"Revival Classic" RESTORASYON ANLAYIŞI İLE KALEM İSİ DEKORASYONDA YİTİRDİKLERİMİZ VE ESKİ CAMİ B atılı Kaynaklarda 'Wall Painting' adı ile anılan, bizde 'kalemkâri, kalem işi Dekorasyon, Nakkaşlık Eseri1 gibi adlarla bilinen duvar resmi; Osmanlı Klasik Dönem Mimarisinde sıva üzerine kalem ile çizilip, çeşitli toprak boyalarla renklendirilerek yapılan süslemelere verilen ad olup, cami, medrese, türbe, sebil, vb. yapıların iç dekorasyonlarında çeşitli düzenleme ve yorumlarla nadir örneklerine rastlanır. Klasik Dönem Osmanlı süslemelerinde fresko (1) tekniğinde uygulamalara rastlanmaz. Bugün vakıf eserlerin bakımı ve onarımı ile ilgili teşkilatların son dönem uygulamalarına bakıldığında kalemkâri çalışmalarına ağırlık verildiği görülmektedir. Edirne gibi tarihsel zenginliği bakir kalmış bir çevrede yaşıyan restoratör mimar olarak, yapılan restorasyonların teknik ve felsefi yönden yanlış uygulamalarını görüyor, tarihi mirası bu derece savurganca tahrip eden restoratörlere. korumacı teşkilatlara, belediyelere ve bu çalışmalara incelemeden karar ve izin veren koruma kurumlarına "DURUN" demeyi milli bir görev sayıyorum. Yrd. Doç. Dr. Ayşe Gülçin KUÇUKKAYA Trakya Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Restorasyon Ana Bilim Dalı Bşk. VAN GİRİŞ u u [j uj (i u ü rı ıı u 11 ŞADimftN ES^GİRİŞ k E S K İ CÛMİI Şekil I. Eski Camii tavan planı MİMARLIK 92/2 56 CAOESI K A L E M K Â R İ N İ N KISA TARİHÇESİ Kalemkari Farsça bir kelime olup sözlük karşılığı; fırça ile yapılan alçı süslemelere verilen addır (2). Osmanlı süsleme sanatında alçı ya da sıva üzerine kontur çizilerek oluşturulan yazılar ve bitki motif-
lerinin (hayvan ve insan motifi dini inanışlara aykırı olduğu için hiç kullanılmamıştır.) boyanmasıyla tamamlanan dekorasyona kalemkâri denilmiş, atölyelerde hazırlanan desenler özellikle Sinan döneminde en parlak ürünlerle sergilenmiştir, kalem işi dekorasyon düzenlemelerinin çini panolardaki süslemelerle uyum içinde olmaları, bu desenlerin saray atölyelerinde eğitim görmüş kişiler tarafından tasarlandığının bir belgesi olarak gösterilebilir. Esasen kalemkârinin Türklerin Doğudan getirdiği bir uygulama olduğu; Arap cami dekorasyon öğeleri ile benzerlik göstermesinden anlaşılmaktadır. Meselâ; Jerusalem Al Aqsa (M. 709-715) ve Ömer Camilerinde bu teknikte kalemkâri dekorasyonlar vardır (3). Esasen bu çalışmada kalem işinin tarihsel pozisyonu derinlemesine araştırılmamış olup, mevcut süslemelerde yapılan son dönem kalemkâri restorasyonlarından çıkarılan bilgi ve bulgular değerlendirilerek uygulama felsefesindeki yanlışlıklar ortaya konulmuştur. UYGULAMADAKİ AKSAKLIKLAR Vakıflar Genel Müdürlüğünün son on yıl içinde yaptığı restorasyonların belli başlıcalarını büyük camilerde kalem işi süslemelerin restorasyonu teşkil etmektedir. 