YIL: 6 SAYI: 24 EYLÜL 212 OPSİYON STRATEJİLERİ Piyasa durgun ama hareketlenmesini mi bekliyorsunuz? Yoksa tersini mi? İşte stratejiler... BÜLENT ERTUNA Forekste kazanma stratejilerini Gedik Yatırım Genel Müdür Yardımcısı Bülent Ertuna anlattı. KAPALIÇARŞI DA RİSK ÇOK HEDGE YOK Yüzlerce yıllık Kapalıçarşı da altın esnafının riskten korunma yöntemlerini araştırdık... ÖLÜMCÜL 7GÜNAH VE BİR FİNANSAL PİYASA Finansal sektörde ardı ardına patlayan skandallar, filmlere konu olan yedi ölümcül günahı gündeme getirdi
DOSYA SIRADA HANGİ BANKA VAR? Bir yandan krizle boğuşan finans dünyası, diğer yandan dünyanın en büyük bankalarının adlarının karıştığı skandallarla karşı karşıya. JP Morgan, Barclays, HSBC, Standard Chartered, RBS ve diğerleri. Soru basit: Sırada kim var? doç. dr. C. COŞKUN KÜÇÜKÖZMEN Uluslar arası finansal piyasalardaki hareketlilik içinde bulunduğumuz yaz aylarına rağmen olanca hızıyla sürüyor. Aslında yaşanan gelişmeler için hareketlilik yerine skandallar dizisi ifadesini kullanmak daha uygun görünüyor. Hatırlanacağı üzere iki yıl önce 6 Mayıs 21 tarihinde ABD finans piyasalarının önemli endekslerinden Dow Jones, beklenmedik büyüklük ve hızda bir düşüşü ve hemen ardından gelen yükselişi adeta aynı anda yaşadı. Saat 14.4 ta Dow Jones endeksi gün içinde 3 baz puandan fazla değer kaybederken hisse senedi piyasası da 5 dakika içinde 6 puan değer yitirdi. Saatler 14.47 yi gösterirken düşüş 1. puana erişti. Saat 15.7 de ise normale dönüş yaşandı ve 6 puanlık düşüşün geriye dönmesiyle piyasa toparlandı. Finans yazınında Flash Crash olarak adlandırılan bu olayın nedenleri üzerine gerek Amerikan SPK sı (SEC) gerek diğer denetim otoriteleri ve akademisyenler hâlâ araştırmalar yapmakta, raporlar hazırlamaktalar. Bu yılın piyasaları şoke eden ilk haberi Mayıs ayında JP Morgan dan geldi. Tarihler 1 Mayıs ı gösterdiğinde JP Morgan CEO su Jamie Dimon kredi türevi işlemlerinden 2 milyar dolar zarar ettiklerini açıkladı. Sentetik kredi türevi portföyünün maruz kaldığı bu zarar çok kısa sürede piyasaları etkiledi ve haberin hemen ardından JP Morgan hisseleri büyük bir düşüş yaşadı. JP Morgan CEO su Dimon konuyu hata, ihmal, dikkatsizlik ve kötü karar silsilesi ile açıklamaya çalıştı. JP Morgan ın 2 milyar dolarlık zararının duyurulması piyasalar kapandıktan sonra gerçekleşti ve bazı serbest yatırım fonları (hedge funds) JP Morgan hakkında JP Morgan özel paralarla büyük bahisler oynuyordu ifadesini kullandılar. Serbest yatırım fonları dışında bazı kaynaklar ise 28 VOBJEKTİF EYLÜL 212
EYLÜL 212 VOBJEKTİF 29
DOSYA JP Morgan ın, finansal risklere karşı korunma stratejisi (hedging) kisvesi altında kâr elde etmek için spekülatif işlemlere giriştiği ve piyasayı bozduğu görüşünde olduklarını açıkladılar. Haklılarda, zira zararın kamuoyuna duyurulmasının hemen ardından JP Morgan hisseleri yüzde 6.7 düşerken rakip konumundaki diğer büyük yatırım bankalarının hisselerinde de sert düşüşler yaşandı. Bu durum Grafik-1 de açık bir şekilde görülmektedir. Volcker Rule olarak bilinen, hâlâ tartışılan ve özellikle yatırım bankalarının spekülatif türde riskli türev işlemlerine girmesini büyük ölçüde engelleyen ve kontrol altına almaya çalışan yasanın haklılığı ve önemi belki bu şekilde daha da belirginleşti. CEO Dimon her ne kadar bu olayın Volcker Kuralı nı ihlal etmediğini ancak Dimon İlkesi ni ihlal ettiğini söylese de ortada 2 milyar dolarlık vahim bir hatadan kaynaklanan zarar mevcut. Bu arada Dimon İlkesi nin henüz finans yazınında yerini almadığını, ancak Sayın Dimon bu konuda finans dünyasını yeterince bilgilendirirse muhtemelen bir şekilde layık olduğu yeri alacağını da ifade etmeliyiz. Geçen yıl yaklaşık 19 milyar dolar kâr eden bankanın bu zararı göğüsleyebileceği ancak zararın 2 milyar dolarla sınırlı kalmayacağı ifade ediliyor. Hatta birçok kaynak zararın Haziran ayı sonu itibarıyla 5-6 milyar dolar civarına yükseldiğini dile getiriyor. Bu durum hiç şüphesiz türev ürünlerin spekülâtif amaçlı olarak kullanımından kaynaklanabilecek riskleri ve kontrol sürecindeki zaafları bir kez daha gözler önüne seriyor. Geçen yılın Kasım ayında İsviçre kökenli yatırım bankası UBS in uğradığı 2.3 milyar dolarlık zararı tekrar hatırlayalım. UBS işlemcilerinden (trader) Kweku Adoboli nin Borsa Yatırım