ALFABEDEN S~~GEYE, S~GEDEN $-YE: KAD~M M[~LLETLE~N ALFABELER~E DA~R ARAPCA ~k R~sALE Dumon Ali ~iikel* Bir kimsenin, iizel olarak qevresinin, gene1 olw miiletxm, daha evrensel plbda insanlij@ takdiu edeceg bir eylem alani iqinde olmasl her zman teb& ve BvgUye mazhar bu i~ olarak kabul edifmiqtir. Ak11 aha2 bit sabu ve takamrnale bulq, kegif ve icatlarda bulunan insaniar her zarnan hap ve saygiyla yad edihneyi hak etm@lerdir. fster teknolojik isterse killt[irel plhlarda oisun bu tiir insanlam varl~gt daima insanoglunm bhde hi$ anmeyen bir megale olarak dmakttu. Tiirkiye 19 Bankasi tarafindan 2001 yllr i~inde Itu Arda'nm gayretleriyle TUrkqeye de tercftme edilen Carl Faulmann'm Yazr Kitabt ad11 eseri yukanda bahsini etmeye ~ ; a insa- ~ i ~ noglunun abide eserlerinden biridu'. Tiim I'erkz7renin Tiim Zamanlmn Yazr Giistergeleri ve Alfabeleri alt bqligiyla negredilen eser, ilk olarak 1878 yllmda yayinlanrmg, ardlndan hemen iki y~l soma 188O3de ikinci basky yapmigtu. Bundm tam I05 yll sonra ancak 1985 y~lmda ii$tincu bask1 olarak insanligm istifadesine sunulmqtw. Faulmann'm ortaya koydugu bu eser, azmin, gali~manm, sabu ve tahammiiltin bir insanda hangi boyutlara ulqabilecegini qok iyi gljsteriyor. Bayilk boy olarak 295 sayfa civanndaki esere b&gmtzda yer y[izitnde bugibe kadar icat edilmig ve kullmlmrg butiin alfabeleri glirmek miimkiindiir. 0 devrin 01aganUstil krt gartlannda biitih bu yiizlerce bir birine benzemez gekli toplamak, okumak hele hele de bunu matbaa harti olarak dljkmek, b.[imn bu yer yllzli alfabelerine vuku? kesbetmek, kesbedenleriu eserlerine ulapak insan akhm kolay kolay kavrayaca@ ialerden deifildir. Merakl~ ve qtumaci gazlere bu anda btitiin insanli&n alfabelerini sunan bu eser, bu eseri ortaya koyan igin de, bu eseri ortaya koyan insani yetigtiren millet ve o milletin ait oldu@ medeniyet dairesi igin de biiyiur bir 6vt.h~ ve iftihar kayna@ olmalrdu. Buy& bir gipta ve biraz da hasetle slizdligum bu kitap, bende qok degigik duygulann uyanmaslna da vesile oldu. Bi&n medeniyet halkarnlzln bu tiir bir eseri ortaya koymamig olmasi ger~ekten iiziicil bii dururndur. Osmanhlar ve daha 6nceki danemlerde ilim adamlarlrninn bu tlir konularla igtigal edip etmedigi biz m$xmacilar iqin bile meqhul bir konudur. Muhammet Hamdi Yanr'm Kalem Giizeli ad11 eserinde bahsettigine bhlirsa, Araplarda, * Yard DOG. Dr., 19 Mays Universitesi, Fen Edebiyat Fakiiltesi. NOSHA, YE: 11, SAYI: 6, YAZ.2002 169
KADİM MİLLETLERİN ALF ABELERİNE DAİR ARAPÇA BİR R1SALE geçmiş kavinılerin yazı ve alfaheleriyle uğraşan. ve bunları neşreden pek çok alim vardır. Yazrr, bu eser ve yazı çeşitlerinden örnekler de vemıektedir. Fakat sadece kadim milletierin alfabe ve bunların şekillerine has olmak üzere geçmiş çağlarda eser kaleme almış ilim ehlinin olup olmadığı her zaman merakımı mucip bir hal idi. Açıkça söylemek gerekirse bugüne kadar bu konularda özel bir araştırmaya girişmemiş, ilgim sadece bir merak seviyesinde kalmıştı. Eğer birileri bana "Osmanlılar devrinde eski milletierin alfabeleri, bunların okunuş ve şekilleriyle ilgili bir eser var mıdır?" diye sorsa yüksel bir ihtimal "bilmiyorum" diye cevaplayacaktım; belki de uka1alık yapıp "ne gezer" diyecektim. Kütüphanelerimizin acıklı hali ebiinin malumudur. Daha tasnifleri bile yapılmamış, içinde ne olduğunu bile kimsenin bilmediği yüz binlerce yazma eser sanki hakkıyla deşifre edildi mi de biz böyle kesin bir dille konuşuyoruz? Şüphesiz fetvamız araştırmamızdan deği~ kulaktan dolma bilgilerimizden gelecekti. 