1980'de Edirne Selimiye Camii kalem işi restorasyonu ile başlayan klasik cami kalem işi restorasyonları, zincirine Sultan Ahmet Camii, Şehzade Mehmet Camii, Babaeski Cedid Ali Paşa Camiinden sonra 1988'de Edirne Eski Camii'de katılmış ve tamamlamaya az kalmıştır. Çalışmalarda önceleri zelzele, yangınlar, alteration (hava kirliliğine bağlı bozulma) gibi nedenlerle kabaran, bozulan dekorasyon yüzeylerinin preservation (koruma) ve consolidationu (takviyesi ve desteklenmesi) amaçlanmış ise de iskeleler kurulup kubbe yüzeylerine ulaşıldığında; kabaran sıva tabakalarının altında farklı devir malzeme ve işçiliği gösteren muhtelif bezemeler bulunduğu anlaşılmış, bunları olduğu gibi hiç değiştirmeden korumak (preservation) ve sağlamlaştırmak (consolidation) yerine, mütecessizce dekorasyon katlan tek tek raspa edilip klasik dönem olarak kabul edecekleri en altta kalmış, bozulmuş, yeteri kadar bilgi sahibi olmadıkları süsleme katına ulaşmaya çalışmışlardır. Bugün klasik camilerde "Kalem İşi Restorasyonu" denildiğinde akla gelen altta kalan klasik olduğu iddia edilen süslemelerin şu veya bu şekilde ortaya çıkarılması olmaktadır. Genelde benimsenen felsefe "klasik bezemelerin A -A Şekil 2. E s k i c a m i i kesiti ihya edilmesi, klasiğin bulunmadığı yerlerde Barok süslemelerin aynen muhafaza edilmesi (4)" ise de, bu gerçek verilerden uzaklaşmış, hayalci, klasiği savunan bir anlayışın savunucusu Revival Classic' üslubu benimseyerek Barok Dönem ürünlerini yok edeceğini açıklamanın bir biçimi olmaktan öteye gitmemektedir. Öyle ki Barok bir sanatın klasik cami içindeki uygulamaları fanatik çevrede "tiyatro dekoru içinde namaz kılınmak" şeklinde ifade edilmekte ve Baroklar red edilmektedir. Uygulamaların analizi şöylece özetlenebilir: (1) Klasik süslemelerin araştırılıp ortaya çıkarılma aşamasında Barok süsleme katlarının korunması için hiçbir çaba harcanmamış olduğu, yeterli malzeme alet edavat kullanılmadığı, ehliyetsiz kimselerin elinde bırakıldığı, laboratuvar analizlerine girişilmediği, kısaca; uzman tim eliyle yapılmadığı için ne kadar iyi niyetle çalışılırsa çalışılsın, araştırmalar aşamasında istenmeden orjinal malzemelere zarar verilmektedir. Öyle ki Eski Cami'de restore edildiği söylenen kubbe iç yüzeylerinde orjinal kalabilmiş dekorasyon bütün kubbe yüzeyinin yüzde beşini ancak oluşturmaktadır (Bkz. foto 8,7) (Şekil 1). (2) Araştırmalar yapının bütünü ele alınarak yapılmamakta, ibadete kapatılan kısımlarda yapılan çalışmalarda ortaya çıkan bir problemin çözümü yapının bir başka köşesinde bulunabilecek iken, her katın malzeme ve dekorasyon özellikleri belli noktalarda incelenerek yetersiz bilgilerle genel kararlara varılmakta ve bazen kararın yanlış olduğu diğer bir kubbede yapılan' araştırma sırasında anlaşıldığında da iş işten geçmiş olmaktadır, meselâ Eski Camii'de. mihrap K E S İ T İ 0 12 3 4 5 ROL OVE ( (990 )
