TOKAT İLİ YÖRESEL KADIN GİYSİLERİ

TOKAT İLİ YÖRESEL KADIN GİYSİLERİ Özet *Gökhan YILMAZ *Yard.Doç.Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU fsoylemezoglu@ankara.edu.tr *Araş.Gör. Ayşem AYDIN YANAR ayanar@ankara.edu.tr *Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü Çeşitli medeniyetlerin beşiği olan Türkiye, tarihi eserleri ile birlikte, el sanatları ve geleneksel giysilerindeki çeşitlilik ve güzellikleri ile ün salmış bir ülkedir. Bu bakımından kültürel anlamda zengin olunmasına rağmen ülkemizde kapsamlı bir etnografya müzesi oluşturulmuş değildir. Oysa bugün dünyada en fazla kullanılan üç parçalı dikim sistemini ilk kullanan Orta Asya Türkleridir. Tokat yöresi giysileri tek parçalı değildir, farklı giysi parçalarının birlikte giyilmesiyle oluşmaktadır ancak giyilen giysilerin tamamına ait bir isim bulunmamaktadır. Yapılan araştırmada Tokat yöresine ait kadın giysileri; fes, findi, yazma, dış saya, iç saya, şalvar, arkalık, şal öynük, alaca çorap, çarık, postal veya yemeni gibi giyim elemanları ve bunlarla birlikte kullanılan; alınlık, bilezik, gerdanlık, hamaylı, saç bağı, sakallık(çenelik), tuzluk, boncuklu bel bağı gibi aksesuarlar olarak belirlenmiştir. Günümüzde yöreye ait geleneksel giysiler hemen hemen hiç kullanılmamaktadır ancak halen sandıklarda bu giysi örneklerine rastlamak mümkündür. Şu an bulunabilen bu giysilerin geleceğe sağlıklı olarak taşınabileceğinin garantisi olamamasından dolayı bu araştırmada yöreye ait değerli kültür mirası olan giysilerin bilimsel metotlarla incelenip arşivlenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmada yörede kullanılan yöresel giysiler incelenmiş ve giysi örnekleri fotoğraflarla belgelenmiştir. Anahtar kelimeler: Geleneksel giysi, kadın giysileri, Tokat yöresi, etnoğrafya, halkbilim TRADITIONAL WOMAN CLOTHING OF TOKAT PROVINCE ABSTRACT Turkey where is the cradle of the various civilizations is renowned with hand crafts and variety & beauty of the traditional costumes as well as historical remains. Even it possesses so many sources and materials; an ethnography museum deserving our country has not been established yet. Whereas first application of threepieces sewing system which mostly used in the world today was performed by Middle Asian Turks. Traditional costumers of district of Tokat are not single pieced in other words there is no name related to all of the costumers worn and consist of dressing different style of costumes pieces all together. Women costumes comprise fez, hand printed kerchief, bed spread, napkin, shalwar, vest, shawl, medley colored socks, rawhide sandal, heelless slipper or colored cotton handkerchief and together used followings; forehead ornament, bracelet, necklace, tress tie, chin tie, sahcellar, waistbelt, with bead etc. Today traditional costumes are almost never worn by people but however onestill coincide with term inside the cases. At the present no one warrants that these costumes would be handed over next generations in a good state which is why these valuable cultural inheritances must be examined scientifically and preserved in archives without any delay. In this research, we examined folkloric costumes and documented examples of this clothing by photographs. Key Words: Traditional clothing, woman clothing, Tokat, ethnographia, folklore 107