2002 yılının Temmuz ayında Süleymaniye Kütüphanesinde yazmalar üzerinde çalışma yaparken, kitap tarihimiz hakkında. ne kadar büyük bir ihmal ve cahillik içinde bulunduğumuzu bir daha, hem de hakke'l-yakin anlamış oldum. Bilindiği gibi eski yazma eserlerin büyük bir çoğunluğu tek bir kitaba değil, iç içe girmiş pek çok esere ev sahipliği yapardı. Yani siz bir yazma eseri elinize aldığınızda muhtemel pek çok. farklı türde eseri e karşı karşıyasıniz demektir. Kütüphane kataloglarını taramam esnasında "Eski Harfler, Yazılar ve Kalemler Hakkında Risiile" adını taşıyan bir eser dikkatimi çekti ve bu eseri incelemeye karar verdim 2 Az ewel bahsini ettiğimiz gibi eser farklı konularda kaleme alınmış, 12 bölüm halinde düzenlenmiş 345 varaklık hacimli bir eser. Bu eserin 152b ve 173a arasında yer alan metinleri görünce "eski milletierin kullanmış olduğu alfabelere ait şekil ve okunuşların bulunduğu eski yazma bir eser var mı?" sorusuna artık rahatlıkla "evet'' diyebileeeğimi anladım. Arapça olan bu eser insanı şaşkınlığa uğratacak ve hayretler içinde bırakacak muntazam ve mükemmellikteki çizim ve okunuşlarla geçmiş milletierin alfabe ve onların o~uşlarından bahsediyor ve kendince özel bir dil-alfabe tasnifi yapıyordu. Fakat kitabın katalog adıyla içeriği. arasında o kadar tutarsızlıklar vardı ki, kataloga bakarak eseri tanıma ve içeriği hakkında bir tahminde bulunma ihtimali çok düşüktü. Katalogda yazı ve kalemler hakkında ibaresi vardı. Bu duruma göre bu kitap yazılardan ve kalemlerden bahsetmektedir. Halbuki ehlinin de malumu olduğu üzere eski dilde eski kalem aynı zaman da yazı demektir. Necip Asım Yazıksız Kitap adlı kitabında bu konuda şöyle diyo?: "Alet ilgisi dolayısıyla yazıya (kalem) adı verilir." Yani kütüphane katalogunda kitabın adında bile yanlış yönlendi- 170 NÜSHA, YIL: II, SA YI: 6, YAZ 2002 ----.---- --- -... ------~ ----- -- -------
DURSUN ALİ TÖKEL rici bir bilgi bulunmaktadır. Bıraktıkları kitapların adlarını bile bilemediği-,. miz/anlayamadığımız dedelerimizden özür dileriz. Kalemler Hakkında RisAie Faulmann'ın Yazı Kitabı'ından önce kaleme alındığından şl1phe ~lmayan bu yazma eser bilhassa Sami dilleri alanında çalışan' bilim adamları, Alfabe tarihi araştırmacıları ve dil uzmanları için son derecede önemli bir eser ko- ~ numundadır. Benim bu tür eserlerin varlığından haberdar olınayışım, başkalarının da haberdar alınayacağı anlarnma gelınemektedir kuşkusuz. Fakat bu risaleyi görl1nce şaşkınlığımı gizleyemediğimi itiraf etmeliyim. Yazarını tespit edemediğim bu eserdeki harflerin çizimi gerçekten hayret verici derecede olağanüstü bir çizim uzınanlığı gerektirmektedir. Yazar, ayrıca o devir ilim dünyasının genel kabullerine uygun bir de alfabe-yazı sınıflandırması yapmakta ve bu sınıflama ti1ıi1 bugünün ilmi bölümlemesine hiç de uygun düşmemeki:edir. Yazar bu risaleyi yazarken yararianmış olduğu bazı kaynak kitaplarm adiarindan da bahsetmektedir. Bahsi Geçen kaynaklar şunlardır: Kenzu '1-Kumiz,' Kitdbu 'l-a 'ldm, Kitdbu 'l-akldm, Esrdru 'l-akldmi 'l-munzele ve'l-ehnifi'l-muterceme (153al. Yazar, mevcut dil ve alfabeleri 24 ayrı ad ile adlandırmakta ve her birisini bir Peygamber veya başka bir şahıs ile irtibatlandırmaktadır. Anlaşıldığı kadarıyla peygamber merkezli bir tasnifin esas alındığı bu dil ve alfabe bölümlenmesinde bazı özel isimleri okumakta bir hayli güç olınaktadır. 