T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) BİYOMEDİKAL CİHAZ TEKNOLOJİLERİ CİHAZ DIŞI ARIZALAR ANKARA 2008
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iv GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. ORTAM BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜMÜ...3 1.1. Cihazlara Fiziksel Ortamın Etkisi...3 1.2. Cihazın Bulunduğu Ortamın Ölçülmesi...5 1.3. Cihazın Bulunduğu Ortamın Proje Üzerinden Hesaplanması...6 1.3.1. Plan, Proje ve Ölçek...6 1.3.2. Planda Verilen İki Nokta Arasındaki Uzaklık ile Ölçek Arasındaki İlişki...7 1.4.Cihazın Bulunduğu Ortamın Zemin Eğiminin Ölçülmesi...8 1.5. Cihazın Bulunduğu Ortamın Hacminin Hesaplanması...9 UYGULAMA FAALİYETİ...11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...14 2. ORTAMIN FİZİKSEL KOŞULLARININ ÖLÇÜMÜ...14 2.1. Cihazlara Fiziksel Koşulların Etkisi...14 2.2. Cihazın Bulunduğu Ortamın Sıcaklık Ölçümleri...15 2.3. Cihazın Bulunduğu Ortamın Nem Ölçümü...16 2.4. Cihazın Bulunduğu Ortamın Basınç Ölçümü...17 2.5. Cihazın Bulunduğu Ortamın Işık Seviyesi Ölçümü...19 2.6. Cihazın Bulunduğu Ortamın Vibrasyon Ölçümleri...20 2.6.1.Titreşim Metre...21 2.6.2. Titreşim Arıza Dedektörü...21 2.6.3. Titreşim Spektrum Analizörü...21 2.7. Cihazın Bulunduğu Ortamın Elektromanyetik Alan Ölçümü...22 2.7.1. SAR Değerleri...22 2.8. Cihazın Bulunduğu Ortamın Ses Gürültü Ölçümleri...23 2.8.1. Gürültü...23 2.8.2. Gürültü Kirliliği...24 2.8.3. Gürültünün İnsan Üzerindeki Etkileri...24 2.8.4. Genel Ortam Gürültüsünü Azaltmak için Alınabilecek Tedbirler...26 UYGULAMA FAALİYETİ...32 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...35 ÖĞRENME FAALİYETİ 3...36 3. CİHAZ DIŞI ELEKTRİKSEL BAĞLANTILAR...36 3.1. Cihaz Pil ve Batarya Bağlantıları...36 3.1.1. Piller...36 3.1.2. Kulanım Şekillerine Göre Pil Çeşitleri...37 3.1.3. Fiziksel Yapılarına Göre Pil Çeşitleri...38 3.1.4. Pil Yuvaları...40 3.1.5. Pil Bağlantılarının Etkisi...41 3.2. Cihaz Kesintisiz Güç Kaynağı Bağlantıları...42 3.2.1. Offline UPS...42 3.2.2. Online UPS...43 3.2.3. Line Interactive (Hybrid UPS)...43 i
3.2.4. UPS lerde Aranan Özellikler...43 3.2.5. Cihaz Bağlantıları...43 3.2.6. UPS Seçimi...43 3.3. Cihaz Jeneratör Bağlantıları...44 3.3.1. Taşınabilir Cihazlara Jeneratör Bağlanması...45 3.4. Cihaz Şebeke Bağlantıları...46 3.4.1. Tek Fazlı Sıva Altı Prizler...46 3.4.2. Tek Fazlı Sıva Üstü prizler...46 3.4.3. Tek Fazlı Nemli Yer Prizleri...46 3.4.4. Tek Fazlı Grup Prizler...47 3.4.5. Üç Fazlı Şebeke...47 3.4.6. Şebeke Kontrolü...47 3.5. Cihaz Elektriksel Jak Bağlantıları...48 3.5.1. ATA Bağlantısı...48 3.5.2. Digital Visual Interface (DVI) Bağlantısı...48 3.5.3. Paralel Port Kablo Bağlantısı...49 3.5.4. PS2 Bağlantıları...49 3.5.5. USB Bağlantısı...49 3.5.6. Cat5 bağlantısı...49 3.5.7. RJ45 Bağlantısı...49 3.5.8. RJ11 Bağlantısı...50 3.5.9. Diğer Bağlantı Elemanları...50 3.6. Cihaz Fiş Bağlantıları...50 3.7. Priz ve Soket Bağlantıları...51 UYGULAMA FAALİYETİ...52 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...55 ÖĞRENME FAALİYETİ 4...56 4. CİHAZ DIŞI GAZ BAĞLANTILARI...56 4.1. Gaz Tank Bağlantıları...56 4.2. Basınçlı Tüplerle Çalışma...56 4.2.1. Tüplerin İmalatı...57 4.2.2. Tüplerin Emniyeti...58 4.3. Gaz Basınçlarının Ölçümü...63 4.3.1. Basınç Düşürücüler (Regülatörler)...64 4.4. Sabit Gaz Bağlantıları...65 4.5. Yasal Zorunluluklar...68 4.6.Hava ve Gaz Filtreleri...68 4.7. Hava ve Gaz Sızdırmazlık Elemanları...69 4.7.1. Sızdırmazlık Elemanları...70 4.8. Hava ve Gaz Bağlantı Elemanları...73 4.8.1. Bağlantı Elemanlarında Karşılaşılan Arızalar...73 4.9. Hava ve Gaz Bağlantı Hortumlarında Kullanılan Renk Kodlamaları...73 UYGULAMA FAALİYETİ...75 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...77 5.CİHAZ DIŞI SIVI BAĞLANTILARI...78 5.1. Temiz ve Atık Su Bağlantıları...78 5.1.1. Temiz Su Tesisatı...78 ii
