Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları
ŞEREF BILSEL: 1972 de Rize de doğdu. Lisansını Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde tamamladı. Aralarında Varlık, Edebiyat ve Eleştiri, Virgül, Kaşgar, Yasakmeyve, Özgür Edebiyat, Mesele, Radikal Kitap ekinin de yer aldığı çok sayıda dergide şiir, deneme, eleştiri ve söyleşileri yayımlandı. 1999 yılında alternatif şiir yıllığı Bıldır ı hazırlayan Bilsel, sonraki yıllarda ülke şiirinin geniş bir panoramasını sunma amacındaki Şiir Defteri nin 2005-2013 tarihleri arasında yayımlanan ciltlerinin ve Şairin Günah Defteri adıyla yayımlanan derlemenin eş editörlüğünü üstlendi. Sonra Edebiyat dergisinin yayın yönetmenliğini, Ç.N. (Çevirmenin Notu) çeviri edebiyatı dergisinin şiir editörlüğünü sürdürdü. Yayımlanmış dört şiir kitabı var: Dar Zaman Rivayetleri (1996), Magmada Kış Mevsimi (2003), Mecnûn Dalı (2007), Dünyanın Külü (2013). Son kitabı Dünyanın Külü yle 18. Altın Portakal Şiir Ödülü ne değer görüldü. Bütün Şiirleri Sürgündeki Rüzgâr başlığı altında 2014 yılı içinde yayımlanmıştır. Yakın yıllarda çocuk ve gençlik edebiyatı üzerine yazılar kaleme alan Bilsel, son olarak altmış iki şair, yazar ve sanatçının çocukluk anılarından oluşan Karadeniz Kitabı: Yağmurlar Ülkesinde Çocuk Olmak adlı derlemeyi yayına hazırladı. Yalnız Şiir, Bilsel in şiir üzerine yazdığı, önemli bölümü önceki yıllarda edebiyat dergilerinde yayımlanmış olan denemelerden oluşuyor. ŞEREF BİLSEL
Yalnız Şiir Şeref Bilsel
Ayrıntı: 940 Sanat ve Kuram Dizisi: 46 Yalnız Şiir Şeref Bilsel Yayıma Hazırlayan Levent Turhan Gümüş Son Okuma Celile Öksüz Şeref Bilsel, 2015 Bu kitabın tüm yayım hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak Fotoğrafı Cryingjune/RooM/Getty Images Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Yazın Basın Yayın Mat. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir - İstanbul Sertifika No: 12028 Birinci Basım, Kasım 2015 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-605-314-040-5 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrinti.yayinlari instagram.com/ayrintiyayinlari
Yalnız Şiir Şeref Bilsel
SANAT VE KURAM DİZİSİ KES YAPIŞTIR Kültür, Kimlik ve Karayip Müziği Dick Hebdige ŞEYTAN Yüzü Olmayan Maske Luther Link KUTSAL RUH Michel Tournier BLUES TARİHİ Şeytan ın Müziği Giles Oakley TANGO Tutku nun Ekonomi Politiği Marta E. Savigliano SANATIN İCADI Bir Kültür Tarihi Larry Shin SANAT VE PROPAGANDA Kitle Kültürü Çağında Politik İmge Toby Clark FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva KATİLLER, SANATÇILAR VE TERÖRİSTLER Frank Lentricchia & Jody McAuliffe GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin Ekonomi Politiği Üzerine Jacques Attali GÜZELLİK SEMPTOMU Francette Pacteau RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ARAP DÜNYASINDA MÜZİK Tarab Kültürü ve Sanatçılığı A.J. Racy ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch GERÇEĞİN GERİ DÖNÜŞÜ Yüzyılın Sonunda Avangard Hal Foster SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood GÜLERYÜZLÜ SOHBETLER Mehmet Güleryüz ZORAKİ GÜZELLİK Hal Foster ANALİTİK RESİM ÇÖZÜMLEMELERİ Leyla Varlık Şentürk İNATÇI BİR BAHAR Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat Vecdi Erbay SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt SANAT DÜNYALARI Howard S. Becker ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya HİÇLİĞİN ÖZGÜRLÜĞÜ Ceren Selmanpakoğlu TEKNOLOJİ-İNSAN BİRLİKTELİĞİ Selçuk Artut İKTİDARSIZLIĞIN İKTİDARI VE SANAT Emre Zeytinoğlu MARX'IN KAYIP ESTETİĞİ Margaret A. Rose Edebiyatta ve Felsefede VAROLUŞÇULAR VE MISTIKLER Iris Murdoch ŞİİR NASIL OKUNUR Terry Eagleton
Yalnız insan kafiyesizdir Genceli Nizami
İçindekiler Önsöz Yerine...11 Başlarken...15 Bölüm I Şiirle Gelenler Şiir Dili ve Türkçe... 21 Şiir ve Zaman...27 Şairin Zamanı ve Zamanın Şiiri...33 Şair, Bildiği İçin Yalnızdır...37 Yalnız Şiir, Yalnız Rüya...43 Şiir ve Özeleştiri...47 Şiir ve Fotoğraf...51 Şiir ve Nefes Almak...57
Şiir ve Şiddet ve Resmiyet...61 Şiir ve Tanıklık...69 Şiir ve Saat...75 Şiir ve Çocukluk...79 Şiirin Dili, İnsanın Dili...83 Şiir ve Şehir...89 Bir Şehir: Bingöl...95 Şairden Kalan Boşluk...99 Şiir ve Piyasa ve İktidar... 103 Şiir ve Esin... 109 Şiir ve Okur... 117 Şiir ve Dosya ve Soruşturma... 121 Bölüm II Şiirle Gidenler Yedi Pâre Yazı... 129 Bölüm III Yalnız Altı Şair Cemal ve Karac oğlan...161 İrlandalı Türk Şairi: James Clarence Mangan... 175 Hemşerimiz Kavafis... 181 Cahit Sıtkı nın Aynasını Astığı Duvar: Yalnızlık... 191 Tevfik ile Şermin... 199 Seyhan Erözçelik ve Dil... 205 Bölüm IV Dönüp Şiire Bakmak Şiirden Bak mak...215 2000 li Yıllarda Şiire ve Şaire Bakmak... 221 Sonradan Gelenlere Bakmak... 229 Nasıl Yazıyorsunuz? Sorusuna Şiirle Bakmak... 233 Yazı Masasına İçeriden Bakmak... 239 Son Söz Niyetine... 243 Kaynakça... 245
Önsöz Yerine Çocukken, bize şehirden gelenlerin yanında taşıdığı başka çocuklar da olurdu. Onların elindeki oyuncaklardan, üstlerindeki elbiselerden ziyade konuşmalarındaki eda dikkatimi çekerdi. Işıltılı, şakır şakır bir Türkçe parıldayıp dururdu ağızlarında. Dilin insanı imrendiren, mucizevi etkisiyle ilk o zamanlar karşılaşmış olabilirim. Daha sonra sadece Türkçenin değil, duyduğum bütün dillerin bu cezbeden gücünü hissettim. İnsanın sessiz bir ortaklıkla, dil denen mucizevi yapıdan daha büyük bir yapı inşa edeceğini düşünemiyorum. Sonra doksanların başından beri şiire, şaire dair yazdığım bütün yazılarda, aslında şiirden ziyade dil üzerine kalem oynattığımı, ne yazarsam yazayım dilin çağrısından kurtulamadığımı, dilden bana doğru kabaran sorulara cevap arayıp durduğumu fark ettim. 11