1. GİRİŞ Giyim, tarih öncesi devirlerde, dış etkenlerden korunmak amacıyla örtünme isteğinden ortaya çıkmış ve çeşitli aşamalardan geçerek insanın süslenme arzusunu yerine getiren bir sanat haline gelmiştir. Bir kültürün ürünü olan giyim, doğrudan insanla ilgili olduğu için onun yaşam biçimini belirten bir gösterge olarak kabul edilmektedir. Ülkenin doğal yapısı, ekolojik şartlar, toplumun sosyo-ekonomik yapısı, kullanılan hammaddeler, meslekler, moda, değer yargıları, medeni durum, din, gelenek ve görenekler gibi etmenlerin giyim üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Türk tarihinin zenginliği, Türk insanının giyim anlayışına ve giyinme şekline yansımaktadır. Giyinme şekli zaman içinde yörelerin iklim ve coğrafi koşullarına uygun olarak farklılıklar göstermiştir. Bölgeler arası değişimin yanı sıra kırsal kesim ve şehir giysileri de kendine has özellikler göstermektedir (Çağlayan, 1990:82). Yöresel giysiler, Türk kültürünün en zengin ve gösterişli dallarından biridir. Yöresel giysi denildiği zaman, dünyada birçok milletin benimsediği milletlerarası giysi, moda giysiler dışında; her milletin tarihinden gelen, günümüzde sadece halk oyunları ekiplerinin üzerinde görülen veya bazı köylerde yaşatılan, çoğu müze vitrinlerine kaldırılmış giysiler anlaşılmaktadır. Türk giyim tarihinde XIX. yüzyıldan itibaren Avrupa giyim kuşamının etkisi görülmeye başlamış, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasıyla birlikte Atatürk ün önderliğinde 1925-1934 yılları arasında kıyafet inkılabı yapılmıştır. Önce 1925 yılı sonralarında bir kanunla erkeklerin şapka giymesi kabul edilmiş; ceket, pantolon, kravat benimsenmiş, Türk kadınları ise bir kanun çıkarılmasına gerek görülmeden çarşaf ve peçeyi bırakarak çağdaş modern kadın giyimine geçmişlerdir (Tan, 1992:15). Halkbiliminin zengin ve önemli bir dalını oluşturan halk oyunlarının oynanması sırasında ekiplerin, geleneksel kültüre dayalı, tarihin belli bir döneminde, özellikle yakın dönemde kullanılmış giysileri giymeleri bütün dünyada görülen yaygın bir uygulamadır. Gerçek hayatta, halk yaşayışında, toplu oyunlarda özel bir halk oyunu giysisi yoktur. Halk, oyun oynayacağı zaman üzerinde olan giysiyle oyuna katılmaktadır. Sadece davulcu, zurnacı, köçek, çengi gibi mesleği çalmak ve oynamak olan kişilerin özel giysileri bulunmaktadır. 1925-1934 yılları arasında Atatürk ün önderliğinde kıyafet inkılabı yapıldıktan sonra bayramlarda, düğünlerde, halk oyunları oynama geleneği sürdürülmüş geniş halk kitleleri önüne çıkan halk oyun ekipleri kendilerine kıyafet inkılabı öncesi giyilen geleneksel giysilerden birini seçmişlerdir. Her il hatta her ilçe halk oyunu ekibine ayrı bir giysi belirlemiştir (Tan, 1992:15). Bu illerden biri olan Tokat ili, yöresel giysiler bakımından köklü bir kültüre ve zengin bir potansiyele sahip olan, geçmişteki değerleri günümüzde de koruyan önemli yörelerden biridir. Tokat yöresi kadın giysileri fes, yazma, iç saya, dış saya, şalvar, çorap, çarık, önlük, arkalık, tuzluk ve boncuklu bel bağı olmak üzere 11 parçadan oluşmaktadır. Baş kısmına fes ve yazma, bedene iç saya, dış saya, önlük, arkalık, boncuklu bel bağı, ayağa ise, çorap ve çarık giyilmektedir. Tokat yöresi kadın giysilerinde beyaz etamin kumaştan yapılan giysilerin daha çok kullanıldığı görülmektedir. Etamin kumaş üzerine yapılan işlemelerin, giysiyi daha alımlı ve gösterişli yapması bu giysilerin tercih edilme sebebi sayılabilir(kaya ve ark. 2010:249). 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırma materyalini Tokat il merkezinde ve çeşitli köylerinde yaşayan ve halk oyunları ile uğraşan, geleneksel giysi üretimi yapan bireylerden toplanan bilgiler ve yörede kullanılan geleneksel giysiler oluşturmaktadır. 2.2 Yöntem Yörede giyilen kadın giyim elemanları; başa giyilenler, dışa giyilenler, içe giyilenler, ayağa giyilenler ve takılar olarak sınıflandırılarak incelenmiştir. Yöreye ait giyim elemanlarının fotoğrafları çekilerek belgelenmiştir. İl merkezinde, Halk Eğitim Merkez Müdürlüğü nün geleneksel giysi arşivinde bulunan kadın giysileri incelenmiştir. Giysi bütünü içinde görüntüsü olmayan giyim elemanları da fotoğrafla belgelenmiştir. Araştırmanın temelini, Tokat yöresinde giyilen geleneksel giysilerin yapımında kullanılan malzemeler, giyim elemanları ve bu giyim elemanlarıyla birlikte kullanılan takı ve aksesuarlar oluşturmaktadır. 108

3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1 Tokat Yöresi Geleneksel Giyimde Kullanılan Malzemelerin İncelenmesi Tokat geleneksel kadın giysilerinin yapımında kullanılan malzemeler yöreye has olması açısından önemlidir. Bu malzemeler nitelik kullanım özellikleri açısından incelenmiştir. 3.1.1 Şaplı deri ve sahtiyan Çarık-postal-yemeni yapımında kullanılan deriler, önce hayvanlardan dikkatlice yüzülmekte sonra tüysüz taraflarının tamamı şaplanmakta ve tuzlanmaktadır. Derinin şaplı ve tuzlu tarafı içte kalacak şekilde sarılmakta ve gölgede bir hafta süresince bekletilmektedir. Deri, bu zaman süresinde şap ve tuzu çekerek çok sert hale gelmektedir. Bu haldeki deri üç dört gün arayla önce tüysüz, sonra tüylü tarafı üste getirilerek düz bir yere, dört tarafından da gergin olarak çivilenmekte ve havalandırılmaktadır. Bu işlemden sonra, deri tüylü olarak imalatçılara gönderilmektedir. Postal-yemeni yapımında ise, deriye daha itina gösterilerek sepilenmesinden sonra boya ve cila işlemleri uygulanmaktadır. Bu çeşit deri, sahtiyan adıyla bilinmektedir (Eşberk, 1939:47). Tokat yöresinde geçmişte, çarığın şaplı deriden yapıldığı ve çarıkçılığın bir iş kolu olduğu bilinmektedir. Ancak günümüzde çarık yapımcısı tespit edilemediğinden; mahalli özellikleriyle ilgili bilgi sağlanamamıştır. 3.1.2 Keçe Parçalı ve semerli fes yapımında kullanılan keçe, kırpık yün veya kıl parçalarının ıslatılarak dövülmesi suretiyle sıkıştırılarak oluşturulan kalın ve kaba bir yüzeydir. Külah ve dolak yapımında kullanılmaktadır (Koçu, 1967:255). 3.1.3 Çuha Parçalı veya semerli fes veya gazeki yapımlarında kullanılan çuha, Farsça, Çuka kelimesinden alınmıştır. Tüysüz, ince ve sık dokulu yün kumaştır. Kırmızı olanı makbul sayılmaktadır. Bez ayağı örgüde, merinos yününden elde edilen strayhgarn ipliklerinden dokunmaktadır. Keçeleştirilmesi için, ağır bir dinklenmeye tabi tutulmaktadır bu sebeple yüzeyinde bir hav tabakası oluşur ve yumuşaktır (Başer, 1983:93). 