Fonları (ETF) nedeniyle bankayı uğrattığı zarar adeta bir anda unutuldu. Ancak bugün yaşananlar bu gibi olaylardan hem yeterli derslerin alınmadığını hem de gerekli önlemlerin alınmasında geç kalındığını göstermekte. Gelelim JP Morgan vakasına. Kredi türevi piyasasının mucidi aslında çok bilinmemekle birlikte JP Morgan dır ve geçmişi 199 lı yılların ortalarına kadar gitmektedir. Kredi türevi kısaca kredinin risk kısmının ayrılmasını ve bunun transferini sağlayan bir mekanizmadır. Bir nevi sigorta da denilebilir. Ancak bu bağlamda sözü edilen kredi sigortası piyasasının en önemli eksiği hiç şüphesiz elinde sigorta bulunduranların, söz konusu sigortaya mesnet teşkil eden varlığa sahip olmamasıdır. Bu da tamamen istismar riskini (moral hazard) ortaya çıkarmaktadır ve elinde sigorta bulunduran taraf neredeyse karşı tarafın durumunun kötüleşmesi için dua etmektedir. Zira en büyük kısmı CDS lerden oluşan kredi türevi piyasası Amerikalı hukukçuların deyimiyle meşrulaştırılmış kumara (legalized gambling) dönüşmüş durumdadır. Bu piyasanın kısa zamanda ulaştığı büyüklük BIS raporlarından elde edilen verilerle Grafik-1 de gösterilmektedir. Sadece bu grafiğe bile bakılarak 28 yılının milat kabul edildiği küresel krizin hız kazanmasında CDS piyasasının katalizör rolü kolaylıkla görülebilir. Oldukça karmaşık yapılar içeren finansal türev işlemlerinde sadece spekülâtif amaçlı değil korunma (hedge) amaçlı işlemlerden de zarar doğabilir. Dolayısıyla korunma stratejisinin Grafik-1: JP Morgan, Goldman Sachs, Citibank ve Bank of America nın Mayıs ayı içerisinde hisse senedi fiyatları ve günlük getirileri,6,4,2 -,2 -,4 -,6 -,8 -,1 44 42 4 38 36 34 32 3 2.5.212 35 33 31 29 27 25 4.5.212 6.5.212 Kaynak: Yahoo Finance 8.5.212 8.5.212 Kaynak: Yahoo Finance 8.5.212 1.5.212 J.P. Morgan J.P. Morgan 15.5.212 Citibank 15.5.212 12.5.212 22.5.212 22.5.212 14.5.212 16.5.212 Goldman Sachs 29.5.212 29.5.212 18.5.212 12 115 11 15 1 95 9 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 2.5.212 22.5.212 Citi 8.5.212 8.5.212 24.5.212 26.5.212 Bank of America 28.5.212 Goldman Sachs 15.5.212 Bank of America 15.5.212 22.5.212 22.5.212 3.5.212 29.5.212 29.5.212 3 VOBJEKTİF EYLÜL 212
iyi belirlenmesi gerekiyor. Finansal piyasalarda nelerin olabileceğini tahmin etmek kolay bir iş değildir. Elinizde ne kadar yeterli donanım ve yetenekli insan kaynağı bulunursa bulunsun, açgözlülük, hırs ve denetim eksikliği her zaman kaybettirebilir. Peki, zarara kadar giden bu sözüm ona riskten korunma süreci nasıl şekillendi? Aslında süreç spekülatif bir alım-satım işlemi. JP Morgan, kredi riskini azaltmak için kredi temerrüt swaplarından oluşan bir referans endekse yatırım yapmış. Kodu S9.CDX.IG olan bu endeks yatırım yapılabilir (investment grade) seviyede 1 yıllık Markit CDX North American Investment Grade Index olarak bilinen bir endeks. Görünüşte iyi çeşitlendirilmiş bir endeks olan ve CDX.NA.IG.9 koduyla www.markit.com sitesinde mevcut olan endekste toplam 125 şirkete ait referans varlık bulunmakta. Her bir şirket %,8 ağırlığa sahip. Ancak bu endekste yer alan CIT Group Inc., Federal Home Loan Mortgage Corporation, Federal National Mortgage Association ve Washington Mutual Inc. isimli şirketlerin batık olduğunu da ifade edelim. Aslında daha riskli, daha oynak ve ekonomik anlamda JP Morgan ın sandığından daha az etkili olan bu endekse yatırım yapmanın iyi bir yatırım stratejisi olmadığı kısa sürede anlaşıldı. Zira referans göstergeler beklenmedik şekilde hareket etmeye başlayınca JP Morgan daha fazla para koydu ancak beklenen olmadı. Hatta JP Morgan ın stratejisine (kumarına) ilişkin şayia yayılmaya başlayınca piyasadaki rakipleri bu durumu lehlerine çevirmek için karşıt strateji geliştirerek oyuna dahil oldular. Bir süre sonra JP Morgan pozisyonunu daha fazla artırmadı ve oyundan çekildi, yani bir anlamda zararı kabullenmek zorunda kaldı. Söz konusu pozisyonların alınmasında ön plana çıkan kişi, büyük pozisyonlar alması nedeniyle kendisine Londra Balinası lakabı takılan JP Morgan işlemcisi Bruno Michel Iksil. Iksil, krizin ardından piyasaların düzelmeye başladığı ve faizlerin düşmesiyle kredi kanallarının daha da açılacağı öngörüsüyle hareket ederek büyük CDS pozisyonları almış. Ancak yukarıda da ifade edildiği gibi Iksil