Bu bakımdan elinizdeki kitapta etrafında söz söylenen kavramlar ne olursa olsun dilin yüzeyde yahut derinde gizli bir tema olarak işlenip durduğunu gördüm. Şiire dair açılan tartışmaların anlaşılır olmasının yolu büyük ölçüde dilden ne anladığımızı berraklaştırmaktan geçiyor. Her türlü yazıda dil sadece bir kurucu öge değil, aynı zamanda varılmak istenen bir amaç olarak karşımıza çıkıyor. Kitabı oluşturan yazılar bir araya getirilirken, metinlerin aynı yöne bakmasından ziyade, nasıl bir dil toprağında boy attıkları benim için belirleyici oldu. Elinizdeki kitaba isim olan Yalnız Şiir metinlerin son okumalarını yaparken belirdi. O vakte kadar kafamdaki isim Şiire Yazılan dı. Gördüm ki vardığım yerde gizli bir özne gibi yalnızlık karşılayıp durmuş beni. Ayrı ayrı hem şiirden hem yalnızlıktan bahsetmektense, birbirine hiç de yabancı olmayan bu iki yakayı bir araya getirmek daha doğru geldi bana. Dil ile şiir arasındaki gerilim, bazen dünyaya, bazen insan(lar)a ait bir çeşit yalnızlıkla hesaplaşmadan doğuyordu sanki. Herkesin mürekkebinde bir parça yalnızlığın işleyip durduğunu düşündüm. Düşünmedim, buna inandım. Yalnız olmayan yazamaz; yalnız olmayan çoğalamaz. Yalnızlığın, var olmak, özgür olmak için bizi dile getirecek sözcüklere de ilk hareketi verdiğini gördüm. İşte bu yüzden dil ve şiir yerine, dili de büyük ölçüde ihata eden yalnız sözcüğünü, doğasına uygun biçimde yalın bırakarak şiirin yamacına yerleştirmeyi uygun buldum. Böylece Yalnız Şiir adı ortaya çıkmış oldu. İsteyen bu başlığı Yalağuz Şiir diye de okuyabilir elbet. Sözcüğün kendini en iyi temsil ettiği mekânın, sözcüğün ortaya çıktığı ve yaşamayı sürdürdüğü coğrafyanın, ileride o sözcüğün kazanacağı yeni anlamlar, görüntüler üzerinde etkisi vardır. İnsan olarak bizim de yaşama serüvenimize benzer bir yolu adımlar sözcükler. Gerek insanın gerekse dilin geçmişten ve gelecekten söz açabilmesi şimdinin içinde olmasıyla mümkündür. O halde elimizde bize önümüzü gösterecek iki sözcük duruyor: şimdi ve olmak. Şair, geçmişi muhatap alabilir, henüz gelmemiş zamanlarda ortaya çıkacak okurlara seslenebilir, ama geçmişte 12
kalmış, bugün aramızda olmayan okurlar ın edebi ortamımızın şekillenmesine hiçbir katkısının olamayacağını da bilir. O halde biz, şimdinin içinde yazanlar, şimdi okur olanların da geçmişte kalacağını biliyoruz demektir. Bütün bunlardan sonra, Peki kim için yazıyoruz? sorusu belirebilir. Kuşkusuz bunun birçok cevabı vardır, ama ben Bir başkasında kendini başkalaşmaktan korkmadan okuyanlar için, demek isterim. Bu metinler bir ölçüde şiirle birlikte düşünmenin, tartışmanın sonucunda yazıya geçmiş, içinde okurun da kendi notlarını alabileceği boşluklar taşıyan denemeler olsun istedim. Böylece metinle okur arasındaki ilişki, bazen boşluklar açarak bazen de açılmış boşlukları kapatarak dilin canlı bir unsur olarak işleyip durmasını sağlayabileceğini düşündüm. Kitapta yer alan Şiirle Gidenler başlığı altındaki yazılar aramızdan ayrılanlara dair kaleme alınmıştır. Bu bölüme, şairler arasından çekilen Sezai Karakoç a dair yazdıklarımı da eklemeyi uygun buldum. Bu kitabın hazırlık aşamalarında gerek önerileriyle gerekse son okumalarıyla beni yalnız bırakmayan Faris Kuseyri ye, Hakan Güzeldere ye ve Mustafa Özbaş a teşekkür ederim. Şeref Bilsel 6 Eylül 2015 13