3.1.4 Etamin Kadın giysilerinde saya ve iç saya yapımlarında kullanılan etamin, elek bezi olarak da bilinmektedir. İnce ve seyrek dokulu bir kumaştır. Pamuk veya keten ipliğinden yapılmaktadır (Başer, 1983:93). 3.1.5 Pamuklu Çit, findi, yağlık, yazma yapımlarında kullanılan pamuk ipliği ile daha çok bez ayağı, panama ve dimi gibi örgüler yapılmaktadır. Çözgü ipliği ise az bükümlü iki kat iplikten hazırlanmaktadır (Başer, 1983:93). 3.1.6 Tülbent Çit, findi, yağlık, yazma yapımlarında tülbent kullanılmaktadır. Seyrek dokulu, hafif gramajlı, yumuşak bir kumaştır (Başer, 1983:93). 3.1.7 Şal Kadın giysilerinde öynük yapımında kullanılmaktadır. Günümüze gelen en eski dokuma çeşitlerindendir. El eğirmesi ve üç kat bükümlü kaba ipliklerle dokunan, kaba yünlü kumaşlardır. Genellikle koyu renk veya siyah yün-kıl iplikler bez ayağı örgü tekniğiyle basit el tezgâhlarında 30-40cm eninde dokunmaktadır. Daha çok erkek elbiseleri yapımında kullanılmaktadır. Tokat bölgesinde geçmişte, geleneksel giysiler şal kumaştan yapılmış, şal dokuma el tezgahlarında dokunmuş ve daha sonra terbiye işlemlerinden geçirilmiştir. Ancak günümüzde bu işlemler yapılmamaktadır. Tokat bölgesinde şal dokumaya uygulanan terbiye işlemi tekniğine göre; kumaş su değirmenlerinde bulunan bir oluğa atılmakta, oluğun üzerindeki ağaçtan yapılmış bir ağırlık ileri-geri hareket ettirilerek, değirmen çarkının dönmesi temin edilmekteydi. Çarkın dönmesi ile ileri-geri hareketi daha sık olmaktadır. Bu işlemin devamı süresince oluk içine devamlı su dökülerek kumaş ıslak tutulmaktadır. Bir diğer kumaş terbiye işleminde ise; kumaşın üzerine devamlı su dökülmekte, bu sırada bireylerin ayaklarını kumaşa vurmaları ile de yüzeye doku sıklığı ve keçeleşme özelliği kazandırılmaktadır. Ayakların vurulmasıyla gerçekleştirilen bu işleme tepme (depme) metodu denilmektedir. Bu iki terbiye işlemi sonunda kumaşlar düzgünce yayılarak kurumaya bırakılmaktadır. 109

Kumaş terbiyesinde amaç, kumaşı yumuşatmak, dokusunu sıklaştırmak, dayanıklılığını arttırmak ve kumaşa vücut ısısını koruma özelliği kazandırmaktadır. Bu işlem, günümüz tekstil sanayinde uygulanmakta olan bir çeşit dinklemedir. Dinkleme, ham yünlü kumaşın yıkama işleminden önce veya yıkama ile birlikte veya yıkanmadan hemen sonra geçirdiği bir kumaş terbiyesidir. Dinkleme sonucu, kumaşa keçeleşme özelliği ve doku sıklığı kazandırılmaktadır (Tarakçıoğlu, 1983). 3.1.8 İplik ve dokuma Alaca çorap, kuşak ve takı yapımında kullanılan yün iplik, köylerde iğ, öreke, kirman veya çıkrık ile kadınlar tarafından eğrilmektedir. Genellikle halk arasında koyunların yünlerinin eğrilmesinden elde edilen ipliklere yün iplik, bu ipliklerden yapılan dokumalara yün dokuma denilmektedir. Tokat bölgesindeki köylerde el sanatı çerçevesindeki bu üretim, yerini günümüzde tekstil sanayisine bırakmıştır. 3.1.9 Orlon Alaca çorap ve takı yapımında yün ipliği kullanılırken günümüzde ucuz ve renk tonlarının fazla olması nedeniyle orlon iplik kullanılmaktadır. 3.1.10 Kutnu Dış saya şalvar yapımında kullanılan kutnu, çeşitli renklerde çizgili desenler verilerek ipekten dokunan bir kumaştır. Atkı ve çözgü iplikleri ipektir, örgüsü satendir. Enleri 50-65 cm arasında değişmektedir. Çeşitli tekniklerle desenlendirilip, bu desenlere göre isimlendirilmektedir (Yağan, 1978:286). 