ÇNDEKLER 1.Kurulu Hakkında Bilgiler...1 1.3.1.Elektrik-Elektronik Müh. Görevleri 1 1.3.2.Makine Müh. Görevleri...2 1.3.3.Tekstil Müh. Görevleri...2 1.5.Kuruluun Tarihçesi..3 2.Giri 4 3.Hız Kontrol ve Otomasyon...4 4.Ölçü Aletleri...5 5.Elektronik Kart...5 6.Fabrika Makineleri 6 6.1.Cer makinesi...6 6.1.1.Cer Makinesi Kaliprasyonu...7 6.1.2.Sensing Kontrolü.7 6.1.3.Fren Kontrolü..8 6.1.4.Off-Set Kontrolü..8 6.1.5.mpuls Jeneratör Kontrolü...8 6.1.6.Tako Jeneratör kontrolü...9 6.1.7.Hafıza Kartı Kontrolü.9 6.1.8.Stop Kontrolü...9 6.1.9.Motor Hız Kontrolü.9 7.alterler...9 8.Tablo ve Panolar...10 9.Elektrikten Korunma...11 9.1.Koruma Hattı Sistemleri...11 9.2.Sıfırlama.12 9.3.Kaçak Akım Koruma Rölesi...12 10.Kompanzasyon 13 10.1.Enerjinin Fabrikaya letimi...13 10.2.Tek Tek Kompanzasyon.14 10.3.Grup Kompanzasyon..14 10.4.Merkezi Kompanzasyon.15 10.5.Kompanzasyon Püf Noktaları 16 11.Transformatörler 17 11.1.Çift sargılı transformatörler...17 11.2.Tek sargılı transformatörler...18 12.Ayırıcılar..19 12.1.Ayırıcıların muhtelif arızaları.20 13.Kesiciler 20 14.Sonuç.20 1
SANKO HOLDNG 1.KURULU HAKKINDA BLGLER 1.1. Kuruluun adı SANKO (ASKO) TEKSTL LETMELER SAN. VE TC. A. (BAPINAR UBES) 1.2. Kuruluun yeri 2. ORGANZE SANAY BÖLGES HACI SAN KONUKOLU BULVARI GAZANTEP/TÜRKYE 1.3. Kuruluta çalıan müh. Sayısı ve görevleri a). Elektrik-elektronik mühendisi: 5 b). Makine mühendisi : 7 c). Tekstil mühendisi : 2 1.3.1.Elektrik-Elektronik müh. görevleri Orta gerilim (34.5 kv) enerji hattının alter merkezine giriinin yapılmasını salamak. Orta gerilim hücrelerinin ve trafo odalarının projelerine göre yaptırılmasını salamak. Güç trafolarının, orta gerilim panolarının yerletirilmesini salamak. alter merkezi, orta gerilim hücreleri, güç trafoları alçak gerilim panoları arasındaki baantıların yaptırılmasını salamak. Güç trafoları, yıldız topraklaması, iletme ve koruma topraklamasının yaptırılmasını salamak. Güç trafolarının yük daılımının planlamasını yapmak. Makine yerleim planına göre alçak gerilim daılım panolarının ve makine enerji beslemesinin alt yapısını hazırlamak. Tüm elektrik montajları ve faaliyetleri için gereken malzeme, takım ve aletlerini tesbit etmek ve siparilerini yaparak temin edilmesini salamak. Makinelerin kendi elektrik emalarına göre elektrik montajlarının yaptırılması ve kontrolünü salamak. Klima santralleri, ön filtre, pres makinesi ve kompresörlerin enerji beslemesini yapmak. Fabrika iç aydınlatmasının, yangın alarm tesisatının, telefon tesisatının planlamasını yapmak ve gerçekletirmek. 2
Makineler ve güç trafoları için ambarda bulundurulması gerekli yedek parçanın tespitini yapmak ve sipari vermek. 1.3.2.Makine müh. Görevleri Kendisininde sorumlu olduu bakım prosedürü gerei yıllık periyodik bakım planlarını yapar ve teknik iler müdürüne onaylatır. Periyodik bakım planlarına göre bakımları zamanında yaptırır. Makine ayarlarında yapılacak deiiklikleri teknik iler müdüründen alarak uygular. Kadro eksikliklerini teknik iler müdürüne bildirir. Yardımcı iletmeler eflii ile irtibat halinde olur. Bakımcılara lazım olan malzemelerin temin edilmesini salar. Makinelerin ve çalıanların daha verimli çalımasına, üretim kapasitesinin artmasına yönelik iyiletirme ve gelitirme çabalarında bulunur. Çalıanları sürekli eitir, motive eder ve yönlendirir. Çalıanların güvenlii ve salıı ile ilgili gerekli tüm tedbirleri almak ve çalıanların bu yönde eitimlerini salamak. Günlük i programlarının, emirlerini tam olarak gerçekletirilmesini salamak. Çalıanları bu programlar dorultusunda görevlendirmek. Üretimin herhangi bir aamasında karılaılan her türlü probleme anında müdahale etmek, düzeltici ve önleyici faaliyetleri tespit etmek, kalıcı çözümler üretmek ve sonuçlarından iletme müdürü ve dier tüm birimleri haberdar etmek. Vekalet genelgesi uyarınca amirlerinin ve dier elemanlarının bulunmadıı hallerde ona vekalet ederek ilerin aksamasını engellemek. Kalite yönetim sisteminin gerekliliklerini bilmek ve uygulamak. Makinelerin kendi mekanik emalarına göre montajının yaptırılması ve kontrolünü salamak. Makine montajları ve faaliyetleri için gerekli malzeme, takım ve aletleri tespit etmek siparilerini yaparak temin edilmesini salamak. Makineler için ambarda bulundurulması gereken yedek parçanın tespitini yapmak ve siparilerini verdirmek. 1.3.3.Tekstil müh. Görevleri Üretim organizasyonlarının kritik noktalarını kontrol etmek. Üretimin her aamasını kontrol altında tutmak, üretim trendini izlemek, trendi belirlenen toleransların dıına çıktıında gerekli tedbirleri alarak sapmaların sürekliliini önlemek. Üretim bölümünde üretimi tamamlanan ürünlerin hasar görmeden taınması, ambalajlanması, paketlenmesi ve yüklenmesi için talimatlar oluturmak ve bu talimatların çalıanlar tarafından uygulanmasını salamak. 3