5.1.2. Pis Su Tesisatı...79 5.1.3. Pis Su Tesisatı Havalandırması...80 5.2. Sıvı Madde Bağlantıları...80 5.3. Sıvı Seviye ve Basınç Ölçümleri...81 5.4. Sıvı Sızdırmazlık Elemanları...82 5.5. Sıvı Filtreleri...82 5.6. Cihaz Vakum Bağlantıları...83 5.6.1. Emme Basıncının Ölçülmesi...84 5.6.2. Vakum Filtre ve Toplama Hazneleri...84 5.6.3. Vakumlama Bağlantı Elemanları...84 UYGULAMA FAALİYETİ...85 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...87 ÖĞRENME FAALİYETİ 6...88 6. SARF MALZEMELER VE KATALİZÖRLER...88 6.1. Sarf Maddeler Tanımı...88 6.2. Biyomedikal Cihazlarda Kullanılan Özel Sarf Madde ve Katalizör Çeşitleri...89 6.2.1. Yazıcı Tipleri ve Kâğıtlar...89 6.2.2. Filmler...89 6.2.3. Kaset & Ranforsatör Takımları...90 6.2.4. Banyo Kimyasalları...90 6.2.5. Jeller...90 6.2.6. Katalizörler...90 6.3. Sarf ve Katalizör Değişimi...91 UYGULAMA FAALİYETİ...92 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...94 MODÜL DEĞERLENDİRME...95 CEVAP ANAHTARLARI...97 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...100 KAYNAKÇA...101 iii
AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI AÇIKLAMALAR 523EO0199 Biyomedikal Cihaz Teknolojileri Alan Ortak Cihaz Dışı Arızalar MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/16 ÖN KOŞUL Biyomedikal cihazların dış nedenlerle oluşan arızalarını tespit edebilme yeterliğinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Biyomedikal cihazların dış nedenlerle oluşan arızalarını tespit etmek Genel Amaç Bu modül sonrasında (Elektrikli Tıbbi Cihazlar Bölüm-1 ) genel güvenlik kuralları dâhilinde ortamdan, altyapıdan, harici bağlantılardan, kullanıcı, hasta ve hasta yakınlarından kaynaklanan arızaları tespit edebileceksiniz. Amaçlar 1. Ortamın fiziksel büyüklüğünü ölçebileceksiniz. 2. Ortamın fiziksel koşullarının cihaz için uygun olup olmadığını belirleyebileceksiniz. 3. Harici elektrik bağlantılarını ölçebilecek ve bağlantı elemanlarını bağlayabileceksiniz. 4. Harici gaz kaçaklarını ölçebilecek ve bağlantı elemanlarını bağlayabileceksiniz. 5. Harici sıvı ve vakum sızdırmazlığını ölçerek bağlantı elemanlarını bağlayabileceksiniz. 6. Cihazda kullanılan sarf ve katalizörlerden kaynaklanabilecek arızaları giderebileceksiniz. Ortam: Sistem analizi atölyesi, biyomedikal teknik servisleri Donanım: Proje planları, metre, nemölçer, termometre, ışıkölçer, gürültüölçer, teknik şartnameler, AVO metre, su tesisat malzemeleri, el takımları Modülün içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra, verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı ( test, çoktan seçmeli, doğru yanlış vb.) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgileri ölçerek değerlendirecektir. iv
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bu modül sonunda edineceğiniz bilgi ve beceriler ile biyomedikal cihazlarda cihaza bağlanan elemanlardan, ortam koşullarından, hastalardan, hasta yakınlarından ve kullanıcı personelden kaynaklanan arızaları tespit edebileceksiniz. Cihazlarda karşılaşılan arızaların büyük bir kısmının basit kaynaklı, giderilmesi kolay arızalar olduğu unutulmamalıdır. Ancak arıza çok basit de olsa sistemin çalışmasını engelleyebilir. Size anlatılan önerileri uygularsanız çalışmalarınızı daha güvenli yapmış ve arızayı sistemli bir şekilde çabucak bulmuş olursunuz. Önemli olan arızanın teşhis edilebilmesidir, belirlenemeyen bir arıza zamanınızı çalacaktır. Biyomedikal cihazlarla ilgili çalışırken sürenin ne kadar önemli olduğu unutulmamalıdır. 1
2
AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Uygun ortam ve araç gereçler sağlandığında ortamın fiziksel büyüklüğünü ölçebileceksiniz. ARAŞTIRMA MR, röntgen, ultrason, tomografi, hemodiyaliz, otoanalizör, su distile cihazı, EKG cihazlarının sizin belirlediğiniz birer modelini en uzun kısmını dikkate alarak ölçünüz ve ( ambalaj boyutu) bir rapor oluşturunuz. Örnek Tablo ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Sıra nu. Cihazın ortalama büyüklüğü Cihazın adı En(cm) Boy(cm) Yükseklik(cm) 1. ORTAM BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜMÜ Biyomedikal cihazlarda cihazların kabul edilebilir sınırlar içerisinde uluslararası standartlara uygun çalışabilmesi için cihazlara fiziksel ortamın etkisinin belirlenmesi gerekir. Bu etkinin sınırları gerek uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş gerekse cihazların kullanım kılavuzlarında ya da servis el kitaplarında belirtilmiştir. İdeal çalışma ortamının belirlenmesi için öncelikle ortam büyüklüğü, ortamın eğimi, ortam hacminin hesaplanması gerekmektedir. Ölçümler gerek ortamın keşfiyle gerekse proje üzerinden yapılabilir. 1.1. Cihazlara Fiziksel Ortamın Etkisi Biyomedikal cihazlar yapıları ve kullanım özelliklerine göre oldukça fazla sayı ve nitelikte bulunmaktadır. Çok küçük boyutlu cihazların yanı sıra devasa büyüklükte cihazlar da mevcuttur. Özellikle büyük nitelikte ve hareketli parçaları (hasta yatakları, kapak gibi ) olan cihazların ortama yerleştirilirken kendi ve diğer cihazların hareketlerini kısıtlamaması gerekmektedir. Cihazlarda bulunan ya da cihazlarla birlikte kullanılması zorunlu olan donanımlarda dikkate alınmalıdır. Fotoğraf 1.1 de röntgen cihazı ve ek parçaları görülmektedir. 3
Fotoğraf 1.1: Röntgen cihazı ve ek parçaları Fotoğraf 1.2: Taşınabilir nitelikteki bir ultrason cihazı Taşınabilir nitelikteki biyomedikal cihazlarda ise hareket alanlarının taşımaya elverişli giriş ve çıkış geçitlerinin, kapıların bu cihazların geçişleri için elverişli şekilde tasarlanması gerekir. Fotoğraf 1.2 de taşınabilir nitelikteki bir ultrason cihazı görülmektedir. Cihazların ortam için elverişli olduğunu belirlemek için uzunluk, genişlik, yükseklik bilgilerinin her yönden doğru olarak ölçülüp değerlendirilmesi gerekir. Genellikle bu tür bilgiler cihazlara ait servis el kitaplarında bulunmaktadır. 4
1.2. Cihazın Bulunduğu Ortamın Ölçülmesi Ortamlarla ilgili büyüklüklerin ölçülmesi konuları daha önceki modüllerinizde detaylı bir şekilde incelenmişti. Bu modülde ortamın fiziksel büyüklüklerinin cihaz çalışması üzerindeki etkileri asıl konumuzdur. Kısaca ortamın boyutlarının ölçülmesini hatırlayacak olursak; bazı ölçü aletleri kullanmamız gerekiyordu, en yaygın olarak kullandığımız alet ise çelik metreydi. Fotoğraf 1.3: Çelik metre Ancak biyomedikal cihazların elde edilmesinde farklı ülke kaynaklarından faydalanmak gerekebilir farklı ülkelerde farklı uzunluk ölçü birimleri kullanıldığından ya ölçüleri birbirine dönüştürmek ya da o ülkeye ait ölçü aletlerini kullanmak gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse ülkemizde uzunluk ölçü birimi olarak metre santimetre milimetre birimleri kullanılırken İngiltere de uzunluk ölçü birimi olarak inç ( parmak ) uzunluk ölçümleri çevrimi kullanılmaktadır. Dönüştürme tablosu verilmektedir. UZUNLUK ÖLÇÜLERİ 1 santimetre (cm) 10 mm 0.3937 inç 1 metre (m) 100 cm 1.0936 yarda 1 kilometre (km) 1000 m 0.6214 mil 1 inch (inç) - 2.5400 cm 1 foot (ayak) 12 inç 0.3048 m 1 yard (yarda) 3 feet (ayak) 0.9144 m 1 kara mili 1609 m - 1 deniz mili 1852m - Tablo1.1: Uzunluk ölçüleri çevrimi 5