e karşı bazı serbest yatırım fonları ve yatırımcılar da piyasalarda iyileşmenin gecikebileceği ve faizlerin yükseleceği öngörüleri paralelinde pozisyon alarak Grafik-2: Kredi Temerrüt Swapları nın Gelişimi 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Kaynak: BIS - OTC derivatives market activity Kredi Temerrüt Swapları (CDS) Gelişimi 24-25 - 25-26 - 26-27 - 27-28 - 28-29 - 29-21 - 21 211-2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 Sözleşme Büyüklüğü - Sol eksen (Milyar Dolar) beklemeye geçmişlerdi. Gelişmeler neticesinde JP Morgan ın stratejisi sonuç vermedi ve 6 hafta içinde 2 milyar dolara ulaşan bir zararı açıklamak zorunda kaldılar. Bu durum Grafik-3 de yer almakta. Yeri gelmişken Datamonitor.com tarafından 29 yılında yayınlanan ve JP Morgan ın güçlü ve zayıf tarafları analizinden bir alıntı yapalım: Analizde zayıf taraflar olarak (i) artan kredi kayıpları nedeniyle kârlılık üzerinde olumsuz etki, (ii) ABD piyasalarına aşırı bağımlılık nedeniyle kötüleşen iç piyasanın bankanın kırılganlığını artırması, gösteriliyor. JP Morgan ın kredi portföyünü koruma altına alma eğiliminde bu husus ön plâna çıkmış olabilir. Ancak JP Morgan bunu yaparken referans varlık olarak portföyün kompozisyonu dışında bir endeksi nirengi noktası almış. Dolayısıyla JP Morgan ın yaptığı işlem dolaylı korunma stratejisi görünümü veriyor. Ancak öngörülerinin beklentileri doğrultusunda gelişmesi durumunda portföyün büyük kâr yazacağı gerçeği de dikkate alınmalı. Sonuç olarak JP Morgan ı bu işleri bilmemekle suçlamak yersiz bir yaklaşım olacaktır. Zira Corporate Quantitative Research ekibi tarafından hazırlanan ve 26 yılı Aralık ayında yayınlanan Credit Derivatives Handbook adlı yayın kredi temerrüt swapları, piyasaları ve işlem stratejileri üzerine son derece önemli ve değerli bilgiler içeriyor. Ayrıca JP Morgan bir kaç kez dünyanın en iyi türev ürün işlemi yapan bankası olarak ödül almış bir banka ve kredi türevlerinin de mucidi. İçerİde durum nasıldı? İlk İkaz sinyalleri görmezden mi gelindi? CIO (Chief Investment Officer) yöneticisi Achilles Macris kendi iç kontrol birimi yöneticisinden gelen ikazları dikkate almadı. Bankanın varlıklarının yüzde 17 sini yöneten ve 3,1 milyar dolar kâr eden CIO daha önceki korunma stratejilerinden elde ettikleri kârın Grafik-3 Brüt piyasa değeri - Sağ eksen (Milyar Dolar) Risk Ramp-Up J.P Morgan placed big bets in an index tracking cormorate dept. Hedge funds took the opposite bet.below, total positions held by all investors. $15 bilion... 125... 1... 75... 5... 25... J 212 F M A M 6 5 4 3 2 1 Note: CDX.NA.IG.9 index 125 companies Source:Markit The Wall Street Journal EYLÜL 212 VOBJEKTİF 31
DOSYA verdiği güvenle -aldıkları pozisyonlar itibarıyla- son derece rahattı. Ancak pozisyonlar o kadar büyüktü ki (65 milyar dolar) piyasayı da etkilemekteydi. Yılın ilk çeyreğinde bankanın artış yönünde hareket beklediği kredi koruma portföyünün büyüklüğü 149 milyar dolar tutarındaydı. Böylesine büyük bir rakamla oyuna başladığınızda zararı durdur tarzında bir stratejiyi uygulamak pek kolay olamamaktadır. Dolayısıyla çıkılan yoldan geri dönülme kararıyla [zararı-durdur (stop-loss)] daha büyük zararlar atlatıldı. JP Morgan ın Riske Maruz Değer (RMD=VaR) rakamlarına olan aşırı güveni bilinen bir gerçek. Banka ilk dönem sonunda 67 milyon dolar tutarında RMD rakamı üreten modelini değiştirdi. Zarara uğradıktan sonra tekrar eski modele geri dönen banka bu sefer RMD değerini 129 milyon dolar olarak gördü (hesapladı). Neticede hem model hem de veri yanlış olabiliyor. Zira gerçekleşen zarar, neredeyse modelin 15-3 katına tekabül ediyor ki modelin güvenilirliği açısından kabul edilebilir bir durum değil. Bu noktada Amerikan denetim otoritesi OCC tarafından yayınlanan raporlar da yanıltıcı olabiliyor. Zira bu raporlardaki veri doğrudan bankalardan alınıyor ve ne tür bir işleme tabi tutulduğu en azından dışarıdakiler tarafından bilinmiyor. Rİske Maruz Değer (Value-at-Rİsk) Modelİ Nedİr? Basel Komitesi tarafından yayınlanan piyasa riski düzenlemesi ile gündeme 1993 yılında gelen Riske Maruz Değer RMD (Value-at-Risk) modellerinin ilk uygulamasının JP Morgan bünyesinde faaliyet gösteren RiskMetricsTM grubu tarafından yapılmıştır. Banka CEO su Dennis Weatherstone