Makinelerin ve çalıanların daha verimli çalımasına, üretim kapasitesinin artmasına yönelik iyiletirme ve gelitirme çabalarında bulunmak. Çalıanları sürekli eitmek, motive etmek ve yönlendirmek. Çalıanların güvenlii ve salıı ile ilgili gerekli tüm tedbirleri almak ve çalıanların bu yönde eitilmesini salamak. Günlük i programlarının, emirlerinin tam olarak gerçekletirilmesini salamak, çalıanlarını bu programlar dorultusunda görevlendirmek, üretim, i programlarını ve emirlerini aksamadan gerçekletirilmesi için tüm üretim parametrelerini sürekli izleyerek ve gerekli tüm tedbirleri önceden almak. Üretimin herhangi bir aamasında karılaılan her türlü probleme anında müdahale etmek, düzeltici ve önleyici faaliyetleri tespit etmek, kalıcı çözümler üretmek ve sonuçlarından iletme müdürünü ve dier ilgili tüm birimleri haberdar etmek. Pamuktan iplie kadar üretimle ilgili iletmelerin ihtiyacı olan malzemeleri temin etmek. Üst yönetimin verdii direktifler dorultusunda çalımalarını sürdürmek, sorumluluu içerisindeki tüm çalımaları firma menfaatleri dorultusunda etkin ve verimli bir ekilde sevk ve idare etmek. Vekalet genelgesi uyarınca amirlerinin veya dier elemanlarının bulunmadıı hallerde ona vekalet ederek iin aksamasını engellemek. Kalite yönetim sisteminin gerekliliklerini bilmek ve uygulamak. 1.4. Kuruluun asıl çalıma konusu Kuruluun amacı ilenmemi pamuu ileyerek iplik ve kuma elde etmektir. Kendi sınıfında Dünya da söz sahibi olan bir kurulutur.sanko HOLDNG in temel ilkesi ÖNCE KALTE demektir. 1.5. Kuruluun tarihçesi Asko Dokuma letmeleri San. ve Tic. A. SANKO HOLDNG e balı bir kurulutur. 1995 yılının nisan ayında temeli atılarak 31.12.1995 te Karde ve Penye iplik üretim hatları olarak üretime balamıtır. 1996 yılının kasım ayında ise Katlama- Büküm ünitesi ile örgü ünitesi ilave edilmitir. Yaklaık 61560 m 2 kapalı alana sahip olan irket % 100 pamukla tek kat penye iplik ve karde iplik üretimi ile % 100 pamuklu melanj katlama-büküm, iplik üretimi ve örgü kuma üretimi gerçekletirmektedir. irket karde hattında ortalama 16 Ne de 30 ton/gün, penye hattında ortalama 30 Ne de 18,5 ton/gün, katlama-büküm hattında 20/2 Ne de 15 ton/gün, iplik ve örgü ünitesinde ise yaklaık 30 ton/gün örgü kuma üretim kapasitesine sahiptir. Üretilen ürünlerin bir kısmı holding içerisindeki iletmelerin ihtiyacında, bir kısmı ise iç piyasa ve dı piyasaya satılarak pazarlanmaktadır. 30 kiilik yönetici dahil toplam 950 kiiyi istihdam eden kurulu kullandıı modern teknolojiyi günümüz modern kalite yönetimi ile destekleyerek, müteriye sunulan kalite çizgisinin sürekli ve tatminkar düzeyde kalmasını amaçlamıtır. 4
Ayrıca irkete yaklaık 1 km uzaklıktaki bir alana yapılan yeni bir penye iplik iletmesi ilave edilmitir. 15.11.2001 tarihinde üretime balayan bu iletme 20/1 Ne ile 100/1 Ne penye iplik üretme özelliine sahiptir. 2.GR 2.1. Yaz Stajının Konusu Yaz stajında elektrik makinelerinin tanınması, ölçü aletlerinin nasıl kullanıldıı, elektronik aygıtlar, trafo seçimi, elektrik panosu, otomasyon panosu, kompanzasyon panosu ve nasıl yapıldıı, kondansatör seçimi ve elektronik kart tamiri konuları üzerinde duruldu. 2.2. Yaz Stajının Amacı Elektrik ve elektronik ile ilgili tüm bilgileri elde etmek. 3. HIZ KONTROL VE OTOMASYON 3.1 Hız Kontrol Fabrikada bir çok motor kullanılıyor. Bu motorlar DC ve AC olmak üzere iki gruba ayrılır. Dc motorların hız kontrolü ebeke gerilimi veya akımı deitirilerek basit bir ekilde yapılıyor. Ama AC motorların hız kontrolü o kadarda kolay deildir. Ayrıca AC motorlar da kendi arasında ikiye ayrılır. Bunlar senkron ve asenkron olmak üzere iki gruba ayrılır. Fabrikada genelde asenkron motorlar kullanılıyor.ve bu motorların hız kontrolü inverter denen elektronik cihaz tarafından yapılıyor.nverterin gücü kullanılan motorun gücünden %20 daha fazla olmalıdır. Aksi takdirde inverter motora yol veremez. Bu cihazın temel yapısı 50 HZ lik ebeke frekansını deitirmektir. Çünkü asenkron motorların devir sayısı frekansa balı olarak deiir. Yani formülüze edersek: n=60 f/p Burada; n.=devir sayısı f..=frekans p.=çift kutup sayısı Frekans ne kadar büyükse, devir sayısı ona göre deiir. Ayrıca inverterin dier bir özelliide motora yol verirken baka bir devrenin kullanılmasına gerek kalmıyor. Bu devre genelde yıldız/üçgen balantısıdır. Bu balantıda iki röle, bir zaman rölesi ve iki kontaktör kullanılıyor. 3.2. Otomasyon Otomasyonun vazgeçilmez aygıtı kontaktördür. Ama artık daha gelimi bir kontrol sistemi olan PLC kullanılıyor. Fabrika da kullanılan PLC cihazları hem daha az yer kaplıyor, hemde daha kararlı çalııyor. Kontaktör: 24 V beslemesi olan ve ayrıca içinde bulunan bobin sayesinde devreyi kapatan büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör denir. Elektromıknatıs, palet, kontaklar olmak üzere 3 kısımdan oluur. Otomasyonun anlamı adındanda anlaıldıı gibi otomatik kontrol demektir. Panolarda herzaman 380 V gerilim geçemez. Bunun nedeni herhangi bir zamanda pano açıldıında tamir eden kii büyük bir tehlike altında olur, hemde gerilim arttıkça kullanılan kablonun da kesiti artar. te 24 V gibi düük bir gerilimden, kontrolü 5