Örnek 1: Servis el kitabında uzunluğu 27x35x123 inç (inch) olarak belirtilen bir cihazın metrik büyüklüğü nedir? Tablodan uygun değerleri alarak 27 x 2,54 = 65,58 cm 35 x 2,54 = 88,9 cm 123 x 2,54 = 312,42 cm Yukarıdaki değerler de görüldüğü gibi 27x35x123 inç = 65,58x 88,9x312,42 cm olmaktadır. Örnek 2: Uzunluğu 3 metre, genişliği 4 metre olan bir odanın foot cinsinden büyüklüğü nedir? 3metre = 300 cm 1foot = 0,3048m = 30,48cm 300 cm/30,48 = 9,8425 foot 4metre = 400 cm 400/30,48 = 13,1235 foot 3x 4 metre = 9,8425x13,1235 foot olmaktadır. 1.3. Cihazın Bulunduğu Ortamın Proje Üzerinden Hesaplanması 1.3.1. Plan, Proje ve Ölçek Plan bir yerin görünüşünün belli bir oranda küçültülerek kâğıt üzerine çizilmesine denir. Proje belli bir standarda tabi olarak belirlenmiş üzerine yapılması tasarlanan tesisat ve donanımların belirli ölçekler dâhilinde çizildiği ve kâğıt üzerine aktarılan çalışmalardır. Projeler yeni imal etmek, mevcut durumda genişleme yapmak veya sistemi yenilemek amacıyla farklı şekillerde çizilebilir. Projeler farklı amaçlarla ve farklı işler için çizilmektedir. 6
Farklı amaçlarla çizilen projelere örnek: İnşaa ( yapım) projesi Tevsiat (genişleme) projesi Revizyon (yenileme) projesi Farklı işler için çizilen projelere örnek: İnşaat projesi, Elektrik tesisat projesi, Sıhhi tesisat projesi, Havalandırma projesi, Cevre düzenleme projesi gibi projelerdir. Ölçek; plan yapılırken gerçek uzunlukların kâğıda aktarılırken yapılan küçültme oranına denir. 1.3.2. Planda Verilen İki Nokta Arasındaki Uzaklık ile Ölçek Arasındaki İlişki Plandaki küçültme oranına ölçek denildiğini söylemiştik. Buna göre planda verilen iki nokta arasındaki uzaklığın, bu iki nokta arasındaki gerçek uzaklığına bölümü planın ölçeğini verir. Yani, ölçek = plandaki uzaklık/gerçek uzaklık Her planın ve haritanın ölçeği şeklin sağ alt köşesine yazılır. 1 1 1 1,,, Ölçek, payı 1 olan kesirdir. 50 100 500 1000 gibi 1 100 ölçekli bir planda, gerçekte 100 cm olan bir uzunluk plan üzerinde 1 cm olarak gösterilir. Başka bir değişle, planda 1cm olan uzaklık, gerçekte 100 cm dir. Örnek: Bir hasta odasının 6m uzunluğundaki genişliği, planda 12 cm olarak gösterilmiştir. Bu planın ölçeğini bulalım. Çözüm: Gerçek uzunluk, 6m =600 cm dir. Bu uzunluk planda 12 cm olarak gösterilmiştir. ölçek plandakiuzunluk gerçekuzunluk 12 600 1 50 7
Gerçek Uzunluğun Plandaki Karşılığını Hesaplama 1 Örnek: 30 m genişliğindeki bir röntgen odasının 500 ölçekli plandaki genişliği kaç santimetredir? Çözüm: Gerçek genişlik, 30m = 3000 cm plandaki genişlik, 1 3000 3000cm 6cm 500 500 olur. Plandaki uzunluğu bulmak için, gerçek uzunluk ölçekle çarpılır. Plandaki uzunluk = gerçek uzunluk x ölçek olur. Planda Belirtilen Bir Uzunluğun Gerçek Uzunluğunu Hesaplama 1 Örnek: İki nokta arasındaki uzaklık, 2000 ölçekli bir planda 4 cm olarak gösterilmiştir. Buna göre, bu iki nokta arasındaki gerçek uzunluk kaç metredir? Çözüm: Gerçek uzunluk, 1 4cm : 4cm 2000 8000cm 80m 2000 dir. Gerçek uzunluğu bulmak için, plandaki uzunluk ölçeğe bölünür. Gerçek uzunluk = plandaki uzunluk / ölçek 1.4.Cihazın Bulunduğu Ortamın Zemin Eğiminin Ölçülmesi Cihazların hassasiyetinin önemli olduğu durumlarda gerek cihaz hassasiyetini korumak gerekse oluşabilecek gürültü miktarının azaltılması açısından zemin eğimi oldukça önem taşımaktadır. Hassas ölçüm gerektiren cihazlarda zemin eğim kabul edilebilir sınırları servis el kitaplarında belirtilmiştir. Basit düzeyde eğimler için genellikle ayarlanabilir nitelikteki ayaklar kullanılarak bu problem giderilebilir. Ayarlı ayaklarla eğimi ölçerek gidermek için cihaz üzerine yerleştirilecek basit bir su terazisi, eğim etkisini gidermede ayarlama yapmak için yeterli olacaktır. Zemin veya cihaz yüzeyinin eğimini ölçmek içinse açıölçerler ve eğimölçerler kullanılmaktadır. Fotoğraf 1.4: Çeşitli su terazileri ve eğim ölçerler 8