akşındaki 3 kubbe Baroklarına hiç dokunulmadan diğer kubbelerdeki baroklar yok edilmiştir. (Bkz. Şekil 1-2, Şekilde 4, 7 ve 9 nolu kubbeler restorasyondan önce çizilmiştir. Bugün mevcut değildir) (3) Çıkan bir dekorasyon katının yapı bütünü içinde nitelikleri tesbit edilmeden ikinci bir katın araştırmasına geçilmekte ve en son kat olabilecek bir bezeme, altında bir başka süsleme bulunabilir gerekçesi ile tahrip edilmektedir. Nitekim sonuçta bulunabilen yüzde beş oranında mevcut orijinal son kalan malzemenin revitalizasyonu (canlandırıl- Ş e k l l 3. ü ç ş e r e f e l i c a m i i t a v a n planı ması) bu restorasyon şeklini belirlemektedir. (Bkz. Foto 7,8) (Şekil 1-2) (4) Son kat olan ve klasik dekorasyon kabul edilen bezemelere ulaşıldığında ise yüzde doksanbeşlik bir zayiat ile dekorasyonun bütünü hakkında sıhhatli bir karara zaten varılamamaktadır. (Bkz. Şekil 1-2; 3-6 nolu kubbeler) EN YAKIN Ö R N E K : E D İ R N E ESKİ C A M İ 1988 K A L E M İŞİ R E S T O R A S Y O N U 1. Edirne Eski Cami Tavan Planı Rölövesi 1190 tarihli olup şekilde 1, 3, 6 nolu kubbeler restorasyon geçirmiş hali olup, 4, 7, 9 nolu kubbeler ile son cemaat mahalli halen raspa edilmiş durumda restorasyon devam etmektedir. İstanbul'da gerçekleştirilen kalemkâri restorasyonlarına nazaran Edirne, teknik eleman yetersizlikleri nedeniyle daha geri durumdadır. Bu konuda yetişmiş teknik elemanın İstanbul gibi büyük şehirlerden getirilmesi külfetini düşünerek, uygulamalardaki aksaklıkların hoşgörü ile karşılanamaması Edirne eserlerinin İstanbul'dan önce Osmanlıya başkentlik etmiş bir şehirde oluşmuş ilk örneklerinden olmaları dolayısıyladır. 1414 yılında Çelebi Sultan Mehmet tarafından Mimar Konyalı Hacı Alaaddin'e yaptırılan Eski Camii, İlk Dönem Osmanlı Mimarisinde Ulu Cami plan şemasında yapılmış seçkin örnekler arasında oluşuyla, mimarlık tarihi ve sanat tarihi açısından ayrı önem taşır. (Bkz. Foto 1,2) Eski Camii'nin iç dekorasyon öğeleri incelendiğinde, birbirine eşit dokuz kubbesi, son cemaat mahallinde beş adet aynalı tonoz yüzeyleri ve yüksek beden duvarlarının iç yüzeylerinin tahminen 1754 yıllarında (5) Avrupa Sanatına hayranlığın arttığı bir dönemde, Geç Barok olabilecek nitelikteki süsleme öğeleri ile baştan başa dekore edildiği anlaşılır. Bu dekorasyon 18. yüzyılın beklentilerinin bir sonucudur ve barok sanatın klasik bir camide örnek verebildiği birkaç eserden biridir. Kanaatimce bu düzenleme iç mekan proporsiyonunu bozmamakta, aksine bu mekanı insan boyutlarında algılamada katkıda bulunmaktadır (Bkz. Foto 5 Şekil 1,2). Hatta bu süslemelerin (Bkz. Foto 3,4,5,6) bir sanatın seçkin örneklerinden olduğu için ve yüzyıl aşkın geçmişi olduğu için (6) korunması gereken eser kapsamına girdiği de söylenebilir. (Bkz. plan; 2, 4, 5, 7, 8, 9 nolu kubbeler) 1988 yılında mihrap kubbesinin (Bkz. Şekil 1-2) sağ yanındaki kubbenin kabaran sıvalarının consolidasyonu (takviyesi, desteklenmesi) sırasında gündeme gelen kalemkâri onarımı birden klasik dekorasyonun ortaya çıkarılması ihtirasına dönüştü. Mihrap sol yan kubbesinde de iskele kurularak buralarda da raspa çalışmaları yapılmaya başlandı. Raspa ile ortaya çıkan değişik malzeme adeta çalışmalara engel olunur korkusu ile acele verilen kararlarla, gizlilik içinde, analizi