yapılan makinanın gerilimine çeviren kontaktör aygıtıdır. Ayrıca otomasyonda makineye iletilecek enerjinin zaman kontrolü ise zaman rölesi tarafından yapılmaktadır. Zaman rölesi:giriine enerji geldikten bir süre sonra çıkıını aktif yapan yani kontaklarını konum deitiren, giriindeki enerji kesildiinde ise kontaklarını dier zıt duruma getiren röledir. Aırı akım rölesi:motorun iki fazda kalması, gerilim yükselmesi, sürtünmesi, yatak bozulması, sıkıması, aırı yüklenmesi, gibi nedenlerden dolayı ebekeden tam yük akımının üstünde akım çekebilir. Bu durumda motorun yanmaması için aırı akım rölesi kullanılır. 4.ÖLÇÜ ALETLER Tablo ve panolarda akım, gerilim, güç katsayısı, frekans, enerji tüketimi, gibi büyüklüklerin kontrolü için ölçü aletler kullanılır. Kullanılan ölçü tablo tipi, analog veya dijital ölçü aletleridir. Kullanılan balıca ölçü aletleri unlardır; 4.1. Ampermetre Her faz için birer adet kullanılır. Devreye seri olarak balanır. Ampermetreler 60 ampere kadar dorudan, 60 amperin üzerinde ise akım trafosu ile birlikte balanır. 4.2. Voltmetre Ölçme alanı 0-500 V olan voltmetrelerden her pano için bir adet kullanılır. Voltmetre komütatörü aracılıı ile faz nötr ve fazlar arası gerilim aynı voltmetreden ölçülür. 4.3 Frekansmetre ebeke frekansını ölçmek amacıyla analog veya dijital frekansmetreler kullanılır. Ancak her panoda bulunmaz. Özel amaçlı panolarda kullanılır. 4.4. Cos metre Sistemin güç katsayısını ölçmek amacıyla (0,5 endüktif, 0,5 kapasitif) kullanılan ölçü aletleridir. Analog ve dijital olarak yapılırlar. Sadece özel amaçlı panolarda (kompanzasyon panosu) kullanılırlar. Devreye dorudan ya da akım trafosu ile balanılırlar. 4.5. Akım transformatörü Ampermetre, sayaç ve reaktif güç rölesi gibi ölçü aletlerinin içerisinden çok yüksek akımlar geçirilemez. Devreden çekilecek akım ölçü aletinin ölçme sınırını geçiyorsa, alet akım trafosu ile birlikte balanır. Sekonder akımı 5A olan akım trafolarının primer akım deerleri öyledir; 5-10-15-20-25-30-40-50-60-75-80-100-120-150-200-250-300-400-500-600-750-800-1000-1500-2000-3000. Akım trafolarından 200 ampere kadar olanlar baralı olarak üretilir. Daha yüksek amperli olanlar ise bara içinden geçecek ekilde yapılır. 5. ELEKTRONK KART Genelde fabrikada kullanılan savio marka bobin makinaların her gözüne balı olan kuantum kafası (peyer) kontrolunu salayan WR kartında arıza oluyordu. Bu kartların arızası genelde üzerindeki EPROM da oluyordu. Ama RIETER marka tarak makinalarında inverterin elektronik kartlarındaki arıza; kondansatör aınması veya power (regülatör) de meydana gelen transistör yanması oluyordu. Ayrıca ebeke elektriinde meydana gelen dalgalanma yani sinüsoidal harmoniklerin oluması elektronik kartlarda çok büyük arızalara neden oluyor. 6
Ayrıca elektro-jetlerdeki fotosellerde meydana arızaların tamiri olmadıından yenisi ile deitiriliyor. Bu fotosellerin görevi bo veya dolu olan masuraları ayırt etmek ve gerekli olan veriyi mikrodenetleyiciye iletmektir. Mikrodenetleyicinin üzerinde takılı olduu elektronik karttaki arızaları gidermek için önce mikrodenetleyicinin salam olup, olmadıına bakarız. 6.FABRKA MAKNELER Fabrikadaki pamuun ilenmesi aagıdaki makinelerden sırası ile geçmesi ile salanır. 1.Unıfloc 8.Conderser 15.Elektro-jet 2.Metal tutucu 9.Tarak 16.Vater 3.Elle besleme 10.Cer 1.Pasaj 17.Bobin 4.Unıclean 11.Unılap 5.Vision sheild 12.penye 6.Unımıx 13.Cer 2.pasaj 7.Uniflex 14.Fitil 6.1. Cer Makinesi Burada bütün makineleri açıklamamız çok zor olduundan sadece CER makinesi üzerinde duracaım. Cer makinesinin ekli aaıdaki gibidir. ekil 1).CER MAKNES Makinedeki numaraların anlamları; 1. Calık 4.Çıkı silindiri 2. Yoklama silindiri 5. Regüle edilmi erit 3. Çekim sistemi 6.Koyler 7
Cer makinesinin görevi: erit kalitesini gelitirmek ve tarak, penye veya önceki cer ileminden gelen eritleri; Dublaj yapmak stenildiinde karıım yapmak Çekmek Paralelletirmek Düzgünletirmektir. Cer makinesinde istee balı kova deiimi: Yarda olarak seçilen uzunluk çok fonksiyonlu sayaca girilir. Seçilen yardaya ulatıında, otomatik kova deiimi balar. Bo kova turnike koluyla 120 0 döndürülerek makaralı kova konveyörü üzerinden makinaya itilir. Aynı anda dolu kovanın deiimi gerçekleir. Dolu kova ya zemine ya da bir kova arabasına itilir. Kova deitirici aaıdaki durumlarda çalımaz: Bo kova yoksa Acil durum kordonu S55 çekilmise Bo kova arabasında yer yoksa Dolu kova arabası götürülmemise erit kesici sıkımısa erit kesici yerinde yoksa. 6.1.1. Rieter RSB 951 Cer makinası Kaliprasyonu Öncelikle makinanın mekanik kontrolü yapılarak makinanın düzgün çalııyor olmasına, metal diskler ve tırnaın hasar görmemi olmasına ve temiz olmasına, metal disklerin doru mesafede bulunmalarına dikkat edilecek, NW1/NW2 ye bakılacaktır. Ön artlar; 1. Makinanın ana alteri Q1 off konumuna al 2. Makinada materyal olmayacak 3. B90 sensörünün üst kapaını açarak B90 pot degeri 500 e ayarla. 4. M90 regüle motorunun kapaını aç 5. Testerin fii ince kablolu ucu yukarıya gelecek ekilde D90 klemens ünitesindeki PRU soketine takılacak ince kablolu ucu bota bırakılacak. 6. P53 kartındaki S1 sivicini 1 konumuna al. 7. P53 kartındaki R38 pot deerini 5 konumuna al. 8. Q90 on konumunda olacak. 6.1.2. Sensing Kontrolü Makinanın ana alteri Q1 ON konumunda olacak. Sensing kontrolünüde testerde üst kısımdaki LED yandıı andaki (Messw tastkof) deerler geçerlidir. Method 1: Önce 4 mm lik sentili arka yoklama disklerinin arasına koyup 6 mm lik sentili B90 ile karısındaki metal yüzey arasına koyarak aradaki mesafe kontrol edilecek. 6 mm lik sentil B90 insiyatörü karısındaki bolua rahatça oturmalıdır. Eer oturmuyorsa B90 insiyatörünün civatası ile bu mesafe ayarlanmalıdır. 8