tarafından bankanın tüm risklerinin her iş günü saat 16.15 te tek bir rakamla gösterilmesi istendiğinde kendisine RMD rakamı sunulmuştur. Bu rapor 4:15 raporu olarak da bilinmektedir. Kısa sürede bir dünya standardı haline gelen RiskMetricsTM VaR modeli finansal kurumların belli bir zaman diliminde (genellikle 1-1 gün), belli bir olasılık seviyesinde (genellikle %95-99) kaybedebilecekleri maksimum zarar rakamını veren bir model. riske maruz değer hesaplaması, hangi modellemeyi kullandığınıza bağlı olarak değişim gösterir. RMD nin en güzel tarafı tüm portföy riskini tek bir rakamla ifade edebiliyor olmasında yatıyor. RMD hesabının temel parametreleri standart sapma (varyans ve kovaryans) ve korelâsyon. Ancak bu yaklaşım göründüğü kadar basit ve masum değil. Kullanılan verinin uzunluğu (özellikle verideki uç ekstrem- değerler), standart sapmanın ve korelâsyonun sabit kabul edilmesi ve piyasanın normal dağılım varsayımına uygun hareket ettiği varsayımları modelin en zayıf tarafları. RMD nin üç temel metotla hesap edildiği (varyanskovaryans, tarihi simülasyon ve Monte Carlo simülasyonu) dikkate alınacak olursa her bir metodun farklı sonuç üretmesi ve bunlardan hangisinin gerçeğe en yakın olduğu ciddi bir tartışma konusu olacağı aşikârdır. Günümüz bilgisayar teknolojisi, gelişmiş istatistikî ve ekonometrik yöntemler ile karmaşık matematik ve mühendislik modelleri kullanarak yapılan RMD hesaplarını anlaşılması kolay olmayan duruma getirmiştir. Bu noktada birçok denetim otoritesinin yeterli bilgi ve donanıma sahip olmadığı da sıkça dile getirilmekte. Neticede RMD rakamları her türlü riski gizleyebilecek şekilde de hesaplanabiliyor. 32 VOBJEKTİF EYLÜL 212
Bu konuda gündeme getirilen yeknesak bir çözüm maalesef yok. Konuyu anlayabilmek için gereken bilgi birkaç disiplinde birden hatırı sayılır bilgi ve donanıma sahip olmaktan geçiyor. OCC tarafından yayınlanan ve 212 yılının ilk çeyreğini kapsayan Bankaların Alım Satım ve Türev İşlemlerine İlişkin Üç Aylık Rapor da yer alan şu ifade yeterince dikkat çekici olmalı: En büyük beş bankanın alım-satım (trading) kaynaklı riski RMD cinsinden 564 milyon dolar olarak raporlanmış olup 211 yılının ilk çeyreği ile kıyaslandığında %16.7 lik bir düşüş göstermiştir. Görülen o ki JP Morgan ın zararının 2 milyar dolar olduğu kabulü altında RMD modeli en büyük beş banka için toplam 564 milyon dolarlık bir maksimum zarar tahmininde bulunuyor. Rapordan alınan RMD (VaR) tablosu aşağıda. Buna göre JP Morgan için öngörülen olası maksimum zarar 171 milyon dolar yani maruz kalınan zararın 1/12 si. Bu durumun farklı yorumları elbette var. Aslında tabloda dikkat çeken birkaç husus var. İlki 211 yılına nazaran JP Morgan ın riskindeki artış. Diğeri ise listede yer alan diğer dört bankanın riskindeki azalış. OCC, diğer dört bankanın riski azalırken JP Morgan ın riskinin artmasına belki de daha fazla dikkat etmeliydi. Her ne kadar öngörülen RMD rakamı ile gerçekleşen zarar arasında 12 kat fark olsa da, dikkatli bir yaklaşımla düşük ihtimalle bile olsa konunun üzerine gidilerek bir şeyler yakalanabilirdi. Aşağıdaki tabloda dikkatlerden kaçan ufak bir hata daha var, sanki JP Morgan la ilgili bir şeylerin yanlış gideceğine dair ipucu veriyor. Bu hatayı da okuyucuların bulmasını diliyorum. Çıkarılacak Dersler Risk hesabınızın doğruluğuna yüzde 1 derecesinde güvenmeyin. Farklı risk hesapları kullanın ve farklılıkların nedenini araştırın. Elde edilen risk rakamlarını stres ve senaryo analizlerine tabi tutarak beklenmedik durumlarda karşılaşabileceğiniz zararlara ilişkin bilgi edinin. Bu tür hesaplamalar size beklenmedik olaylar karşısında hızlı davranabilme esnekliği kazandırır. Risk ölçüm modellerinizi belli aralıklarla güncelleyin ve doğruluğunu kontrol edin (bugging). Makul derecede şüpheci olun. Önemli noktada bir elemanınız işi terk ettiğinde ya da hastalanıp gelemediğinde geçici olarak da olsa onun yerini alacak ve gerekli donanıma sahip mutlaka bir yedek elemanınız olsun. Şirketinizin Yöneticisi ve Yönetim Kurulu Başkanı aynı kişi olmasın (J. Dimon gibi). Yüksek kârları sorgulayın, zira bu kârları elde ettiğiniz strateji sonsuza kadar sürmez ve birden zarara dönüşebilir. Türev ürünler halen karmaşık bir yapıya sahiptir ve bu karmaşıklık artarak devam edecektir. JP