Aşiret Mektebi nden Robert Koleji ne İstanbul un En Gözde 100 Okulu
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., fetihten günümüze İstanbul un 560 yıllık eğitim ve öğretim tarihine damgasını vuran en gözde 100 Okulu tek kitapta bir araya getirdi. İstanbul un Yüzleri Serisi nin 66. kitabı olarak yayımlanan İstanbul un 100 Okulu nda, okulların kuruluş hikâyeleri, eğitim sistemleri, tarihi serüvenleri ve mimari özellikleri okuyucunun dikkatine sunuluyor. İstanbul un eğitim tarihini gözler önüne sererek kentin bu alandaki kültürel mirasını gün yüzüne çıkarmayı amaçlayan kitap, eğitim sevdalılarının yanı sıra tarih meraklıları için de rehber niteliği taşıyor. Aşiret Mektebi de Var Robert Koleji de İstanbul okullarını, II. Abdülhamit döneminin bilinmeyen okullarından Anadolu ve fen liselerine, askeri okullardan tarım ve ziraat okullarına kadar geniş bir yelpazede ele alan kitapta hala faaliyetlerine devam eden okullar olduğu gibi, günümüzde hizmet vermeyen okullar da yer alıyor. Bu okullar arasında en çok dikkat çeken ise Sultan II. Abdülhamit tarafından, aşiretlerin yoğun hakim olduğu bölgeleri muhafaza etmek ve aşiret reislerinin ve ağalarının çocuklarını Osmanlı kültürüyle yetiştirmek amacıyla 1892 yılında açılan Mektebi Aşiret-i Hümayun. Kitapta yer alan bilgilere göre okulun kurulmasında Hicaz ve Yemen bölgelerinde valilik yapmış Osman Nuri Paşa nın raporları etkili olmuş. Okula özel hastane: Aşiret Mektebi Hastanesi Kabataş Taşmerdiven Sokak taki binada bir yıl faaliyet gösteren okul ertesi yıl Esma Sultan Yalısı na taşındı ve kapanana kadar eğitime aynı binada devam etti. Padişah, Aşiret Mektebi ile yakından ilgileniyordu, hatta talebelere gönderdiği selam dönemin gazetelerinde yer aldı. Farklı iklimlerden gelen çocukların İstanbul un havasına alışamadığından ve sağlık problemleri ciddi boyutlara ulaştığından, talebeleri sabah akşam muayene edecek bir doktor görevlendirilmişti. Daha sonra Aşiret Mektebi Hastanesi adıyla tam teşekküllü bir hastane açıldı.
Kürt aşiretlerden yoğun ilgi Başlangıçta Arap aşiretleri için açılan Aşiret Mektebi ne Kürt aşiret reisleri büyük ilgi göstermiş, çocuklarını bu mektebe vermek için pek çok girişimde bulunmuşlardı. Sultan bu istekleri geri çevirmemiş kısa bir süre sonra da Arnavutluk tan gelen öğrenciler de okula kabul edilmiş ve böylece mektep, bütün aşiretlere hitap eder duruma gelmişti. Aşiret Mektebi nden Kabataş Erkek Lisesi ne Okul iyi yönetilememesi, masraflarının karşılanamaması ve öğrenciler arasında siyasi fikir ayrılıklarına dayanan tartışmalar nedeniyle 1906 da yapılan yemek boykotu bahane edilerek kapatıldı. Okul kapandıktan sonra aynı binada Kabataş Lisesi eğitime başladı. İSTANBUL AMERİKAN ROBERT KOLEJİ (1863) Kolej, Osmanlı Devleti bünyesinde Amerikan tipi eğitim vermek amacıyla Cyrus Hamlin ve Amerikalı tüccar Christopher Rhinelander Robert tarafından1863 yılında kuruldu. Robert Kolej ve 1971 yılında kurulan Arnavutköy Amerikan Kız Koleji nin birleşerek karma eğitime geçmesiyle birlikte, Robert Kolej in yüksek eğitim kısmı, devlet üniversitesi olan ve Bebek te bulunan Boğaziçi Üniversitesi ne devredildi. Böylelikle hem ortaokul hem de lise olarak faaliyet gösteren okulun adı Özel İstanbul Amerikan Robert Lisesi olarak değiştirildi. 16 Eylül 1863 te eğitime başlayan kolejin öğrenci sayısı her yıl artmış, okul ilk mezunlarını 1868 de vermiştir. Artan öğrenci mevcudu sebebiyle okulu genişletmek için Sultan Abdüllaziz in de izniyle Rumelihisarı Kayalar mevkiindeki arazi satın alınır. Binanın yapımında bu arazideki taş ocağından çıkan taşlar kullanılır. Aynı ocaktan çıkan mavi kireç taşı ise I. Dünya Savaşı na kadar inşa edilen bütün kolej binalarında kullanılacaktır. Türk kervansarayları gibi bir Amerikan Koleji