Tester i 1 konumuna al ve makine stop durumundadır. A- Yoklama silindirlerine balı kolu aç. Silindirler arasına 3 mm lik sentili yerletir ve kolu kapat. Testerda 3.30 V (+0,01-0,01) deerini gör. Eer bu deeri göremiyorsan B90 üzerindeki R7 potundan ayarla. B- Yoklama silindirleri arasına bu defa 6 mm lik sentili yerletir ve kolu kapat. Testerda 8,40 V (+0,01-0,01) deerini gör. Eer bu deeri göremiyorsan B90 üzerindeki R9 potundan ayarla. Yoklama silindirleri arasına 4 mm lik sentili koy ve kolu kapat. Testerda 5,00 V (+0,04-0,04) deerini gör ve hiçbir ayarlama yapma. Yoklama silindirleri arasına 5 mm lik sentili koy ve kolu kapat. Testerda 6,70 V (+0,03-0,03) degerini gör ve hiçbir ayarlama yapma. Yukarıdaki sabit deerleri elde edemiyorsak a ve b maddelerini tekrar et. Eer tekrar sabit deer elde edemiyorsan ya disketler bozuk, ya da B90 sensörü arızalıdır. Method 2: 3 mm lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R7 potunu kullanarak 0,00 VDC e ayarlayın. 6 mm lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R9 potunu kullanarak 5,10 VDC e ayarlayın. 3 mm lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R7 potunu kullanarak 3,30 VDC e ayarlayın. Sonra 6 mm lik sentili koyup 8,40 V deerini gör. Eer deer görünmüyorsa R9 potunu kullanarak ayarla. Sonra sırasıyla 4 mm lik sentili ve 5 mm lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup 5,00 VDC ve 6,70 VDC deerini hiçbir ayarlama yapmadan görün. Eer bu deerler elde edilmiyorsa ya disketler bozuk, ya da B90 sensörü arızalıdır. 6.1.3. Fren Kontrolü Q90 off konumunda olacak. Bu ve bundan sonraki testlerde (2-8 arası) B90 ünitesinin üzerindeki 5 uçlu soket takılı olacak. Tester üzerindeki yanıp sönen kırmızı LED bu soketin takılı olmadıını gösterir. P53 kartındaki S1-1 konumunda olacak. Makinaya start vererek çalıtır. Test aleti M90 motorunun içindeki Y90 frenini her 3 saniyede bir tetikler. Frenin çalımasını kontrol et. Düzgün çalımıyorsa kampanalara bak. 6.1.4. Off Set Kontrolü Q90 on konumunda olacak. Tester fii üzerindeki ince kabloyu B90 klemensinin 34 nolu ucuna gir.p53 te S1-1 konumunda olacak.tester 3 konumuna al. M90 motorunda kesinlikle hareket olmaması gerekir. Eer saa veya sola dönüyorsa G90 Novotron üzerindeki off-set potansiyometresi ile ayarla. Ayar yaparken motorun hareket etmediinden emin olun. M90 motorunun titreimli çalıması veya kısa bir hareketten sonra durması halinde ya regüle motoru hatalıdır ya G90 ünitesi ya da B92 Tako generatör arızalıdır. 6.1.5. mpuls Jeneratörü (B91) Kontrolü B90 klemensi üzerindeki 34 nolu ucu çıkarıp boa alın. P53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Silver monitörü kapatın. Testeri 4 konumuna al. 9
Makineye start ver. Eer K28 rölesi çekip çekip bırakıyorsa ana alteri kapatıp bir müddet bekleyin sonra ana alteri tekrar açın. Tester yaklaık 20 V ile 24 V arası bir deer (Maksimum 25 V olmalıdır) göstermelidir. Deerin 20 volttan çok aaıda olması durumunda ya B91 Tako generatör arızalı ya da ayar kayıı hatalıdır. 6.1.6. Tako Jeneratör Kontrolü P 53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Testeri 5 konumuna al. Makineye start ver. Testerda 5-8 volt arası deer görünecektir.(bu deer 2 ila 20 arası olabilir.) Çekim arttıkça voltaj artar. Testerda aırı derecede farklı bir deer varsa ya B93 Tako generatör arızalıdır ya da ayar kayıı hatalıdır. 6.1.7. Hafıza Kartı Kontrolü P 53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Testeri 6 konumuna al. Makineye start vererek çalıtır. Testerda P44 kartı üzerindeki S93 sivicine balı olarak 177 ile 192 arası deer görünecektir. (eer S93 5 ise bu deer 187 dir) Eer testerda farklı sayılar görünüyorsa P44 kartını deitirin. 6.1.8. Stop Kontrolü P 53 de S1 3 konumunda olacak. Testeri 7 konumuna al. Makineye start vererek çalıtır. Tester regüle sınırlarının +%25, %0, -%25 olmasını salar ve bu sınırlarla LEDlerin yanmasını salar ve makineyi durdurur. Aynı anda H90 sinyal lambasınıda yakar. Eer problem varsa P53 veya P44 kartını deitirin. Stop kontrolünde makine durduunda testerda sa taraftaki LED sönmeden makineyi çalıtırmayın. 6.1.9. Motor Hız Kontrolü P 53 de S1 konumunda olacak. Testeri 8 konumuna al. Kontrol ledlerinde yeil LED yanarken %0 için (yeil led) 1,50 Volta tester üzerindeki pottan ayarla. Eer 1,50 Volta yaklaamıyorsan G90 Novotron üzerindeki Tako potunu kullanarak 1,45 veya 1,55 deerlerine yaklatır. Sonra tester üzerindeki pottan 1,50 Volta ayarla. -%25 için 2.0 Volt, +%25 için 1,20 deerleri testerda gözükecek. +%25 ve -%25 için hiçbir ayarlama yapılmayacak. Eer bu deerler elde edilemiyorsa ya G90 ya da P 53 kartı arızalıdır. 7.ALTERLER Fabrika da bir çok çeit alter kullanılıyordu. Makine güvenlii ve can güvenlii açısından çok önem arz etmektedir. Çünkü insanlar ve cihazlar arasındaki temas alter vasıtasıyla olur. Motor ve hatların korunmasında kullanılan en önemli elemanlardan biridir. Devreyi direkt olarak açar ve kapatırlar. Aırı yükte termik elemanlarının akımzaman erilerine göre, kısa devrelerde manyetik röleleri ile gecikmeden devreyi keserek hatların ve motorların hasara uramasını önlerler. Kullanılan alterler unlardır; 1.NH bıçaklı sigortalı yük alteri 2.Termik manyetik alter 3.Kollu (üzengili) alter 4.Pako alter 5.kompakt otomatik alter 10