Morgan ı denetleyen denetim otoritesi ve eleman sayısı azımsanamayacak ölçüde Tablo-1 $ in millions JP Morgans Chase & Co. Citigroup Inc. Average VaR q1 12 $17 $13 Average VaR q1 11 Change in Avg. VaR Q1 12 vs Q1 11 % Change in Avg. VaR Q1 12 vs Q1 11 $88 $16 93% $171 ($4) -23% 3-31-12 Equity Capital $189.728 $181.82 211 Net Oncome $18.976 $11.67 Avg VaR Q1 12 / Equity Avg VaR Q1 12 / 211 Net Income.9%.9%.1% 1.2% Data Source: 1K & 1Q SEC Reports. olmasına rağmen bu konuda denetim otoritelerinin elinde henüz yeterince gelişmiş silah yoktur. Bu arada JP Morgan ın toplam resmi denetçi sayısının 114 olduğunu da ifade edelim [Federal Reserve Bank of NY (4), FDIC (4) ve OCC (üç ofiste toplam 7)]. Kim bilir, Warren Buffett ın türev ürünleri finansal kitle imha silahı olarak isimlendirmesinin anlamı bu olsa gerek. Bu kadar kısa sürede bu büyüklükte bir zarara neden olan olayın gözden kaçmış olması sadece denetim tarafında değil JP Morgan tarafında da hâlâ bir muamma gibi görünüyor. Zira banka tarafından henüz kayda değer bir açıklama yapılmadı. Alınması gereken önlemler sıralansa da bu iş o kadar kolay değil. Artan işlem hacimlerinin yanı sıra işlem hızının da artması gelecekte yaşanabilecek tehlikeler hakkında yeterli bilgiyi sunuyor aslında. Denetim otoritelerinin ekonomik gerçekleri göz önüne alarak hareket etmeleri gerekiyor. Özellikle büyük yatırım bankalarının adeta tüm piyasayı tekellerine alarak katma değer yaratmayan ve sisteme büyük zarar veren işlemlerini çok sıkı denetlemeleri ve yakından takip etmeleri gerekiyor. İlk aşamada etkili bir Volcker Kuralı uygulaması yerinde olabilir. Ancak her biri en az 1-15 yıllık geçmişe sahip büyük yatırım bankalarının Amerikan finans sistemini (ve dolayısıyla küresel finans sistemini) ve denetim tarafını olumsuz etkilediği bir gerçek. JP Morgan gerçekten TBTF mi? Yani batmasına İzİn verilemeyecek kadar büyük mü? JP Morgan dünyanın en büyük halka açık şirketi. Bilanço büyüklüğü 2 trilyon doların üzerinde. ABD nin en büyük yatırım bankası, Batmasına izin verilemeyecek kadar büyük (Too Big To Fail) bankaların başında geliyor ki bu özelliği ile ABD finans sisteminin kendi içindeki en büyük tehdit unsuru. Bank of America Corp. $84 $184 ($1) -54% $232.499 $1.446.% 5.8% The Goldman Sachs Group $95 $113 ($18) -16% $71.656 $4.442.1% 2.1% Morgan Stanley $84 $121 ($37) -31% $62.324 $4.11.1% 2.% EYLÜL 212 VOBJEKTİF 33
DOSYA Spekülatif amaçlı hareketlerini artırması durumunda ekonomiyi rayından çıkarabilir. ABD de 29 yılı itibarıyla varsayımsal miktarı (notional amount) 29 trilyon dolar olan türev ürün sözleşmelerinin yüzde 95 i aralarında JP Morgan ın da bulunduğu beş büyük finans kuruluşu tarafından gerçekleştirildi (diğerleri Citigroup, Bank of America, Morgan Stanley ve Goldman Sachs). Bu beş kurum aynı zamanda türev işlemlere ilişkin düzenleme metnini kaleme alan kuruluşlar olarak da anılıyor (ki bu durum işin doğasına aykırı). Bu büyük kayıp öngörülemez miydi? Daha öncede ifade edildiği üzere JP Morgan aynı zamanda kredi temerrüt swaplarının mucidi. İlk etapta 2 milyar dolar olarak açıklanan zarar CDS kaynaklı bir zarar. Konuya ilişkin olarak 1 Mart 29 tarihinde yayınlanan bir haberde 31 Aralık 28 itibarıyla Citigroup, Bank of America, HSBC, Wells Fargo ve JP Morgan ın türev işlemler kaynaklı toplam net 587 milyar dolar zarar yazdıkları ifade ediliyor. Aynı haberde Amerika nın en büyük beş bankasının 145 milyar dolarlık destek paketi almalarına rağmen ekonomik durumun kötüleşmesi ile birlikte söz konusu pozisyonlardan ciddi büyüklükte zarar edecekleri vurgulanmış. Yani basında çıkan haberlerin ciddi bir takibi ve analizi birçok şeyi gözler önüne seriyor ve açıklıyor. Önemli olan hangi kaynaklardan haber almanız gerektiğini ya da hangi kaynakları takip edeceğinizi bilmek ve bu türde haberleri yorumlayacak bilgi altyapısına sahip olmak. Türk finans çevreleri bu tablodan nasıl sonuçlar çıkarmalı? Başkalarının deneyimlerinden istifade etmek önemli. Sırf getiriye odaklanmak yanlış. Konunun detayları, anlaşılması güç davranışlar ve beklentilerin yanı sıra teknik unsurları da içeriyor. Riskler önemsizmiş gibi gelebiliyor. Türev ürünler neticede birer sözleşme, birer tasarım, yani yapılandırılmış finansal ürün (structured financial