1.5. Cihazın Bulunduğu Ortamın Hacminin Hesaplanması Biyomedikal cihazlarda gerek ortamdaki hava miktarı gerek cihazdan atılabilecek diğer gazlar cihazların ürettiği nem ve ısı miktarı cihazların yerleştirileceği ortamların hacimlerinin de önemli olduğunu göstermektedir. Bu nedenle cihazların kurulum yönergelerinde cihazın yerleştirileceği ortamın hacim ölçüleri minimum (en az) ve maksimum (en çok) olarak belirtilmişse, ortamın ölçülmesi gerekebilir. Bilindiği gibi bir ortamım hacminin hesaplanması için uzunluk, genişlik ve yükseklik değerlerinin bilinmesi gerekir. Ortam hacmi uzunluk, genişlik ve yükseklik değerlerinin birbiri ile çarpılmasıyla bulunur ve birim olarak da ( ³ )küp ifadesi kullanılır. Ortamın yapısına bağlı olarak cm³, m³ gibi birimlerle değerlendirilir. Şekil 1.1: Ortam hacminin hesaplanması Şekilde bir ortama yerleştirilmiş bir hasta karyolası görülmektedir. Bu ortamın hacminin hesaplanması gerekirse; Ortam hacmi = a x b x h olacaktır. a = ortamın boyunu b= ortamın enini h= ortamın yüksekliğini ifade etmektedir. Örnek: boyu 6 metre eni 3 metre ve yüksekliği 2,80 metre olan hasta odasının hacmini bulunuz. 9
Çözüm: Ortam hacmi = a x b x h = 6 x 3 x 2.80 = 50.4 m³ hacmi bulunmaktadır. Cihazların yerleştirileceği ortamlar her zaman prizmatik bir yapıda olmayabilir ortam içerisinde kolanlar kirişler veya ortam hacmini etkileyecek diğer girinti ve çıkıntıların da olması mümkündür. Bu tür durumlarda ortam hacmi hesaplanırken bu girinti ve çıkıntıların dikkate alınması gerekecektir. 10
UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ Minimum çalışma ortamının 120 m³ olduğunu, eğimsiz bir ortama yerleştirileceğini varsaydığımız bir cihazın, bulunduğunuz ortama, çalışma masanıza yerleştirilip yerleşilemeyeceğini belirleyiniz. Ortamın fiziksel büyüklüğünü 1\200 oranında küçülterek A4 kâğıdına düzgün bir şekilde çiziniz. Bu işlemler için aşağıdaki işlem basamaklarını takip ediniz. İŞLEM BASAMAKLARI Bulunduğunuz ortamın enini metre yardımıyla ölçerek not ediniz. Bulunduğunuz ortamın boyunu metre yardımıyla ölçerek not ediniz. Bulunduğunuz ortamın yüksekliğini metre yardımıyla ölçerek not ediniz. Bulunduğunuz ortamın hacmini hesaplayınız. Çalışma masanızın eğimini ölçünüz. Modül içerisindeki bilgilerden faydalanarak 1\200 oranlarını hesaplayınız. A4 kâğıdına bulduğunuz ölçüleri aktarınız. ÖNERİLER Ölçümler uzun mesafeli olduğundan bir arkadaşınızdan yardım alabilirsiniz. Ölçüm esnasında ortamdaki girinti ve çıkıntıları dikkate almayı unutmayınız. Hacmi bulmak için hacim = a x b x h formülünü kullanınız. Çizimlerinizde uygun çizim aletleri kullanmayı unutmayınız. 11
PERFORMANS DEĞERLENDİRME Aşağıda hazırlanan değerlendirme ölçeğine göre yaptığınız çalışmayı değerlendiriniz. Gerçekleşme düzeyine göre Evet / Hayır seçeneklerinden uygun olan kutucuğu işaretleyiniz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır 1 Bulunduğunuz ortamın enini ölçtünüz mü? 2 Bulunduğunuz ortamın boyunu ölçtünüz mü? 3 Bulunduğunuz ortamın yüksekliğini ölçtünüz mü? 4 Bulunduğunuz ortamın hacmini hesapladınız mı? 5 Çalışma masanızın eğimini ölçtünüz mü? 6 Varsayılan cihazın ortama uygun olup olmadığını belirleyebildiniz mi? 7 Ortamın fiziksel büyüklüğünü oranlı bir şekilde kâğıda aktarabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı kontrol listesine göre değerlendiriniz. Yapmış olduğunuz değerlendirme sonunda eksiğiniz varsa, faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 12