yapılmadan, bilirkişilere danışılmadan kat kat kaldırılarak büyük bir süratle tahriplere devam edilip, derme çatma oluşturulmuş ekibin çalışmaları kısa bir sürede bittiğinde ise çıplak strüktürü gözüken tuğla ortaya çıkmıştı. Bizim ulaşabildiğimiz bilgiler kadarıyla bölgesel analizlerde, yazılı çizili kısımların altında başka konturları takip eden farklı yazılar ve desenler birkaç kat Barok olmak üzere yaklaşık dört kat dekorasyon mevcut iken bunların tam olarak değerlendirilmesi yapılmadan kaldırılmışlardır. Bu çıkan örnekler renkli fotoğraflarla tesbit edilmişlerse de gelişigüzel bu tesbitlerin bugün dahi bir fayda sağlamadığı görülmektedir. Kaldırılan malzemenin analizi yapılmadığı, form ve işçilik üzerinde durulmadığı için tarihi dokümanın yok edildiği söylenebilir. Daha sonra bu şekilde boşalan kubbe, çimento harçlı sıva ile sıvanarak üzerine çok küçük parçası kalmış yangın geçirdiği için kararmış olan orjinal dekorasyon parçasının reprodüksiyonu (orjinali kopyaları ile değiştirme) çizilerek kubbe bitirilmiştir. Hatta bu uyarlamalarda gelişigüzel çalışıldığı için son modülün tamamlanması zor olmuştur. Bu uygulamada yapılan bezemeler cami ile bütünlük sağladığı düşünülen Türk Klasik süslemeleri karakterinde ise de çimento sıvanın olmadığı bir dönemde, orijinal toprak boyalar ile boyanmış, devrinin ustasının ürünü olan korunması gereken malzeme ile kıyaslanamayacak kadar değersiz bir uygulamadır. MODERN RESTORASYON YÖNTEMLERİ İLE YAPILAN UYGULAMALAR Çağımızın gelişmiş imkanlarına sahip ülkelerinde conservation ve restoration alanında branşlaşma olduğu görülür. Hatta duvar resmi restorasyonu alanında uluslararası çalışan teşkilatlar vardır. Bunlardan biri International Conservation Center/Roma (ICCROM Uluslararası koruma merkezi,
Roma) olup Conservation of Moral Painting Seksiyonu (Duvar Resmi Restorasyonu Seksiyonu); çağdaş imkanlarla Uluslararası hizmet vermektedir. Adı geçen teşkilatın "Studies in Conservation" adlı yayınında neşredilen bir makalede benzer bir uygulamanın nasıl yapıldığını özetlemeye çalışarak bizim uygulamalarımızın eksikliğini vurgulamış olacağımızı sanıyorum. ICCROM, Duvar Resmi Restorasyonu Seksiyonu; 1969'da bombalı bir saldırıda yanmış, tahrip olmuş, söndürme çalışmaları sırasında su alarak kabarmış ve parça parça düşmeye başlamış malakâri süslemeleri olan Jarusalem Al Aqsa Camiini 1983 yılında restore etmiştir (7). Burada mevcut malzemenin fiziko-mekanik özelliklerinin laboratuvarda incelenmesi, orijinal malzemenin analizi, hastalıkların teşhisi, restorasyonda kullanılacak uygun malzeme seçimi, yöntemlerin belirlenmesi koruma amaçlı olup gelişmiş teknik ve felsefe benimsenmiştir. Uygulamada önce yangın sonrası malzemeler incelenerek kullanılmayacak kadar kötü olanları temizlenmiş (liberasyon) fakat consolidasyon (takviye), preservasyon (olduğu gibi koruma) maksimum gayretlerle uygulanmıştır. Bunun için portatif mini aletler, kubbede çalışmak için şantiyede kullanılırken bazen de