instrument). Alınıp satılan şey tek kelime ile olasılık, yani ticaretini yaptığınız şey olasılıktan başka bir şey değil. Biraz daha basite sırf getiriye odaklanmak, dev bankaların öngörülemeyen bu zararları yazmasının temel nedeni. indirgerseniz tahmin ve öngörülerinizin üzerine iddiaya girmek, kumar oynamak da diyebilirsiniz. Dolayısıyla Türk finans çevrelerinin çıkarması gereken en önemli sonuç bu işin getirisi kadar risklerine de odaklı bir bilinç oluşturmak. Bunun yolu da eğitimden geçiyor. Ancak bu iş hem maliyetli hem de bu konuda yetişmiş eğitmen bulmak çok güç. Zira eğitmenin sadece kitap/okul odaklı olması yetmiyor. Aynı zamanda menkul kıymet alımsatım (securities trading) işlemlerine de vakıf olması gerekiyor. Ülkemİzde de benzer hatalar yaşanabilir mi? Bu tür hataların bizde de yaşanması ihtimal dahilinde. Ancak bunu düzenlemeler yoluyla engellemek mümkün. Başkalarının hatalarını iyi analiz etmek, açık kapıları bulup istismarın önüne önceden geçmek gerek. Bu çerçevede Volcker Kuralı olarak bilinen kuralın ve yüzlerce hatta birkaç bin sayfalık Dodd-Frank Yasası nın ciddi bir analizini yapmak gerek. Bu da tabii ki kapasite, deneyim ve teknik altyapı işi, yani kolay değil. Fİnans alanında yöneticiler, İnsan kaynaklı riskleri yönetebilmek adına eğitiliyorlar mı? Aslında JP Morgan ın başına gelen bu olay alım-satım riski (trading risk) kadar, insan kaynaklı operasyonel risk alanına da giriyor. Operasyonel risk kapsamında üç temel risk var: İnsan, teknoloji ve doğal afetler. Bu konuda Basel-II düzenlemeleri ile birlikte bankacılık kesiminde ciddi bir algı ve farkındalık oluştu. Zaten BDDK yönetmeliklerinde de operasyonel risk konusu kapsamlı bir şekilde ele alınmış durumda. Ancak bu konunun eğitimi henüz emekleme aşamasında. Zira hem finans, hem hukuk, hem diğer teknik konuları bir arada harmanlama sürecine geçemedik. Tabii ki en önemli husus düzenlemenin denetimi. Denetleyemeyeceğiniz alanları düzenlemeye kalkmak ise ayrı bir risk. ABD de kredi türevlerinin gelişimi Grafik-4 ve bu grafiğe mesnet teşkil eden verilere bakıldığında daha farklı bir 34 VOBJEKTİF EYLÜL 212
tablo ortaya çıkmakta. Türev ürünlerin büyük çoğunluğunu faiz oranı ve yabancı para (döviz kuru) türevleri oluştursa da kredi türevlerinin gelişim hızı son derece dikkat çekici. Kredi türevleri 22 yılı son çeyreğinde adeta uçuşa geçerken küresel krizin başlamasıyla birlikte daha büyük bir hızla düşüşe geçmiş. Ancak hacim verilerine bakıldığında kredi türevi piyasasının hâlâ ciddi riskler içerdiğini söyleyebiliriz. Bugün ABD bankacılık sisteminin dikkat çeken en önemli yanlarından biri de dört büyük yatırım bankasının toplam türev işlem hacminin yüzde 93,2 lik kısmını ellerinde bulundurması. Bu dört banka sırasıyla JP Morgan (%31,4), Citigroup (%22,7), Bank of America (%2,4) ve Goldman Sachs (18,7). Sanırım rakamlar yaşananları ve yaşanacakları net bir şekilde ifade ediyor ve fazla yoruma da gerek yok. BARCLAYS ve LIBOR OLAYI JP Morgan ın kredi türevlerinden zarar etmesinin üzerinden çok geçmeden piyasalar bir başka skandalla sarsıldı. Libor skandalı! Uzun zamandır gündemde olan ancak ABD mahkemelerinin kararı sonuçlandırması ile birlikte gündemin baş köşesine oturan bir diğer olay da Barclays Bank ın başı çektiği ve LIBOR manipülasyonu (hileli yönlendirme) olarak isimlendirilen olay. Mahkeme tarafından 455 milyon dolar cezaya çarptırılan Barclays, suçunu kabul etti ve itiraz etmedi. Ancak banka aleyhine bir çok dava açılmış durumda. Konu Barclays Bank la sınırlı değil. Libor oranı belirleyen panele kotasyon veren 18 bankanın da ceza alması söz konusu. Ancak işin maddi ve hukuki boyutu çok büyük, dolayısıyla çözümü zaman alacağa benziyor. EYLÜL 212 VOBJEKTİF 35