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki ifadelerdeki noktalı kısımları uygun şekilde doldurunuz. 1. Uzunluğu 1 m genişliği 1 m yüksekliği 50 cm olan bir ortamın hacmi cm³ tür. 2. Bir ortamımı yenileştirilmesi için yapılan projelere..projeleri denir. 3. Cihazın yerleştirildiği ortamdaki düzensiz eğim cihazda.meydana gelmesine neden olur. 4. 20 m uzunluğundaki bir büyüklük 1/500 oranındaki bir planda cm olarak çizilir. 5. 1/200 oranında ki bir planda 7 cm olarak gösterilen bir büyüklük gerçekte...m dir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı modül sonundaki cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 13
AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Uygun ortam araç ve gereçler sağlandığında ortamın fiziksel koşullarının cihaz için uygun olup olmadığını belirleyebileceksiniz. ARAŞTIRMA ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Normal oda koşullarında kabul edilen sıcaklık, nem ölçümü, basınç, ışık seviyesi, elektromanyetik alan değerleri ve ses seviye değerlerini araştırınız. Bir kalibrasyon merkezinde olması gereken ideal ortam koşulları nelerdir? Araştırınız. Araştırma faaliyetleriniz için internet ve kütüphaneleri kullanabilirsiniz. 2. ORTAMIN FİZİKSEL KOŞULLARININ ÖLÇÜMÜ Biyomedikal cihazların çalışmalarını etkileyen önemli bir etkende ortamın fiziksel koşullarıdır. Ortamın sıcaklığı, nemi, ortamın basınç değeri, ortamın ışık seviyesi ortamdaki titreşim miktarı, elektromanyetik etki, ortamdaki gürültü bu cihazların çalışmasını etkiyen bazı fiziksel koşullardır. Bu sebeple cihazların doğru bir şekilde çalışmaları için bu fiziksel koşulların kontrol altında belli sınırlar içerisinde tutulması gerekir. Burada bahsi geçecek olan ölçü aletlerini Biyomedikal Fiziksel Ölçümler modülünde tanımıştınız. Bu modülü tekrar gözden geçirmeniz konunun daha iyi anlaşılması açısından oldukça faydalı olacaktır. 2.1. Cihazlara Fiziksel Koşulların Etkisi Biyomedikal cihazlar yapılarına göre çok farklı birimlerden meydana gelebilir. Sonuçta bu cihazlar çok fazla sayıda ve amaçta üretilmektedir. Bu nedenle çok farklı sistemlerden oluşmaktadır. Biyomedikal cihazlarda kullanılan sistemleri hatırlayacak olursak; Elektrik sistemleri, Elektronik sistemler, Hidrolik sistemler, Pnömatik sistemler, Optik sistemler, Termal sistemler, Elektromanyetik sistemler, Radyoaktif sistemler en yaygın kullanılanlarıdır. 14
Her sisteme etki eden fiziksel koşullar ise sistem yapısına göre farklılık göstermektedir. Örneğin MR cihazı için manyetik etkiler önemliyken röntgen cihazı için radyoaktif etkenler önemlidir. Cihazlara ait kullanım kılavuzlarında ve servis el kitaplarında fiziksel koşullarla ilgili olarak çalışma aralıkları verilmiştir. 2.2. Cihazın Bulunduğu Ortamın Sıcaklık Ölçümleri Hemen hemen tüm cihazların ortam sıcaklığından etkilenmesi söz konusudur; ancak bu genellikle ortam ısılarının sağlık kuruluşlarında kontrol altında tutulmasından dolayı genellikle kabul sınırları içerisinde kalır. Özellikle elektronik ünite içeren cihazlarda ve hassas ölçüm gerektiren cihazlarda ortam ısısı oldukça önem arz etmektedir. Hatta bazı biyomedikal cihazlar için sabit ortam ısıları bile zorunludur. Kalibrasyon merkezlerinde de cihazların kalibrasyonları sabit ortam sıcaklıklarında gerçekleşmektedir. Ortam sıcaklıkları ölçülürken dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar bulunmaktadır. Bunlar; Çok kuvvetli hava akımı olan yerlerde ölçüm alınmamalıdır. Hiç hava akımı olmayan yerlerde ölçüm alınmamalıdır. Isıtıcı cihazların yanlarında ölçüm alınmamalıdır. Direkt güneş ısısı alan yerlerde ölçüm alınmamalıdır. Gizli boruların ya da bacaların geçtiği duvarlar üzerinde ölçüm alınmamalıdır. Mümkün olduğu kadar cihaza yakın ölçüm alınmalıdır. Cihazın soğutma kanalına ya da ısı yayan