7.1. NH Bıçaklı sigortalı Yük alteri Bu alterlerde akım, alter içerisinde iki noktada kesilir. çerisinde NH bıçaklı sigorta bulunur. Ayrıca ark söndürücü elemanlar kullanılır. Anma akım deerleri 160-250-400-630 Amperdir. 7.2. Termik Manyetik alter Pano içerisine monte edilip, kapak dıından kumanda edilebilmektedir. Devreyi hem termik hemde manyetik olarak korur. Termik-Manyetik alterlerin anma akımları firmaya göre deimekle beraber öyledir; 40-100-800-2000-2500 Amperdir. 7.3. Kolu(üzengili) alter Kollu alterler, tablo ve panoların arka ve yan tarafına monte edilirler. alter, üzerinde bulunan kol aracılıı ile devreyi manuel olarak açar veya kapatır. Kontakları gümü kaplanmıtır. Gövdesi ise döküm ve saçtan yapılmıtır. 0-1 ve enversör tipleri vardır. Faz kontakları arasına açma-kapama sırasında oluacak arkı söndürmesi amacıyla separatör konulmutur. Anma akımları 100-400-1000 Amperdir. 7.4. Pako alter Bir eksen etrafında dönebilen, bir mil üzerinde dizilmi ve paketlenmi, bir çok kontak yuvalarından oluan altere pako alter denir. alterin her kontak yuvasında 1,2,3 veya 4 kontak bulunur. stenilen kontak sayısını elde etmek için uygun sayıda kontak yuvası arka arkaya dizilerek çok deiik kumanda ilerinde kullanılabilirler. Kontak elemanları gümü-kadmiyum kaplanmıtır. 7.5. Kompakt Otomatik alter Pano içerisinde az yer kaplarlar, montajı ve sökülmesi kolaydır. Ayrıca güvenli olarak devreyi açar ve kapatırlar. 8. TABLO VE PANOLAR Fabrikada makinelere enerji geçiinin salandıı dier bir önemli kısım ise panolardır. Enerji buradan makinelere veya yardımcı (daıtım) tablolarına verilir. Panolar enerjinin geldii yere göre duvara yakın bir yere veya kapalı bir yere monte edilir. 8.1. Ana ve ilave sac panoları Elektrik ebekesinden gelen enerjinin balandıı panodur. Ana pano üzerinde sayaç, ana alter, ana kolon sigortaları, sinyal lambaları ve ölçü aletleri bulunur. DKP sacdan yapılır.daıtım tablolarının veya linyelerin balandıı kısımdır. Üzerinde alter, sigorta ve sinyal lambaları bulunur. Ana pano ile birlikte yapılır. 8.2. Kumanda Tabloları Atelye ve fabrikalarda makinelerin otomatik kumanda edilmesi amacıyla yapılan tablolardır. Kumanda tablolarında ihtiyaca göre unlar kullanılabilir; Sigorta, kontaktör, zaman rölesi, aırı akım rölesi, motor koruma rölesi, faz sırası rölesi, enversör rölesi, düük gerilim rölesi, sinyal lambası vb. 11
8.3. Etan Tabloları Rutubetin ve tozun çok bulunduu yerlerde etanj tablolar kullanılır. Etanj tablolar içerisine nem ve toz almayacak ekilde imal edilirler. Eer mekanik darbe olma ihtimali varsa alüminyum dökümden yapılanlar, aksi takdirde cam elyaflı polyesterdn yapılan etanj tabloları kullanılır. Cam elyaflı polyester; asit ve atmosferik artlara dayanıklı, ısı darbelerden etkilenmeyen, çürümeyen, boya ve bakım gerektirmeyen ve contalarla sızdırmazlıı salanan bir malzemedir. Etanj tablolarının yapımında kullanılan malzemenin seçiminde özellikle nemden paslanmayan malzeme olmasına dikkat edilmelidir. Etanj tablolarda; anahtar ve alter kapaın üzerine, kapak açılmadan çalıacak ekilde monte edilirler. Sigortalar ise kapaı açıldıktan sonra müdahele edilebilir ekilde montaj yapılırlar. 9. ELEKTRKTEN KORUNMA 9.1. KORUMA HATTI SSTEM Koruma topraklamasının amacı, insanları ve hayvanları tehlikeli dokunma ve adım gerilimlerine karı korumak için gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinde meydana gelebilecek yüksek dokunma geriliminin sürekli olarak kalmasını önlemektir. Bütün iletken kısımların birbirlerine ve topraa balanması neticesinde potansiyel eitlii salanır ve bunlar arasında tehlikeli temas gerilimleri meydana gelmez. Koruma hattı sisteminin prensibi aaıda gösterilmitir; ekil 2). Koruma hattı sistemi 1.Tüketici, 2.Binanın madeni kısımları Koruma hattı sistemlerinin kullanıldıı tesislerde yerine getirilmesi gerekli artlar genel olarak unlardır: Tesisin yıldız noktası topraklanmaz. Bütün cihazların madeni gövdeleri, binanın temas edilen madeni kısımları (kalorifer tesisatı, su tesisatı, doalgaz vb.) ve topraklayıcılar koruma hattı sistemine itinalı bir ekilde balanırlar. Tesisin izolasyon durumunu kontrol için bir izolasyon cihazı balanır. Tesiste bir izolasyon hatası olduunda balanan bir cihaz ile sesli ve ııklı olarak sinyal verilir. Koruma hattının kesiti, faz hattına balı olarak seçilir. 12