gene bu tip bir alet yardımıyla ustalıkla laboratuvara taşınan dekorasyon yüzeyi yerde sağlamlaştırıldıktan sonra yerine taşınmış ve bu şekilde yerinde verilen kararlarla bütün kubbe yüzeyi değişik uygulamalarla aslına uygun olarak restore edilmiştir. Ayrıca temizlemede kullanılacak malzeme laboratuvar tahlilleri sonucunda tesbit edilmiş denemeler yapıldıktan sonra orijinal malzeme üzerine tatbik edilmiştir. Ö N E R İ L E R V E SONUÇ: Uluslararası teşkilatların koruma amaçlı araştırma ve uygulama çalışmaları devam etmektedir. Her yıl düzenlenen uluslararası sempozyumlara bu konuda katkısı olacak pek çok yeni malzeme ve alet ya da yöntem önerisi getirilmektedir. Mesela: lazer ile çalışan kameralar ile hassas fotoğraf çekilebilmekte ve hatta alt katların fotoğrafla tesbiti yapılabilmektedir. (8). Termovizyon aleti ise (9) çok önceden beri bilinen röntgen cihazı gibi çalışan bir alet olup yine tabaka tabaka dekorasyon katlarının fotoğraflarla tesbitini mümkün kılmaktadır, bunun yanında hızla gelişen teknoloji çağında pek yakında neler icad edilebileceğini şimdiden görmemek aptallık olmaktadır. Bütün bunlar değerlendirildiğinde ülkemizde bugün uygulanan telafisi imkansız, tahripkar restorasyonların yerine ilerki gelişmiş imkanlara sağlıklı bilgiler ve doneler bırakmayı amaçlayan koruma amaçlı consolidasyon çalışmaları yapılması ve mevcutların ilerki imkanlara intikallerinin sağlanması için gerekli bütün kararlar alınmalıdır. Esasen kimyasal ve fiziksel analizler ve deneyler için oluşturulan ihtisas laboratuvarları ülkemizde de vardır. Ancak bunlar mali destek görmedikleri (Kültür Bakanlığı Restorasyon Laboratuvarı - Topkapı Sarayı) ya da eğitim maksadı ile kurulup fazlaca uygulama yapamadıkları (ODTÜ Restorasyon Laboratuvarı/ANKARA) için bu tür çalışmalarda yetersiz kalmaktadırlar. Restorasyon tarihi bilgileri yok etmeden yapılmalıdır (10). Fotoğrametri (Özel kameralarla çekilen üç boyutlu fotoğraflardan faydalanılarak rölöve alma), termovizyon, bilgisayarlı fotoğrametri, uzmanlaşmış bilgisayarlar, farklı amaçla oluşturulmuş özel cihazlar kullanılarak, taşınabilir veya taşınamaz ya da mini basınç aletleri gibi (11) süsleme katlanna ulaşılmadan,
müdahaleden önce karar vermeyi sağlayacak teknik donanım sağlamadan... yeterli sayıda ve teknik hassasiyette deneyimli teknik personel yetiştirilmeden... ihtisas laboratuvarlannın sayılan yeterince çoğaltılmadan restorasyon çalışmalarına bilhassa kalem işi restorasyonu işine girişilmemeli ve vakit geçirilmeden eksiklerin telafisi için çalışmalara başlanılmalıdır. Aksi halde... hiçbir teşkilatın veya kişilerin derme çatma imkanlan ile kişisel gayretlerini sergilemek için restorasyona girişerek tarihi bilileri yok etmeye hakkı yoktur. Bugün bu insanlara durun diyorsak yann da kanuni yollardan bu insanlann yakasına yapışacak bir vatan evladı da çıkacaktır, elbet. Biz 1990 tarihli rölövelerle (Bkz. Şekil 1-2-3) Edirne Eski Cami ve Edirne Üç Şerefeli Cami Kalem işi Dekorasyonlanm