24 ayrı dil ve alfabe yine 4 ayrı döneme ayrılınakta ve yazar tarafından bir. tablo halinde bu tasnif verilınektedir (154b). Buna göre dönemler ve diller şöyledir: I. DÖNEM: Adem Nuh İbrahim Milsa İsa Muhammed 2.DÖNEM: Şit Sam İshak : Hırmani (veya Subani) :Harzumi : Berhemi :Ibri :Rfimi : Arabi : Suibani :sami : Yfinani NÜSHA, YIL: II, SA YI: 6, YAZ 2002 171
KADİM MİLLETLERİN ALFABELERiNE DAiR ARAPÇA BİR RİSALE Harün Şem'iin Ali : Azri (Arzi, Uzn"'?) : İfrenci : Kfifi 3.DÖNEM: Kaynan : K.anyavi (Kaynavi) Y tifes : Hayşi (Hışi)? S ab. Ddviid Cercis e/-huseyn : Sayabi (Sıyabi) : Hıbri : Kıbti : Iraki 4.DÖNEM: Ahniih Ham Ya~iir Süleyman Danyal Muhammed b. Huseyn : Berbavi : Hindi : Ya'zı1ri : Kahini : Ermeni : Berberi Ekli orijinal metinlerin fotokopilerinde de görüleceği gibi yazar 155b'den sonra bütün bu bahsettiği dillerin alfabelerini vermekte ve ayrıca bu harflerin okunuşlarını da tek tek bir sütun halinde okuyucuya sunmaktadır. Harfler ve bunların okunuşlan 159a'ya kadar devam etmekte ve bundan sonra İbn-i Abbas'dan bir rivayede Ebced ve diller hakkında başka bilgiler verilmektedir.l59b'de Suryani alfabesi ayrıca harf okunuşlarıyla birlikte zikredilmektedir. 160a'dan itibaren sayfa altında Hurüfo'/-Meciis ve Hurüfo'/-Yahiid başlıklan altında Mecusi ve Yahudi harfleri hakkında bilgi sunulmaktadır. 162a'da Hakim Etlatun'un Şecer'inden bahsedilmektedir. Buradaki şekillere bakıldığında Etlatun'a nisbet edilen bir işaret (rakamlar için) sisteminden konu açıldığı anlaşılmaktadır. 162b'de de değişik bir alfabe çeşidinden örnek verilmektedir. Yazarın değişik tasarruflarından biri de harfleri şekilleri itibariyle çıkış kaynaklarına göre sınıflandırmasında yatmaktadır. 164 b'de Haç şeklinden ortaya çıkan Aİfabe örneği verilmektedir. 165a'da ise Hesap ve vakit belir- 172 NÜSHA, YIL: II, SA YI: 6, YAZ 2002 ----------- ~
DURSUN ALİ TÖKEL lernede kullamlan harflerden bahsedilmektedir. Yine 165a'da Filozof Diskordes'in Yazı Ağacından bahsedilmekte ve örnek verilmektedir. 165b'den sonra başka bir alana girilmekte ve şifre aıfabeler hakkında bilgi verilmeki:edir. Yazar, Simya ve Tilsıroda kullanılan sembolleri 20 gruba ayınnak.ta ve bunların şifre şekillerini bir bir vermektedir. Bu şifre işaretierin yer aldığı sayfalar 17la'ya kadar devam etmektedir.. 171b'de Burçlar ve onların sembolleri, 172a'da ise gezegenler ve onların sembolleri çizilmekte ve ok.unuşları da ayrıca gösterilmektedir. 