9.2. SIFIRLAMA nsanları tehlikeli temas gerilimlerine karı korumak için tüketicilerin iletme akım devresine ait olmayan ve bir izolasyon hatası sonucunda gerilim altında kalabilen iletken kısımların, örnein madeni muhafazaların nötr hattı ile iletken olarak balanmasına sıfırlama denir. Sıfırlama yapılmı tesislerde, koruma topraklamasında olduu gibi, iletme araçlarında izolasyon hatası nedeniyle meydana gelen yüksek temas gerilimlerinin sürekli olarak kalması önlenir. Bu sistemde korunacak iletme aracının gövdesi nötr ile balanır. letme aracında bir izolasyon hatası meydana gelirse, sıfırlama sayesinde bir hata akımı oluur. Hata akımı devresini, ebekenin hat direnci (R h ), sıfırlama iletkeni ile nötr hattının direnci (R h0 ) ve transformatörün hatalı faz sargısının direnci (R t ) üzerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatalı faza ait 220 Volt faz gerilimidir. Devredeki dirençlerin toplamı çok küçük olduundan, devreden geçen hata akımı, kısa devre akımı seviyelerindedir. Netice olarak, devreyi koruyan sigorta eriyerek veya aırı akımla çalıan manyetik korumalı otomatik anahtar faaliyete geçerek devrenin enerjisini keser. Dolayısıyla temas gerilimi ortadan kalkar. ekil 3) Sıfırlamanın Yapılıı 9.3. Kaçak Akım Koruma Rölesi Kaçak akım koruma rölesi, bir anahtar ve akım transformatöründen ibarettir. Anahtara hata akımı ile çalıan bir bobin tarafından açma kumandası verilir. Akım tranformatörü devreden çekilen akımları kontrol etmeye yarar. Korunacak cihaz bir fazlı ise, faz ve nötr için toplam iki adet primer sargı bulunur. Üç fazlı tüketicilerde üç adet primer sargı ve eer nötr hattıda varsa dört adet primer sargı bulunur. Prensip itibariyle tüketiciye giden bütün faz iletkenleri çekirdein içinden geçirilir. Eer nötr ve sıfır iletkenleri de varsa bunlarda çekirdein içinden geçirilir. Demir çekirdek üzerinden ayrıca bir de sekonder sargı vardır. Bilindii gibi, üzerinden akım geçen bir iletken etrafında bir manyetik alan oluturur. Bu prensibe göre, primer sargıdan akım geçerse, sekonder sargıda bir e.m. k meydana gelip akım geçirir. 13
ekil 4).Kaçak akım rölesinin devreye balanması Tüketici bir fazlı ise, hatasız durumda faz ve nötr iletkenlerindeki akımlar birbirine eit ve yönleri terstir. Bu durumda bunların fazör toplamı sıfıra eittir. Demir çekirdek üzerinde faz ve nötr iletkenlerinin meydana getirdikleri manyetik akılar da birbirine eit ve ters yönde olduklarından toplam akı sıfıra eit olur. Bu durumda, sekonder sargıda hiçbir gerilim indüklenmez ve açma bobini akımsız kalır. Tüketici de bir izolasyon hatası olursa, faz iletkenlerindeki I akımının bir kısmı I h hata akımı olarak topraklanmı cihaz gövdesi üzerinden topraa geçer. Böylece nötr iletkeninden I-I h gibi daha az bir akım geçer. Faz ve nötr iletkenlerindeki akım farkı, akım trafosunun demir çekirdeinde bir fark manyetik alanının olumasına ve bir akı geçmesine neden olur. Bu akı, sekonder sargıda bir gerilim indükler. ndüklenen bu gerilim açma bobini üzerinden geçerek anahtarı açmasını salar. Hatasız üç fazlı ve dört iletkenli bir sistemde de akımların akımların toplamı sıfıra eit olduundan sekonder sargılarında gerilim olumaz. Sekonder sargıda indüklenen gerilimin deeri, hata akımının iddetine balıdır. 10. KOMPANZASYON 10.1. ENERJNN FABRKAYA LETM TEDA dan gelen 31500 Volt baralar vasıtasıyla seksiyonere (ayırıcı) girer, buradan çıkan gerilim dijenktöre yani kesiciye girer ve buradan çıkan yüksek gerilim trafoya aktarılır. Trafo çıkıı 380-400 Volt arası gerilim elde edilir. Trafo çıkıındaki gerilim ve akımı ölçmek için akım ve gerilim trafosu bulunmaktadır. Bu sayede ebekenin çektii akım ve gerilim deerini her zaman göre bilme imkanımız olur. Trafo çıkıındaki bu gerilim water, bobin, tarak, penye, hallaç gibi bölümlerin ayrı ayrı besleme panolarına iletilmektedir. Böylece her bölümde çektii akım ve gerilim ayrı ayrı kontrol edilir. Ayrıca bu besleme panolarına paralel olarak kompanzasyon panosu bulunmaktadır. Kompanzasyon çok iyi yapıldıından 0,98-0,99 arasında deimektedir. Kompanzasyonu kullanmadaki amaç; Alternetif akım endüktif alıcılar olarak, tüm bobinli makineleri (trafo, asenkron motor, balast vb.) gösterebiliriz. Bunlar çalıırken ebekeden bir güç çekerler ancak çekilen bu gücün bir kısmı ie dönütürerek yaralı hale getirirken dier bir kısmı da kaynaktan çekilmesine ramen yaralanamazlar. te bu olumsuzluu önlemek için KOMPANZASYON kullanılır. 14
Kompanzasyon adından da anlaıldıı gibi kompanze etmek demektir. Akım ve gerilim arasındaki açı güç katsayısı olarak ifade edilir. Açının 0 o yaklaması (coso=1) istenilen en iyi özelliktir. TEDA iletme müdürlükleri güç katsayısının 1 e yaklamasını istemektedir. Elektrik ebekelerinde güç katsayısını 1 e (yaklaık 0,95) yaklatırılması için kurulan tesisatlara kompanzasyon devreleri denir. Üretici yönünden ele alınırsa; kurulu bir tesiste gerilim düümünün büyümesine, kullanılan iletkenlerde enerji kayıplarının artmasına neden olur. Tesis kurulma aamasında ise; jeneratör, trafo, kumanda, koruma cihazları vb. nin daha büyük güçte seçilmesi gerekir. Böylece maliyet artar, ekonomi zarar görür. Tüketici yönünden ele alınırsa; kurulu bir tesiste daha çok reaktif enerji çekilmesine, kayıpların artmasına, kapasite ve verimin dümesi vb. sebep olur. Sonuç olarak maliyet artar, içilik zorlaır, gereksiz yatırım yapılmı olur 10.2. Tek Tek Kompanzasyon Kondansatör alıcılara paralel olarak balanır. Alıcılarla birlikte devreye girer ve çıkarlar. Aynı alterden beslenirler. Motorlara balanacak kondansatörlerin seçimi iyi yapılmalıdır. Yüksek güçte seçilen kondansatörler motorun kendi kendini uyarmasına neden olurlar. Sistemdeki kondansatörlerin (kondansatör grublarının) gücü 25kW a kadar olan motorlarda direkt (dorudan), daha büyük güçteki motorlarda ise üçgene geçildikten sonra devreye girmeleri salanmalıdır. ekil 4) 3 Fazlı Asenkron motorda tek tek kompanzasyon 10.3. Grup Kompanzasyon Tesiste birden fazla çalıan alıcı bulunduunda kondansatörlerin tek tek balanması yerine tüm tesis için ortak bir kompanzasyon tesisi kurulur. Bu ekilde yapılan kompanzasyona grup kompanzasyon denir. Grup kompanzasyonun tesisi hem kolay hem de ekonomiktir. 15