ünitelerine dikkat edilmelidir. En az iki noktadan ölçüm yapılıp karşılaştırma yapılmalıdır. Ortam sıcaklık ölçümlerinde ortamın hassasiyetine bağlı olarak ısıölçerler seçilmelidir. Cihazların farklı ülkelerde üretildiği göz önüne alındığında farklı birimlerin kullanılması da söz konusu olmaktadır. Burada farklı birim ve ölçümlerden söz edilecektir. Sıcaklık ölçmek için kullanılan araçlara termometre denir. Termometrelerde 76 cm Hg basıncında sabit iki değer seçilir. Biri buzun erime sıcaklığı, diğeri de suyun kaynama sıcaklığıdır. Bazı bilim adamları sıcaklık ölçümü konusunda değişik ölçekler sunmuşlardır. Celcius: Buzun erime sıcaklığını 0, suyun kaynama sıcaklığını ise 100 kabul etmiştir. Fahrenheit: Buzun erime sıcaklığını 32, suyun kaynama sıcaklığını 212 kabul etmiştir. Reomür: Buzun erime sıcaklığını 0, suyun kaynama sıcaklığını 80 kabul etmiştir. Kelvin: Sıcaklıklar için başlangıç noktasını -273 C kabul etmiştir. 15
Bütün sıcaklık derecelerini pozitif sayılarla anlatmıştır. Bu ölçekte sıcaklık için sıfır mutlak sıfırdır. Bu ölçekler birbirleriyle orantılıdır. C F-32 R K-273 100 180 100 100 Ortamın sıcaklığını ölçmek için kullanılan bazı termometre çeşitleri aşağıda gösterilmiştir. Fotoğraf 2.1: Termometre çeşitleri 2.3. Cihazın Bulunduğu Ortamın Nem Ölçümü Havada bulunan su buharı miktarına nem denir. Nem ölçümlerinde mutlak nem, bağıl nem ve spesifik nem hesaplanır. Mutlak nem birim hacimdeki nem miktarıdır. Gram/metreküp olarak verilir. Bağıl nem havadaki nem miktarının o havanın alabileceği maksimum neme olan oranıdır. Birimsel olarak verilir ve sıcaklık ile ters orantılıdır. Spesifik nem ise bir gazda bulunan su buharının ağırlığının gaz ağırlığına olan oranıdır. İngilizcede moisture ise bir katının aldığı ya da verdiği sıvı miktarına denir. Türkçede ise tam bir karşılığı yoktur, rutubet olarak adlandırılabilir. Çiğ noktasında ise yüzey üzerindeki bağıl nem %100 e eşittir. Bu, çiğ noktasın sıcaklığında havanın (ya da ilgili gazın) suya doyduğu anlamına gelir, sıcaklığın biraz daha azalması durumunda yüzey üzerinde bir miktar su yoğunlaşacaktır. Aşırı nem insanlarda astıma, romatizmaya ve alerjiye yol açar. Diğer taraftan bakteri ve toz akarlarının hızla üremesine, duvarların nemlenmesine, duvar kâğıtlarının bozulmasına, kapı ve pencerelerin çürümesine, küf üremesine, giysilerin ve ayakkabıların deforme olmasına ve küflenmesine, her türlü ev eşyasında bozulmaya ve metallerin paslanmasına sebep olur. İnsanlar için ideal nem oranı %45 ile %55 arasındadır. Aşırı nemin oluşmasına, evde yaşayan insanlar da katkıda bulunur. Dört kişilik bir aile, ortalama olarak evin havasına günde 10 litre nem katar. Ayrıca ortam havasının devamlı havalandırılamaması da nemi artırır. 16
Burada belirtildiği gibi kontrol altına alınmayan nem oranı ortam içerisinde bulunan hasta, hasta yakını ve personeli etkilediği gibi özellikle metal içeren cihazlarda ya da aksamlarda oksitlenme, ortamda küflenme ve bakteri üremesine neden olacaktır. Bu da hijyen ve mikrobiyolojik etkilere karşı korunmanın son derece önemli olduğu biyomedikal cihazlar için nem kontrolünü zorunlu kılmaktadır. Ancak tıbbi ortamlarda farklı kısımlarda farklı nem oranlarına ihtiyaç duyulabilir ve hatta bazı ortamlarda çok yüksek nem oranına ihtiyaç duyulabilir. Nem kontrolü yapılırken ortam özellikleri dikkate alınmalıdır. Nemle ilgili ölçümleri nemölçerlerle yapmamız gerekir; ancak nem kontrolü özellikli klima ya da nemlendiricilerle yapılmaktadır. Ortamla ilgili bilinmesi gereken nem değerleri ise; İç ortam nem ölçümü: %RH şeklinde ifade edilebilir. Ortam ısısı ile nem ilişkisinden dolayı iki büyüklüğün birlikte değerlendirilmesi daha