DOSYA Grafik-4 1,.8.6.4.2. Faiz Oranı Yabancı Para Hisse Senedi Emtia Kredi Türevi Toplam referans faiz oranı lıbor un manipüle edildiğinin ortaya çıkması, barclays gibi bir bankanın efsane CEO sunu koltuğundan etti. -.2 -.4 4Ç2 4Ç3 4Ç4 4Ç5 4Ç6 4Ç7 4Ç8 4Ç9 4Ç1 4Ç11 4Ç12 Milayr Dolar 4Ç1 4Ç2 4Ç3 4Ç4 4Ç5 4Ç6 4Ç7 4Ç8 4Ç9 4Ç1 4Ç11 1Ç12 Faiz Oranı 38.35 48.347 61.856 75.518 84.52 17.415 129.547 164.44 179.555 193.482 187.59 183.742 Yabancı Para Hisse Senedi Emtia Kredi Türevi TOPLAM RANK 1 2 3 4 5.736 6.76 7.182 8.67 9.282 11.9 16.614 16.824 16.553 2.99 25.436 26.816 77 179 395 783 829 1.12 1.255 2.271 2.522 2.27 1.685 1.364 1.589 1.899 233 214 289 598 893 1.73 1.5 979 1.195 1..51 1..474 635 1.1 2.347 5.822 9.19 15.861 15.897 14.36 1415 14759 1452 45.385 56.75 71.82 87.88 11.477 131.499 165.645 2.382 212.88 231.181 23.794 227.982 TOTAL TOTAL RANK NAME JP MORHAN CHASE BANK NA CITIBANK NATIONAL ASSN BANK OF AMERICA NA GOLDMAN SACHS BANK USA ASSETS $1,842,735 1,312,764 1,448,262 11,927 DERIVATIVES $71,478,76 51,894,344 46,361,694 42,821,356 TOP 25 COMMERCIAL BANKS, SAs & TCs WITH DERIVATIVES TOP 4 COMMERCIAL BANKS, SAs & TCs WITH DERIVATIVES Concertration of Derivative Contracts $4.75.688 Four Banks Dominate in Derivatives Insured U.S Commerial Banks and Savings Associations 1Q12 Futures & Forwards Swaps Options Credit Derivatives TOTAL $Trillions Top 4 Banks 5 1 15 2 All Other Banks $227.486.417 $212.526.154 $ % $ % $ % $ in Bilions Top 4 BKS Tot Derivs All Other Bks Tot Derivs All Bks Tot Derivs Futures & Fwrds 35.963 15.8 4.641 2. 4.64 17.8 Swaps Options Credit Derivatives TOTAL 13.724 32.543 13.327 212.556 57.3 14.3 5.8 93.2 7.947 2.114 724 15.426 3.5.9.3 6.8 138.671 34.656 14.52 227.982 6.8 15.2 6.2 1. 25 Libor, bir bankanın teorik olarak ödeyeceği faiz. Tabii ki bir de buna eşlik eden ve kredi riskini yansıtan kredi spread i var. Libor günlük olarak belirleniyor. İşin önemi ise küresel GSMH nin birkaç katı büyüklükteki türev işlemler piyasasında faiz oranlarının Libor rakamları dikkate alınarak hesaplanıyor olması. Dolayısıyla küçük bir oynama bile (örneğin %,1) 554 trilyon dolarlık piyasada ciddi bir rakam olarak karşımıza çıkabiliyor. Barclays olayı ile kredibilitesi büyük ölçüde sarsılan İngiltere, işin içine FBI ın girmesi ile birlikte iyice itibar kaybetti. Bankanın CEO su Bob Diamond ve üç üst düzey yöneticisi alacağı ikramiyeden vazgeçtiklerini açıkladı. Ancak CEO Diamond gelen baskılara dayanamayarak diğer üst düzey yöneticilerden Jerry Del Missier ile birlikte istifa etti. Asrın suçu olarak nitelenen Libor olayı sonrasında başsız kalan Barclays için, içi yakıt dolu ama başıboş bir şekilde hareket eden tanker benzetmesi yapıldı. Liborda hileli yönlendirme uzun zamandır gündemde. The New York Times Gazetesi 22 Temmuz 212 tarihli sayısında ABD Hazine Bakanı Timothy Geithner in 28 yılında Federal Reserve Bank of New York yöneticisiyken bu duruma ilişkin yaptıklarını savunan ancak aynı zamanda eleştiren bir köşe yazısına yer verdi. Yazıda New York Fed in söz konusu dönemde, Barclays Bank ın hileli faiz oranları kote ettiğini bilmesine rağmen suiistimali önlemediği ifade ediliyor. Geithner, Libor sürecinin tabiri caizse modası geçmiş ve her türlü suiistimale açık çökmüş bir süreç olduğuna ilişkin kaygılarını dile getirmiş. Bu durumu ilgili diğer ABD makamları ile İngiliz makamlarına da bildirmiş. Geithner ın kaygılarını ilettiği İngiltere 36 VOBJEKTİF EYLÜL 212
Merkez Bankası Başkanı Mervyn King ve yardımcısı Paul Tucker ise ifadelerinde, New York Fed in uyarılarının zayıf olduğunu ve hiçbir suiistimal iddiası içermediğini ve faiz oranını belirlemenin teknik zorluklarına işaret eden rutin kaygıları ifade ettiğini söylediler. Ne kadar doğrudur bilinmez ama İngiltere Merkez Bankası nın 2 Temmuz da yayınladığı belgeler, bu durumun 27 den beri bilindiğini gösteriyor. Görünen o ki yaşanan küresel finansal kriz bankaları teknik yönü ağır basan bir dizi kural dışı davranışa itmiş. İşin içinde sayıları 18 i bulan dünyanın en büyük bankalarının olması durumu daha da karmaşık hale getiriyor. Financial Times Gazetesi nden Philip Augar (29.6.212) yazısında bu bankalar için yönetilemeyecek ve düzenlenemeyecek kadar büyük ifadesini kullanıyor. Yine aynı gazeteden Patrick Jenkins (17.7.212) ise güvenilemeyecek kadar büyük ifadesini kullanmış. Neticede Libor skandalının aşırı risk almaya ve büyük kârlar elde etmeye dayalı, ikramiye odaklı bankacılık kültüründen kaynaklandığı aşikâr. Kârların özelleştirilmesinin (bireyselleştirilmesi), zararın ise kamuya yüklenmesinin tüm sistemi çökertebilecek bir istismar riski oluşturduğu artık açık seçik görülüyor. Bazı kaynaklara göre Libor un mesnet teşkil ettiği işlemler tutarının 6-8 trilyon dolar arasında olduğu dikkate alınacak olursa, bu tür işlemlerde çok küçük oynamalar (hileler) yoluyla