172b'den anlaşıldığı kadarıyla eserin adı tam olarak sayfa içerisinde verilmektedir. Buna göre eserin adı şudur: Kitab-ı Mefatih-i Esrar-ı Ulum-ı Enbiya. Eser adının tam altına gelen satır sonunda zannımızca müellifin de adı kaydedilmiştir; fakat bu ad tarafumzdan ok.unamamıştır. Sonuç Araştırmacılar için çok önemli olduğıına inandığımız bu eserin mutlaka ilim dünyasına tanıtılması gerektiğinden yola çıkarak böylesi bir çalışma içinde bulıınduk. Metnin Arapça oluşu ve çok özel ihtisaslar isteyen bir alana hasrediimiş olması metnin okumasını da güçlendirmektedir. Metin içerisinde yer alan, Danyal Peygamber-Ermeni dili; İsa-Rum Dili; Circis-Kıpti Dili; Slileyman-Kahini Dili gibi bazı iddia ve eşleştirmeler ayrıca araştırılmaya ve anlaşılınaya muhtaç bir konudur. Dillerin ve alfabelerin Peygamber merkezli adlandırılması eski dünya için kabul edilen bir inanıştı belki ama bu eşleştirmelerde nelerin ölçüt alındığı da ayrıca sahanın uzmanlarını ilgilendirmektedif. Bu eseri kaleme alan ve o bütün karnıakarışık şekilleri adeta kusursuzca çizen kişinin kimliği ve eğitimini de merak etmemek münıktin değil. Bu vesileyle araştırmacılarıınızın eski eserler arasında bu ve buna benzer eserleri bulup ortaya çıkarmalarının ne kadar önemli olduğunu söylemek istiyoruz. Osmanlılar ve daha önceki devirlerde de Müslüman Ulemanın bu konularla yakından ilgilendiği ve bu alanda pek çok eser kaleme aldığı anlaşılmaktadır. Bu eserlerin neşirleriyle beraber kadim çağiara ilişkin bilgilerimizin arataeağı da şüphesizdir. Hiç bir şey olmazsa Faulmann'ın eseri karşısında duyduğumuz aşağılık kompleksinden birnebze olsun kurtulmuş oluruz 6 1 Cari Faulmann, Yazı Kitabı,.Tüm Yerkürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve Alfabeleri, (Çev: Itır Arda), T.İ.B. Yay., İstanbul 2001. 2 Eski Harfler, Yazılar ve Kalemler Hakkında Risiile, Süleymaniye Kütüphanesi, H.Hafid Ef NÜSHA, YIL: ll, SA Yl: 6, YAZ 2002 173
----------------- KADİM MİLLETLERİN ALF ABELERİNE DAiR ARAPÇA BİR RİSALE 3 Necip Asım Yazıksız, Kitap, (Haz: Türker Acaroğlu), İletişim Yay., İstanbul, s. 4l.Geçmiş milletierin alfabe ve dillerinden örnek vermesi ve yazı hakkında etraflı bir malurrıata sahip olması açısından muhakkak incelenmesi gereken bir eser. 4 Metin dili Arapça olduğu ve bizim Arapçamız da o kadar ileri derecede olmadığı için, eserin anlaşılmasında bir Arapça uzmanına ihtiyaç hasıl olmuştu. Bu külfetli işi Doç.Dr. Musa Yıldız kabullendi ve metni tam olarak anlamamız yolunda hiç bir fedakarlıktan kaçınmadı. Fakat onun çabalarına rağmen yine de bizim anlamadığımiz veya okunuşımu yanlış verdiğimiz yerler olabilir. Sevap hanesi Sayın YILDIZ'a. hata hanesi ise bize aittir. Kendisine buradan teşekkürlerimi sunuyorum. 5 Dil sınıflamalannda Peygamber merkezli adlandırmalardan tfealay da bahsetmekte ve "Semitic" adlandırmasının Nuh'un oğlu Sıi.m'la alakasına değinmektedir. "The term 'Semitic'is an accident in the histoıy of scholarship in this field, Which arose from an assumed connection with Shem, the son ofnoah". John F. Healay, Reading The Past: The Earty Alphabet, London 1990, s. 10. 6 Milli Kütüphanedeki araştırmalanmız esnasında ayrıca 1311 yılında basılmış bir eserden de bahsetmek istiyoruz. Hiyeroglif: Hurüf-ı Berbaiye Tercümesi adını taşıyan bu çeviri eser Mehmet Muhsin tarafindan kaleme alınmış, 114 sayfalık bir eser. Bu eserde Mısır hiyerogliflerinden bahsedilmekte, bütün bu yazıya ait şekiller verilmekte ve Mısır dilinin grameriyle beraber metinterin okunuşu tek tek gösterilmektedir. 174 NÜSHA, YIL: Il, SA Yl: 6, YAZ 2002
~... ~..,. ~. i:"::... ~.;{"' :.,...,.~~.";. ~~~~~.~t~~:.:,,.. : : :... ;.' <:.. :::.~ ~,~~~ : :::.,ı Vr. 154b-155a Vr. 165b-166a