay Kolat ın sempozyumda kullanmış olduğu Migrationsvordergrund (kimlik olgusu ön planda olan göçmenler) terimi, bu hususa daha fazla önem vermekte, fakat bu tür terimlerin belirsiz anlamlar olduğuna da işaret etmektedir. Gelecekte göçmen biyografilerinden bahsetmek daha anlamlı olacaktır. Göçmen biyografili yaşlılar daha değişik algılanabilirler ve onlar tecrübelerini ve böylece de kendi özel ihtiyaçlarını daha değişik bir şekilde açıkça söyleyebilir ve dahil edebilirler. Sempozyum boyunca burada yol gösterici olarak iz bırakan iki beyan vardır: Göç etmiş yaşlı kişiler kendi yaşam durumlarının uzmanlarıdırlar. Hakkımızda bizsiz hiç birşey! Organizatörün sözünden alıntı: Biz bu sempozyumdan Nasıl ve Nereye sorularına cevap vermemizi, ve ayrıca işimizin kiminle olduğunu da açığa kavuşturmamızı bekliyoruz. Bir işi yapmak için güçlü istek ve sonuçlar ile ilk adımın atılmış olduğu, ve her iki kuruluşun da doğru bir yolun başında olduğunu göstermektedir. 1.2. Davranış Tavsiyeleri Her İki Taraftaki Bilgi Eksikliğinin En Düşük Hale Getirilmesi Bilgi yetersizliği en büyük eksiklik olarak tanımlanır. Bu husus hem göçmenlerdeki yaşlılık yardımı üzerine verilmekte olan hizmetler ile igili bilgi eksikliği olduğu gibi, hem de kurum ve tesislerde göçmenlerin yaşam durumları üzerine olan bilgi eksikliğidir. Özellikle hedef gruplarına ulaşılmasının en büyük zorluk olduğu görülmektedir. Bu hususların çözülebilmesi için hem sözlü, hem de yazılı ayrıntılı bilgilerin daha sık olarak iki lisanda aktarılması ve ikamet mahalline yakın tesislerin bulunması ön görülmüştür. Bu konuda aşağıdaki soru ortaya atılmıştır: Göçmen biyografisi olan kişilerin kendilerine ulaşılmasını istemelerini nasıl sağlarız? sorusu hem teklifleri sunan tesisler, hem de göçmen kuruluşları için çok önemlidir. Bu hususta ancak tüm katılanlar aralarında düzenli olarak fikir alış verişleri yaptıkları taktirde bir sonuca varılabilir. Göçmenlerin standart hizmetlerden çok az faydalandıkları bir çok branştan bilinmektedir. Bunun için sebeplerden bir tanesi, yabancıların bu hususta eşit katılım haklarına sahip olmamalarıdır. Örneğin, yerel katılım haklarının düzeltilmesi Türkische Gemeinde nin (Türk Toplumu nun) bir arzusudur. Yaşam Biyografilerine İtina Göstermek ve Çeşitliliği Takdir Etmek İtina gösterme ve yaşam gücü değerleri her insan için, bilhassa hayatın yaşlılık döneminde anlamlıdır. Yaşam hikâyeleri yaşlılıkta lisan, kültür ve dini özelliklerin yanında, yaşam durumlarındaki farklılığı ifade ettiği için, yaşlılıkta ihtiyaçlar formüle edilirken nazarı dikkate 18 Davranış Tavsiyeleri

Neben diesen besonderen Fragestellungen wird in allen Beiträgen der Tagung deutlich, dass der Begriff Migrationshintergrund sehr unzulänglich ist. Ein Hintergrund ist ein Hintergrund und hat zuweilen mit der Person nicht viel zu tun, kann möglicherweise ausgetauscht werden. Der Begriff Migrationsvordergrund, den Herr Kolat, Vorsitzender der TGD auf der Tagung benutzte, verleiht diesem mehr Gewicht, weist jedoch auf die ambivalente Bedeutung solcher Begriffe insgesamt hin. Sinnvoller scheint es, in Zukunft von Migrationsbiografien zu sprechen. Senioren und Seniorinnen mit Migrationsbiografien können anders wahrgenommen werden und sie können ihre Erfahrungen und damit auch ihre speziellen Bedürfnisse auf andere Art und Weise formulieren und einbringen. Wegweisend sind hier zwei eindrucksvolle Aussagen während der Tagung: Ältere zugewanderte Menschen sind Experten ihrer eigenen Lebenslagen. Nichts über uns ohne uns! Zitat der Veranstalter: Von dieser Tagung erwarten wir uns, dass wir die Frage nach dem Wie und dem Wohin beantworten und dass wir auch sichtbar machen, mit wem wir es zu tun haben. Die Impulse und Ergebnisse zeigen, die ersten Schritte sind getan und beide Organisationen befinden sich am Anfang eines guten Weges. 