sizlere belge olarak sunuyoruz. Bugün (Haziran 1991) Eski Cami 4,7 ve 9 nolu kubbeler ve son cemaat mahalli dekorasyon katlan da yitirilmiştir, üç Şerefeli Cami kalemişleri ise (Bkz. Şekil 3) 1992 yılında ;le alınacaktır. Eğer bu çalışmalara DUR denmeyecek olursa bu gidişle 2000 yılında restore edecek ilk dönem kalemişi esere bulamayacağımız için KAYNAKÇA VE NOTLAR yukarıda sözü edilen imkanlara ihtiyaç duyulmayacaktır. (t) Fresko taze demektir. Yaş iken sıva üzerine toprak boyalar ile yapılan resimdir. Sıva boyayı emdiği için zamanla fresk kazınsa bile renkler kalır. (Hasol D. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, 1975, S. 166) (2) Ibid, s. 222. (3) Lazzarini, L.; Scwartzbaum, P.M., "The technical Examination and Restoration of the Paintings of the Dome of the Al Aqsa Mosque", Studies in Conservation, 30 (1985), 129-135. (4) Erçağ, B., "Mimar Sinan'ın Çıraklık Eseri olan Şehzade Mehmet Camiinde Başlayan Restorasyon Çalışmaları", 5. Vakıf Haftası Restorasyon ve Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkinlikleri Semineri, (7-13 Aralık 1987), Vakıflar Genel müdürlüğü Yayını, S. 88. (5) Esi Cami, 1748 yangınında ve 1725 zelzelesinde zarar gördükten sonra I. Sultan mahmut zamanında tamir edilmiştir. (6) Feilden, B.. Conservation of Historic Buildings, London, 1982 S.l (7) Lazzarini, L.; Schwartzbaum, P Op. cit. (8) Asmus, J.F.; marshack, A., "Grazing-Incidence Lazer Photography", 2nd International Conference On non-destructive Evaluation For Study and Conservation of Works of Art, Perugia (17-20 Aprile 1988), 1/6.1-9. (9) Köprülü, I., "Çağdaş Teknik Malzemelerin Restorasyonlarda Kullanılması ve Bazı Örnekler". V. Vakıf Haftası Semineri. (7-13 Aralık 1987), S. 131. (10) Feilden, B., Op cit., S.6. (11) Weistav, M., "Poıtable Mini Low Pressure Apparatus for The Treatment of Paiııting". Studies in Conservation, 30 (1985), S. 167-170. Foto 1-1990 Restorasyonu ile oluşturulan klasik olduğu iddia edilen dekorasyon. Orijinal malzeme leke halinde görülebilir. Foto 2- Restorasyon sonrası bir başka kubbe. Üzerindeki leke orijinal dekorasyon yüzeyi olup bütün kubbenin onda birini teşkil etmez. Foto 3- Eski Cami/Edirne Foto 4- Eski Cami Soncemaat Mahalli Görünüşü Şekil 2- Edime Eski Cami Mihrap Kesiti, Kubbe dekorasyonu Barok özelliklerde olup henüz bu kubbelere müdahale edilememiştir. Esasen müdahale gerekip gerekmediği tartışılabilir. Fakat 1992 restorasyonunda aldırılması an meselesidir. Şekil 3- Edirne Üç Şerefeli Cami Kalem İşi Dekorasyonunu belgeleyen Tavan Planı Rölevesi, 1992 yılı restorasyonunda kaldırılması düşünülen bu süslemeleri sizin de görmenizi istediğimiz için yayınlıyoruz. Ne dersiniz..?? Foto 5- Barok dekorasyonlu bir kubbe. Eski Cami (1990). bugün mevcut değil. Foto 6- Raspa edilmeden önce Barok dekorasyon. Bugün mevcut değil. Foto 7- Barok dekorasyon ile bezeli mihrap cephesi (Henüz dokunulmadı). Foto 8- Barok dekorasyon ile bezeli. Giriş iç cephesi. (Henüz dokunulmadı).