ekil 5) Motorların Grup Kompanzasyonu 10.4. Merkezi Kompanzasyon Bu sistem daha çok büyük tesislerde kullanılır. Çünkü alıcı sayısı fazladır ve hepsi aynı anda devrede olmazlar. Farklı zamanlarda çalıtırılması gerekebilir. Dolayısıyla tek tek ve grup kompanzasyon bu durumda verimli ekonomik deildir. Bu sistemde kompanzasyon gücü devamlı deimektedir. Güç deitiinden otomatik ya da el ile ayarlanan devreler (elemanlar) konularak kompanzasyon gerçekletirilir. Bu ekilde güç kat sayısını istenilen deerde sabit tutulması salanır. Bu ilem için reaktif güç kontrol rölesi kullanılır. Montajıda oldukça basittir. 10.4.1. Reaktif Güç Kontol Rölesi Sistemin aktif ve reaktif güçlerinin kontrolünü yaparak güç katsayısını (cos ) istenilen deerde tutmak için kondansatör gruplarını devreye alıp çıkarma ilemini yaparlar. ekil 6). Reaktif Güç Kontrol Rö0lesi balantı eması 16
10.5. Kompanzasyon Püf Noktaları Kurulu güçleri yüksek olan iletmeler çok düük kapasite ile çalıtıklarında, veya sezonluk çalıan iletmeler sezon bittiinde oldukça düük akımlar çekebilmektedir. Kompanzasyon sistemine akım bilgisini ileten akım trafosu genellikle tesislerin kurulu güçlerine göre belirlenir. Yukarıda belirtilen iletmelerde; ölü sezonda çekilen akım bilgisinin 0,5-5,5 A aralıında olması belirlenir. Ayrıca kademelerin deerleri küçültülerek küçük yerlerde de kompanzasyon yapılması salanır. Kompanzasyon tesislerinde cos akım trafosunun balı olduu fazdan ölçülür. Ölçülen bu cos ye göre devreye alınan kondansatörler 3 fazlı ve her faz da eit kapasitededir. Bu nedenle kompanzasyon tesislerinde yüklerin dengeli olması esastır. Özellikle tek fazlı (aydınlatma, klima vb.) yüklerin çounlukla olduu banka, market, tekstil atölyesi vb. iletmelerde bütün yüklerin dengeli olmaması kompanzasyonu verimsiz kılar. Akım trafosunun bulunduu fazdan düük indüktif akım çekilirse eksik kompanzasyon (indüktif ceza) ; yüksek indüktif akım çekilirse aırı kompanzasyon (kapasitif ceza) olur. Kompanzasyon tesisinde fazların dengeli olup olmadıına bakarken; projeye göre dengeli olmalarından ziyade fiili çalıma artlarına göre dengeli olması salanmalıdır. Özellikle benzin istasyonlarında gündüz çalıan yükleri kendi arasında dengelemek; gece çalıan yükleri kendi arasında dengelemek; paydos saatlerinin, tatil yüklerinide kendi arasında dengelemek gerekir. Faz akımlarını ölçerken rezistif yükler devre dıı bırakılarak ve kompanzasyon panosu kapatılarak ölçüm yapılmalıdır. letmede orta gerilimden ölçüm yapılıyorsa sabit grup kondansatörü uygun deerde seçilmeli ve kompanzasyon akım trafosundan önce balanmalıdır. Birçok iletmede sabit grubun akım trafosundan sonra balandıını ve tesisin sürekli olarak sabit grup kadar eksik kompanzasyon yaptıını görüyoruz. Bu gibi tesisler düük kapasite ile çalıtıklarında reaktif bedel ödüyorlar, çünkü sabit grup, düük yüklerin çekildii durumda, toplam kompanzasyon içinde büyük bir deere sahiptir. Akım trafosu tesisteki bütün yükleri sezecek ekilde ana girite olmalıdır. Kompanzasyon panosu da akım trafosundan sonra beslemelidir. Röle balantıları doru yapılmalıdır, aksi takdirde aırı kompanzasyon olması veya hiç kompanzasyon olmaması durumu oluabilir. Röle ayarları doru yapılmalıdır. Sigorta ve kontaktör arızaları (kontak yapıması veya kontak bozulması gibi) iletme esnasında oluabilir. Birinci kademenin doru seçilmesi, sisteme göre uygun kondansatör diziliinin yapılması gerekir. Sayaçla fabrika arasında uygun aralıklarla döenmemi tek damar yer altı kabloları kapasitif yük özellii gösterebilir. Gerekli ölçümler yapılarak, sistem düzeltilmelidir. Yukarıdaki ilemler yapıldıktan sonra kompanzasyon tesisinin düzenli çalııp çalımadıının izlenmelidir. 17
11. TRANSFORMATÖRLER Transformatörler gerek elektrik alanında olsun, gerekse de elektronik alanında olsun çok kullanılan elemanlardır. Burada elektronik alanında kullanılan transformatörlerin, yapıları çalıma prensibi ve hesaplama yönteminden özet olarak bahsedeceiz. Transformatörlerin elektronik alanında balıca kullanım yerleri öyle sıralanabilir; Kuplaj için Yükselteçlerde hoparlör çıkıı için Empedans uygunluunun salanması için Güç kaynaklarında deiik gerilimleri elde etmek için Transformatörlerin yapısı ve çeitleri Yukarıda sıralanan elektronik devrelerde transformatör yalnızca monofaze olarak kullanılır. Monofaze transformatörlerde, daha sonra açıklanacaı gibi, ortada saçlar ile oluturulan bir nüve (çekirdek) ve bunun üzerinde primer ve sekonder sargıları bulunur. Ayrıca, elektrik devrelerinde kullanılan trifaze ve çok fazlı transformatörlerde vardır. Monofaze transformatör nedir? Monofaze transformatör tek fazda çalıan transformatördür. Örnein; monofaze transformatörden 220V u istenilen gerilime çevirmek için yararlanılır. Mono nun kelime anlamı da Tek demektir. Normal olarak ehir elektrik ebekesi üç fazlıdır. Fazlar ;R,S,T olarak adlandırılır. Bu üç fazın her biri ile toprak arası 220V tur. Küçük i yerlerinde ve evlerde genelde tek faz kullanılır. Elektronik alanında da tek faz kullanılır. Monofaze transformatörler iki gruba ayrılır: 1.