elde edilecek tatlı (ama haksız) kazancın cazibesi iştahları kabartıyor, adeta usulsüzlüğü teşvik ediyor. Olayın patlak vermesinin ardından Barclays in çarptırıldığı cezanın ardından bankanın hisse senedi fiyatlarında ve getirisinde meydana gelen gelişmeler Grafik-5 de gösterilmektedir. LIBOR NEDİR? Libor(London Interbank Offered Rate), Londra bankalararası para piyasasında büyük bankaların (panel bankaları) birbirlerine Amerikan doları üzerinden borç verme işlemlerinde uyguladıkları faiz oranıdır. Londra da işlem yapan bankaların referans faiz talebini karşılamak üzere ilk Libor oranı İngiliz Bankalar Birliği tarafından 1986 da duyurulmuştur (bbalibor). Libor ilk etapta sadece Amerikan Doları, İngiliz Sterlini ve Japon Yeni cinsinden belirlenmekteydi. Grafik-5 14 9 BARCLAYS - Fiyat Libor Oranı genellikle tek bir referans noktası gibi algılansa da aslında 15 farklı Libor faiz oranı, maksimum 12 aylık olmak üzere 15 farklı vade ve 1 farklı para birimi söz konusudur. Libor oranı günde bir kez olmak üzere Londra saati ile takriben 11. civarında İngiliz Bankalar Birliği adına Thomson Reuters tarafından açıklanır. Libor paneline en az sekiz en fazla 16 banka dahil olmaktadır. Panele dahil olan bankalar piyasa büyüklüğü, itibar, deneyim gibi faktörler dikkate alınarak belirlenmektedir. Libor un hesaplanması ise son derece basit bir ortalama alma işlemidir. Tüm bankalar tüm vadelerde borç vermeye razı oldukları faiz oranını sisteme bildirirler. Thomson Reuters tüm talepleri topladıktan sonra bunları sıralar ve en yüksek %25 ile en düşük %25 lik dilimleri çıkarır, ortada kalan %5 lik dilimdeki rakamların ortalamasını alarak Libor oranını ilan eder. Libor niçin önemlidir? Libor kısa vadeli faiz oranları olarak tüm dünyanın referans aldığı bir orandır. Bir çok finansal türev ürün işlemi bu oranlar dikkate alınarak gerçekleştirilir. Libor özellikle ipotekli konut piyasası faiz oranlarında da esas alınan bir göstergedir. Neticede Libor doğrudan ya da dolaylı olarak sokaktaki adama kadar çok büyük bir kesimi ilgilendirmektedir. KARA PARA AKLAMA İDDİALARI: HSBC ve SCB JP Morgan ve Barclays Bank olaylarının mürekkebi kurumadan piyasalar bir de kara para aklama skandalıyla çalkalandı. İki büyük İngiliz bankasının ABD makamlarınca kara para aklamaya ve terör örgütlerine yardımla suçlanmasıyla başlayan gelişmeler kısa sürede iki bankaya ve hissedarlarına zor anlar yaşattı. HSBC nin kara para aklama ile suçlanmasına ilişkin olarak ABD Senatosu Daimi Altkomitesi tarafından,2 -,2 BARCLAYS - Getiri hazırlanan 335 sayfalık rapor söz konusu olayı tüm ayrıntıları ile ortaya koyuyor. HSBC, 2.5 trilyon dolarlık aktifleri, 89 milyon müşterisi, 3 bin çalışanı ve 211 yılında elde ettiği 22 milyar dolar kârı ile dünyanın en büyük finansal kuruluşları arasında yer alıyor. Orijinal adı Hong Kong Shanghai Banking Corporation olan banka 8 ülkede yüzlerce birimi ile faaliyet göstermekte. HSBC Holding olarak bilinen HSBC Grubun merkezi Londra da, bankanın CEO su ise Hong Kong da. Bankanın ABD deki ana ortağı ise HBUS (HSBC Bank USA N.A.). HBUS 47 ten fazla şube ağıyla ABD de faaliyet gösteriyor. Aktif büyüklüğü 2 milyar dolar ve 3.8 milyon müşterisi var. Ulusal bankacılık yapma lisansı var ve OCC denetimine tabi. HSBC, ABD de aralarında Marine Midland Bank ve Republic National Bank of New York un bulunduğu birçok finansal kurumu satın alarak büyüdü. HSBC hakkında yapılan kara paranın aklanmasına yönelik soruşturma sürecinde altkomite bir çok iddianın yanı sıra 1.4 milyon dokümanı inceledi. Bu dokümanlar arasında banka kayıtları, yazışmalar, e-postalar ve hakkında yasal soruşturma açılmasını isteyen belgeler de bulunuyor. Alt komite bu konuda HSBC yetkilileri ile 75 ten fazla görüşme yaparak raporu tamamladı. İlk etapta 7 milyon dolar cezaya çarptırılan HSBC nin Meksikalı uyuşturucu tüccarlarının paralarını aklayarak sisteme sokma eylemine ilişkin suçu sabit görüldü. Söz konusu gelişmelerden sonra HSBC nin hisse senedi getirileri ve hisse senedi fiyatının gelişimi Grafik-6 da yer almaktadır. New York Eyaleti Finansal Hizmetler Departmanı (DFS) 14 Ağustos 212 tarihli duyurusunda Standard Chartered Bank ın İran la yaklaşık 25 milyar dolarlık kara para aklama işine girdiğini belirledi. EYLÜL 212 VOBJEKTİF 37