doğru bir davranıştır. Şekilde ortam ısısını ve ortamdaki nem miktarını aynı anada görüntüleyebildiğimiz dijital bir nemölçer ve analog bir nemölçer (higrometre) görülmektedir. Fotoğraf 2.2: Higrometre çeşitleri 2.4. Cihazın Bulunduğu Ortamın Basınç Ölçümü Basınç faktörü gazlarda sıvılarda hâl değişimlerinde önemli bir fiziksel büyüklüktür. Özellikle içerisinde gaz ve sıvı barındıran biyomedikal cihazlar için ortam basıncı önem arz etmektedir. Basıncın tanımını yaparak başlayalım. Basınç, bir yüzey üzerine etkide bulunan kuvvetin, birim alana düşen miktarı olarak tanımlanmaktadır. 17
P=F/A P: Basınç F: Kuvvet A: Alan Bazı çok kullanılan basınç birimleri ve çevirim faktörleri Pascal bar N/mm2 kp/m2 kp/cm2 (=1 at) 1 Pa (N/m2)= 1 10-5 10-6 0.102 0.102 10-4 1 bar (dan/cm2) = atm 0.987 10-5 torr 0.0075 105 1 0.1 10,200 1.02 0.987 750 1 N/mm2 = 106 10 1 1.02 105 10.2 9.87 7,501 1 kp/m2 = 9.81 1 kp/cm2 (1 at) = 1 atm (760 torr) = 1 torr (mmhg) = 9.81 10-5 9.81 10-6 1 10-4 0.968 10-4 0.0736 98,100 0.981 0.0981 10,000 1 0.968 736 101,325 1.013 0.1013 133 0.00133 1.33 10-4 10,330 1.033 1 760 13.6 0.00132 0.00132 1 Tablo 2.1: Basınç birimleri ve çevirim faktörleri Basınçla ilgili ortam zorunlulukları varsa, bu değerler kullanıcı el kitaplarında ve servis el kitaplarında belirtilmektedir. Gerekli olduğu durumlarda, ortam basıncı ya da ortamdaki basınç değişiklikleri sürekli gözlenmelidir. Ortamdaki basınç ölçümü için kullanılan ölçü aletlerine barometre denir. Dijital ve analog modelleri bulunmaktadır. Fotoğraf 2.3: Barometre 18
2.5. Cihazın Bulunduğu Ortamın Işık Seviyesi Ölçümü Işık, düz dalgalar hâlinde yayılan elektromanyetik dalgalara verilen addır. 380-780 nm dalga boyları arası dalga boyu gözle görülebilir ancak bilimsel terminolojide gözle görünmeyen dalga boylarına da ışık denilebilir. Işığın özellikleri, radyo dalgalarından gamma ışınlarına kadar gidebilen, elektromanyetik dalganın boyuna göre değişir. Işığın ve tüm diğer elektromanyetik dalgaların temel olarak üç özelliği vardır. Frekans: Dalga boyu ile ters orantılıdır, insan gözü bu özelliği renk olarak algılar. Şiddet: Genlik olarak da geçer, insan gözü tarafından parlaklık olarak algılanır. Polarite: Titreşim açısıdır, normal şartlarda insan gözü tarafından algılanmaz. Işığın enerjisi hem frekans hem de ışık genliği ile doğru orantılıdır. Foton'un enerjisi E, frekans f, h Planck sabiti sabit bir sayıyı CGS sisteminde 0.0000000000000000000000000066, veya kısaca 6.6x10-27 birim erg-saniye olarak temsil etmektedir, λ dalga boyu ve C ışık hızı olmak üzere: Eƒ = hƒ = hc/λ dir. Dalga-parçacık ikiliğine (düalitesine) ve ışık ölçüm yöntemine göre hem dalga hem parçacık özellikleri gösterebilir. Işığın doğası hâlen modern fiziğin araştırma konularındandır. Bir cisim, belli bir derece ısıtıldığında ya da gazlar bir enerji yardımı ile uyarıldığında, ısıtılmaya bağlı olarak çeşitli uzunluklarda ışın saçar. Güneş de bu tür enerji kaynaklarından biridir ve dalgalar hâlinde ışın yayar. Ortamdaki ışığın en büyük özelliği, ayırt edici nitelikte olmasıdır. Kontrolü yapılacak objenin ya da okunacak olan büyüklüğün net ve anlaşılır bir biçimde değerlendirilmesi için ortam ışığının yeterli olması gerekir. Bunun dışında özel nitelikle çalışan bazı biyomedikal cihazların da ortam ışığından etkilendiği ve bu sebeple ortam ışık miktarının kontrollü olması ve ışık yalıtımı ya da ihtiyaca göre ışık kaynağı yerleştirilmesi gerekmektedir. Bu ihtiyacı belirlemek için ortamdaki görünür görünmez ışık miktarının ölçülmesi gerekir, bu iş için kullanılan ölçü aletlerine ışıkölçer denir. Şekilde ışık ölçümü için kullanılan analog ve dijital luxmetreler görülmektedir. 19