Başlarken Evde kâğıt varsa her şey olabilir 1 Sevgili şiir; bu satırlar, bu beyaz kılıçlar sana... Vardır herkesin tenhası. Uzaklarda bir dal kırılır, burada bir yaprak düşer yüzünüze. Eğilip gölgenize göstermek istersiniz, gölgeniz eğilmez size ama dağlar, bozkırlar, susan oğullar, çeşmeler eğilmeye hazırdır. Peki, bu boşluk nasıl doldurulacak, gölgenizle aranızda kalan? Orada her şeyi şiir mi onarsın? Bu mümkün mü? Üstelik hem yazıp hem anlamanın bahsi aynı anda açılıyorsa. Bir tarafı mümkünsüz bu cümlenin. Vardır böyle insanlar; bir tarafla- 1. Üzerinde 6 Eylül 2003 Cumartesi, Saat: 17.15, Üsküdar Evlendirme Dairesindeyiz. Görüşmek umuduyla... yazan bir nikâh davetiyesinden... 15
rı yemyeşil açılır parmaklıklar arasından, diğer tarafları yüzükoyun uzanmıştır bozkıra. Anlamak, yazdıktan sonra tamam etmiyor mu kendini? O halde herkes biraz kayıptır yazarken. O halde biz anladığımız şeyleri yazmıyoruz demektir. Bir mesafe koymak; kendimle, olmak istemediğim kendimin arasına... Bu arayı açmak için mi yazıyorum? Bu mesafe bir genişlik, serinlik mi getiriyor hayatıma? Bir hayatımın olması için yazmak dışında nerelere yaslandım ben? Yaslandığım duyuldu mu? Bunca nem niye birikip duruyor kalemimin ucuna güneşli bir meyhanenin önünden geçerken? Yoksa sırf soru sormak için mi? İnsan, cevabını bildiği soruları niye sorar? Yolda olduğunu göstermek için mi? Soruların da sorularda hakkı vardır. Çoğu zaman el alırlar birbirinden. Yolun hakiki yolcularıdır sorular, cevaplanınca ölürler. Ben yolda mıyım? Bütün bu kâğıt kalem, yol düşkünü sayılmayayım diye değil miydi? Peki, yol neden baş alır baş vermez çoğu zaman? (Pir Sultan ı mı düşünelim burada yoksa Rimbaud yu mu?) Düşünelim. Sadece düştüğümüz vakitlerde değil, yükselirken de... Kim sizin yerinize, bıçaklarla, kılıçlarla üzerine gelinen bir yatağa yatar? Şiirde, kavgada, mertlikte Ali nin bir köşeden bakması boşuna değil. Yazı; taşlar, deriler, papirüsler, camlar, kâğıtlar üzerinden akarak mümkün olanla hesaplaşmanın bir imkânı değil de nedir? Kâğıt, sıkıysa saklasın ormanı; taş, esnemesin bakalım taze bir ölünün yanı başında otururken. Her şeyde yazıya ayrılmış aydınlık yahut kör bir arsa var. Yazı, görür çünkü. Görür, çürümekte olanın çırpınışını, düşmanına bile sadık kalma yalvarışını... Yazı görür, sehpa örtüsünün altındaki sehpayı; bilir çünkü sehpa örtüsünün ne işe yaradığını. Serap da öyle değil mi? Çöl akılda kalsın diye bir şal gibi çorak hafızalar üzerinde uçuşmuyor mu? Hafıza, bedbaht ağzı zamanın. Orada bir yalnızlık kendini doğurup durur. Şiir yokken de vardı yalnızlık. Şiirin şairle bağı mı var? Varsa, şiirdir şairi bağlayan ve inanmıştır iyi şairler bağlanmış olduklarına. Şiir bağlıysa onu çözebilirsiniz. Ya şair bağlıysa? Şair, herkesin gördüğünü, herkesin göremeyeceği biçime sokar; şair, kimsenin göremediğini bazıları için görünür kılar. 16