Dr. Hamlin inşaatın her detayıyla ilgilenir hatta Rumeli Hisarı nın yapımında kullanılan harcı incelemiş, binayı da ortasında açık bir avlu bulunan eski Türk kervansaray veya hanları gibi tasarlamıştır. ÖZEL FENER RUM LİSESİ (1454) Okul, Fatih Sultan Mehmed in imparatorluk başkenti kurma düşüncesiyle, patrikliğe bağlı olarak 1454 yılında Fener semti yakınlarında kurulur. Okul, uzun yıllar, patrikhane tarafından seçilen 5 metropolit tarafından yönetilir. Lozan Barış Antlaşması ndan sonra Milli Eğitim Bakanlığı na bağlanır. Osmanlı İmparatorluğu nun İlk Edebiyat Akademisi Fener Rum Okulu, gerek eğitim sistemi kapsamında okutulan dersler, gerekse İstanbul da yaşayan veya yolu İstanbul a düşen Ortodoxlar için kültürel bir merkez olması açısından bir dönem adı Osmanlı İmparatorluğu nun İlk Edebiyat Akademisi olarak değiştirilir. Kızıl Mektep Okul binası, Haliç in iki yakasında, İstanbul un beşinci tepesinde konumlanan ihtişamlı bir yapıdır. Bu civardaki yapılar içinde Süleymaniye den sonraki en büyük olanıdır. Bina, 19. yüzyılın en önemli mimarlarından biri olan ve aynı zamanda Fener Rum Erkek Lisesi mezunları arasında bulunan mimar Konstandinos Dimadis tarafından tasarlanır. Yapımında Marsilya dan getirtilen kırmızı tuğlalar kullanıldığı için Kızıl Mektep olarak da anılmaktadır. Birçok vali, bilim insanı, sanatçı, bestekâr, yazar ve mütercim yetiştiren okuldan mezun olan isimler arasında Eflak-Boğdan Prensi Kantemir, Besteci Andon Efendi ve Tatyos Efendi sayılabilir. Okuldan mezun olanların Türkiye ve dünyadaki bütün üniversitelere kayıt hakkı bulunmaktadır.
GALATASARAY LİSESİ (MEKTEB-İ SULTANİ) (1868) Okul, saraydaki Enderun öğrencilerinin ilköğrenimlerini gördükleri kurum olarak, Sultan II. Beyazıd tarafından Galata Sarayı Ocağı adıyla kurulur. 1675 yılında kapatılan ocak, 40 yıl sonra yeniden açılır ve bu kez Galata Sarayı Medresesi olarak hizmet verir. Doğu nun Batı ufkuna çılan ilk penceresi 19. yüzyıla gelindiğinde Avrupalı örneklerine benzeyen bir okul kurma fikri ve gerekliliği ortaya çıkar. Başta Sultan Abdüllaziz olmak üzere pek çok paşa ve nazırın çabalarıyla 1868 de Mekteb-i Sultani açılır. Pek çok ulustan ve dinden çocuklarla gençleri, Osmanlı ulusçuluğu etrafında kaynaştırıp entelektüel bir temel kazandırma amacına dönük bu okul için, Tevfik Fikret Doğu nun Batı ufkuna açılan ilk penceresi yorumunu yapar. Kimseyi memnun edemeyen okul Açıldığı günden itibaren okula oldukça sert eleştiriler yöneltilir. Rusya, Türkiye deki Fransız etkisinin yaygınlaşmasından duyduğu kaygıyı bildirirken, İstanbullu Rumlar Yunanca dersi olmadığı, Museviler ise okulu bir Hıristiyan yönettiği için tepki gösterir. Osmanlı şeyhülislamı ise Müslüman ve Hıristiyan gençlerin bir arada okumalarının dine aykırı olduğunu ileri sürer. Galatasaray ın İlk Müslüman Mezunu Fiziksel olanakların son derece kötü olmasına ve gelen tepkilere rağmen okulun öğrenci sayısındaki artış hızla devam eder. Açıldığında 341 öğrencisi olan okulda, bir