1.2. Handlungsempfehlungen Informationsdefizit auf beiden Seiten minimieren Als größter Mangel werden Informationsdefizite beschrieben. Das betrifft sowohl den Informationsmangel über die Angebote der Altenhilfe auf Seiten der Migrantinnen und Migranten, als auch fehlende Informationen über die Lebenssituation von Migrantinnen und Migranten auf Seiten der Institutionen und Einrichtungen. Vor allem die Zielgruppenerreichung wird immer noch als größte Herausforderung angesehen. Als Lösungsmöglichkeiten werden eine verstärkte zweisprachige Informationsvermittlung in Wort und Schrift und die Schaffung wohnortnaher Zugangsmöglichkeiten gesehen. Hierbei erscheint die Frage: Wie erreichen wir, dass Menschen mit Migrationsbiografien erreicht werden wollen? sowohl für die Träger der Angebote als auch für die Migrantenorganisationen von zentraler Bedeutung. Antworten können hier nur im kontinuierlichen Dialog aller Beteiligten gefunden werden. Dass Migrantinnen und Migranten einen schlechteren Zugang zu Regelangeboten haben, ist aus vielen Bereichen bekannt. Ein Grund ist darin zu sehen, dass sie nicht über die gleichen Teilhaberechte verfügen. So ist z.b. die Verbesserung der kommunalen Beteiligungsrechte ein Anliegen der Türkischen Gemeinde. Lebensbiografien wahrnehmen und Verschiedenartigkeit anerkennen Die Wahrnehmung und Wertschätzung der Lebensleistung ist für jeden Menschen gerade im Lebensabschnitt Alter von Bedeutung. Die Lebensgeschichten können Prägungen und Einstellungen bewirken, die bei der Formulierung von Bedürfnissen im Alter Berücksichtigung finden müssen, weil sich hierbei neben sprachlichen, kulturellen und religiösen Handlungsempfehlungen 19

alınması gerekli olan davranış ve düşünüş biçimine etki ederler. Yaşlı göçmenler tarafından bu arada vatana dönüş düşüncesinden vazgeçilmiştir, fakat çoğu kişi için iki ülke arasında seyir göçü hâlâ akıllıca, amaca uygun bir imkândır. Burada yaşlanmanın doğru mekânın nerede olduğu gibi soruların münazarası yapılmalıdır. Bu mekânın hiç aralıksız Almanya olması mecburiyeti var mıdır? Ve: Böyle bir karar hizmet haklarından faydalanmaya bağlı mıdır? Ayrıca dini özelliklerin ve değerlerin farklılığının kabulü kendisini göstermektedir. Buradan doğan başkalarının özel taleplerine olan saygı namaz odaları, yemek hazırlanması, bayramlar v.s. gibi yaşlılar yardımının bütün tesislerinde önemli bir konu olarak kalacaktır. Sosyal ve bakım hizmetlerinde farklılığın, kültürel bakış açısına bağlı olarak hastalıklar veya engelliler için de nazarı dikkate alınması gerekmektedir. Katılım ve Kültürlerarası Açılımın Sağlanması Katılım ve kültürlerarası açılımın meydana gelmesi karşılıklık gerektirmektedir. Bu da yaşlılara verilen çok yönlü çalışmalarda olduğu gibi, proje çalışmalarındaki fahri angajmanda görülmektedir. Proje çalışmasında çalışanlar grubunun değişik kökenli kişiler olmasının yanında önemli olan, yaşlı kişilerin kendilerinin de değişik kökenli olmalarıdır. Diğer önemli bir belirleyici özellik ise personel yapısıdır. Danışmanlık, bakım ve eğitimde göçmen kökenli kişilerin, daha doğrusu ana dilli uzman personelin oranının arttırılması mecburidir. Katılım ve kültürlerarası açılım herkes için yararlı olduğundan, göçmen kökenli yaşlı kişiler ve yaşlılık yardımı için önemli konular olarak kalırlar. Kaynaklardan Faydalanma ve Yapısal Değişiklikleri Meydana Getirme Yaşlı göçmenlerin çok ve çeşitli kaynaklarının açılma ve gelişmeleri için bir alt yapıya ihtiyaçları vardır. Bunlara mekân ihtiyacı ve gerekli finansman dahildir. Bunlar da ikametgah yakınında buluşma evlerinin büyütülmesi, fakat aynı zamanda fahri angajmanın teşviki ve kati strüktürlerinin tespiti hususlarıdır. Yardımcı olan, katkıda bulunan şahısların angajmanı, bilhassa çok yönlü yaşlı çalışmalarında bir bütünün en önemli parçalarından bir tanesidir. Fakat mahallinde bilgi, danışmanlık, ağ kurma hususlarının en iyi biçiminin gerçekleştirilmesi, sinerji etkilerinden faydalanılması için kurumsal strüktürlerin büyütülmesine ihtiyaç vardır. Finansman imkânları ve sınırları ile ilgili soruya, mağdur kişiler için sorumluluk taşıma açısından bakılarak cevap verilmelidir. Almanya daki Yaşlılık Yardımının Hakları ve İhtiyaçlarının Genel Olarak Münazarası Sempozyumun sonuçları Almanya da yaşlanmanın göçmenlerin, kurumların ve yaşlılık yardımı sunan kuruluşlarının ağlarında yapıcı bir tartışmaya ihtiyaç olduğunu ortaya çıkarmıştır. 20 Davranış Tavsiyeleri