Çift sargılı transformatör. 2.Tek sargılı (oto) transformatör. Çift sargılı transformatörler, oto transformatörlere göre çok daha fazla kullanılır. Bu nedenle monofaze transformatör denince genelde, çift sargılı transformatör anlaılır. 11.1. Çift Sargılı Transformatör 1. Çift Sargılı Transformatörün Yapısı Çift sargılı transformatörler, bir nüve (çekirdek) üzerine üst üste veya karılıklı olarak oturtulan iki sargı vasıtasıyla gerilim deiimi salayan devre elemanıdır. Transformatör nüveleri 0,4-0,5 mm kalınlıındaki saclardan oluur. Sacın malzemesi, histerizes kaybı az olan, kalıcı mıknatıs özellii taımayan ve kırılganlıı olmayan özel çeliktir. Sargılar ise, karkas adı verilen makaralara sarılır. Sacın E ve I eklinde kesilmi parçaları iki yönlü olarak, bobin makarasının içerisine teker teker yerletirilir. Nüvenin bu ekildeki saclardan oluturulmasının nedeni, AC gerilimdeki deiim etkisiyle gelien ve fuko akımı adı verilen akımın yaratacaı ısınmayı önlemektir. 18
11.2. Tek Sargılı Transformatör 2. Oto Tranformatörün Yapısı Oto tranformatörde bir nüve üzerinde tek sargı vardır. Giri bu sargının uçlarından yapılır. Çıkı ki ekilde Olabilir: 1.Belirli kullanma gerilimine ihtiyaç varsa, sargının belirli noktalarından çıkı uçları alınır. 2.Deiik gerilimlere ihtiyaç olursa, tranformatör üzerinde bir hat boyunca iletkenlerin izolasyonu kazınır ve bu hat üzerinden gezdirilebilen bir uç sargılara temas ettirilir. Bu tür oto transformatörlere varyak(variac) adı verilir. Oto Tranformatörlerin Avantajları: 1.Tek sargı kullanıldıı için küçük güçlerde daha az yer tutar. 2.Çıkı geriliminin istenildii gibi ayarlanması olanaı vardır. 3.Daha az ısınır. Oto Transformatörlerin Dez Avantajları: 1.Sargının tek sıra olması halinde (varyakta) çok yer kaplar. 2.Normal bir transformatörde primer ve sekonder sargılar arasına yalıtkan bir bant konarak çıkıa kaçak yapma ihtimali önlendiinden, çıkı bakımından daha güvenli hale getirilmektedir. Oto transformatörde çıkı uçları, arasında kalan bir sarım koptuunda giri uçları arasındaki büyük gerilim çıkıa yansıyacak ve giri akımının tamamı da çıkıtan devreyi tamamlayacaktır. Böyle bir durumda; Çıkı uçları arasındaki büyük gerilim hayati tehlike yaratabilir. Çıkı devresi de hassas elektronik elemanlar bulunabileceinden, Büyük gerilim ve büyük akım, devre elemanlarına zarar verecektir. Transformatör Hesabı Her elektronikçi ve elektrikçi kendisi transformatör üretse de, bir transformatörün boyutlarına ve tel kalınlıına baktıı zaman gücü hakkında bir tahminde bulunabilmelidir. Bu bakımdan burada, transformatör hesabıyla ilgili bazı pratik bilgiler verilecektir. Bu bilgiler özellikle, en çok kullanılan ÇFT SARGILI dorultucu transformatörü için yararlı olacaktır. Bir transformatörü üretmek veya gücü hakkında tahminde bulunabilmek için unların bilinmesi gerekir: I. Nüve (çekirdek) kesiti II. Sarım(spin) sayısı III. Tel ve sargı kesiti IV. Nüvenin boyutları Transformatörü üretirken de; yukarıdaki karakteristik deerlerin hesaplanabilmesi için u ön bilgilere ihtiyaç vardır: a) Transformatörün gücü b) Giri ve çıkı gerilimleri Bu ön bilgilerde kullanılma yerine göre saptanır. 19
12. AYIRICILAR Yüksüz devreleri güvenli olarak açıp, kapamaya yarayan sistem elemanıdır. Ayırıcının Parçaları: ase Mesnet izolatörü Hareketli kontaklar Sabit kontaklar Hareketli kontak iticileri Mekanizma ve kilitleme talimatı Toprak bıçaı (hat ayırıcılarında bulunur) Ayırıcıların Tipleri ve Çeitleri 1.Dahili tip 2.Harici tip Monte edildikleri yere (görevlerine) göre çeitleri: Hat ayırıcısı toprak ayırıcısı, Bara ayırıcısı, transfer ayırıcısı, By-Pass ayırıcısı, topraklama ayırıcısı 1.Hat Ayırıcısı E.N.H.nın hat baında veya hat sonunda bulunan ayırıcılardır. Balı olduu kesici açık iken açılıp kapatılabilir. 2.Bara Ayırıcısı bara kesicisi ile bara arasında bulunan ayırıcıdır. Alt olduu kesici kapalı iken açılıp kapatılabilirler. 3.By-Pass Ayırıcısı TEK bara sisteminde kesici ile paralel çalıan ayırıcı olup, alt olduu kesici kapalı iken açılıp kapatılabilir. 4.Transfer Ayırıcısı Çift bara sisteminde ana barayla transfer barayı birletirir. Alt olduu kesici kapalı iken açılıp kapatılabilir. 5.Topraklama Ayırıcısı Gerilim altında bulunmayan elektrik devrelerinin toprakla irtibatını salar. Bu tip ayırıcılar; hat ayırıcısı, kesici, bara ayırıcısı, transfer ayırıcısı, by-pass ayırıcısı varsa karı tarafın ayırıcısı ve varsa karı tarafın ayırıcısı açılmadan kapatılamaz. Yapılarına Göre Ayırıcılar: Bıçaklı ayırıcılar Sigortalı ayırıcılar Güç ayırıcıları 20