yıl içinde öğrenci sayısı 640 a yükselir. Fransa Kralı III. Napolyon un Almanya ya yenik düşmesi, okulun koruyucusu Ali Paşa nın 1871 deki ölümü, kurucu müdür Salve ın Fransa ya dönmesi de okulun önemli sarsıntılar geçirmesine neden olur, öğrenci sayısı yarı yarıya azalır. Galatasaray en parlak dönemini, okulun ilk Müslüman mezunu Abdurrahman Şeref in müdürlük yıllarında yaşar ve İstanbul un en büyük okullarından biri olur. DARÜŞŞAFAKA EĞİTİM KURUMLARI (1863) Saray mimarından yetim okulu 1868 de Sultan Abdülaziz tarafından yapılan bağışla satın alınan Fatih teki arsa üzerinde okulun inşaatına başlanmıştır. Darüşşafaka nın Fatih Çarşamba daki binası, Türkiye de okul olmak üzere yaptırılan ilk binalardan biridir. Okulun inşası için gerekli tutar, halktan ve devletten toplanan bağışlardan elde edilmiştir. Binanın mimarı Dolmabahçe Sarayı nın mimarlarından Hovhannes Amira Serveryan dır. Galatasaray ın elit öğrencileri telgraf memuru olmaya yanaşmayınca Darüşşafaka, 1873 te eleme yöntemiyle öğrenci almaya başlamıştır. Memleketlerinden, ailelerinden ve sosyo-kültürel ortamlarından büyük ölçüde kopan bu çocuklar Darüşşafaka ya kuvvetle bağlanmış, bu bağlılık okula yüklenen işlev ve hedeflere bağlılık olarak devam etmiş, okulun ilk mezunları, Osmanlı nın modernleşmesinde önemli rol oynamışlardır. 1854 teki Kırım Savaşı yla imparatorluğa gelen telgraflar için 1860 ta Telgraf Mülazım Mektebi kurulmuşsa da, bu okul kısa sürede kapanmıştır. 1880 de telgrafçıların, en gelişmiş eğitim kurumları olan Galatasaray ve Darüşşafaka da yetişmesi hedeflenmiş, ancak Galatasaray ın elit kökenli öğrencileri telgraf memuru olmaya yanaşmayınca Darüşşafaka aynı yıl programına elektrik derslerini dahil etmiş,
matematik ve fizik eğitimine ağırlık vererek iki yıl içinde Telgraf Fen Mektebi ne dönüşmüştür. Namık Kemal den Yahya Kemal e Darüşşafaka nın gönüllü öğretmenleri Dönem dönem pek çok asker, şair, yazar, bilim adamı ve sanatçı Darüşşafaka da gönüllü olarak öğretmenlik yapmıştır. Bu kişiler arasında Namık Kemal, Bestekâr Zekâi Efendi, Ahmet Mithat Efendi, Tahir Olgun, Ressam Agâh Efendi, Selim Sırrı Tarcan, Yahya Kemal Beyatlı, Yusuf Akçura, Salih Zeki, Ressam Ali Rıza Hoca gibi önemli isimler bulunmaktadır. İSTANBUL LİSESİ (1884-1885) İstanbul Lisesi nin temelini Şemsü l-mekâtib (1884) ve ilk özel okul olan Numune-i Terakki (1885) oluşturur. 1896 yılında Milli Eğitim Bakanlığı (Maarif Nezareti) nın alarak devletleştirdiği okul kısa sürede tanınır. 1909 yılında İstanbul Leyli İdadisi adını alarak özel okul statüsünden çıkarılan okul, 1910 yılında İstanbul Lisesi adını almıştır. Türkiye de lise sözcüğü ilk defa bu okul için kullanılmıştır. 1923 te İstanbul Erkek Lisesi adını alan okul, 1933 te Atatürk ün emriyle halen içinde bulunduğu Düyun-ı Umumiye (Genel Borçlar İdaresi) binasına taşınır. Okul Armasındaki İlginç Detaylar Okul bünyesinde Keşşaf adıyla kurulan izci teşkilatından 41 kişi gönüllü Çanakkale Savaşları na katılır ve hepsi şehit olur. İzcilerden İstiklal Savaşı ve Sakarya Muharebesi ne katılanların ise tümü gazi olarak döner ve Atatürk onlara Sakarya nın Çocukları diye hitap eder. Bu olayla birlikte izciler isimlerini Sakarya İzci Ocağı olarak değiştirir.
İstanbul Lisesi nin 1970 ten bu yana kullanılan armasında İstanbul un İ si, lisenin L si ve izci grubunun adı olan Sakarya nın S si ay ve yıldızla bir araya getirilmiştir.