3.1.11 Basma Kadın göyneği yapımında kullanılan basma, çeşitli basit ve karmaşık desenlerin, baskı tekniği ile pamuklu bez ayağı kumaşlara uygulanmasıyla sağlanan desenli kumaş çeşididir (Başer, 1983:93). 3.1.12 Pazen Kadın göyneği yapımında pazen de kullanılmaktadır. Pazen; genellikle bez ayağı, bazen 2/2 dimi örgüsünde dokunduktan sonra yüzeyi tüylendirilmiş pamuklu kumaşların adıdır. Pazen beyaz veya çizgili desenli dokunabilmektedir. Eğer baskı yoluyla desenlendirilmiş ise divitin adını almaktadır (Başer, 1983:93). 3.1.13 Saten (İpek Saten) Şalvar yapımında kullanılan saten, asetat, floş ve ipek ipliğinden dokunan kumaştır. Halk arasında bu kumaşlar ipek saten adıyla bilinmektedir (Başer, 1983:93). 4. TOKAT YÖRESİNE AİT KADIN GİYİMİ Tokat yöresi kadın giysileri fes, yazma, iç saya, dış saya, şalvar, çorap, çarık, önlük, arkalık, tuzluk ve boncuklu bel bağı olmak üzere 11 parçadan oluşmaktadır. Baş kısmına fes ve yazma, bedene iç saya, dış saya, önlük, arkalık, boncuklu bel bağı, ayağa ise, çorap ve çarık giyilmektedir. Şekil 1 de yöresel giysinin ön ve arka görüntüsü verilmektedir. Şekil 1. Tokat yöresi kadın giyiminin önden ve arkadan görünüşü(bozkuş ve ark. 2008:170) 110

4.1 Parçalı veya semerli fes Fes, keçeden yapılan, başa giyilen bir çeşit şapkadır. Önce büyükçe bir torba şekli verilmektedir, tek parçadan oluşmaktadır. Boyama, dinkleme ve zamklama işlemlerinden sonra küçülmektedir, bir külah şeklini almaktadır. Daha sonra başa giyilebilmesi için kalıplanmaktadır. Genellikle kırmızı renkte olmakta, üst kısmı tepelik, altın ve işleme ile süslenmektedir (Koçu, 1967:255). Yörede yapılan incelemelerden elde edilen bilgilere göre, parçalı veya semerli fes ismi, fesin tepesine yapılan bombenin (semerin) fese iki parçadan çalışıldığı görüntüsünü vermesinden ileri gelmektedir. Bu kısmın içine tersten yün, pamuk, saman veya ot doldurulmaktadır. Doldurulan kısım hilali andıracak bir biçim alınca dikilerek sabitleştirilmektedir (Şekil 2). Şekil 2. Üzeri renkli sutaşı, pul ve boncukla süslenmiş ve keçeden yapılan parçalı veya semerli fes (Yılmaz, 2005:24) 4.2 Findi Siyah zeminli, tülbentten daha kalın, pamuklu bir dokuma üzerine, koyu kırmızı veya bordo renkli yuvarlak veya elmaya benzer şekillerin basıldığı başörtüsüdür. Bu sebeple findi elmalı adıyla da bilinmektedir. Semerli fesin üzerine, kenarları üçgen katlanarak, uç kısımları çene altına getirilerek bağlanmaktadır. Fes üzerindeki takıları kapatmamasına dikkat edilmektedir. 4.3 Yazma Üzerine el kalıpları ile çiçek şekilli süs motifleri basılmaktadır. Kenarına oyalar dikilerek süslenen yemeniler, kadınlar tarafından başlarına kundak veya salma denilen iki tarzda bağlanmaktadır. Etrafı oyalı düz beyaz tülbent olanları da bulunmaktadır. Basma işlemiyle çiçekli motiflerle süslenmiş olanlarına yani bu süsleme sanatına ayrıca yazma yemeni de denilmektedir. Yakın geçmişe kadar yazma yemenilerin en güzel örnekleri İstanbul da boğaz içinde Kandilli de yapıldıkları için onlara kandilli yemenisi de denilmektedir. Üzerindeki nakışlar hem çok gösterişliydi, hem de renkleri güneşte solmayan, yıkanmakla çıkmayan kalitede yapılmaktaydı. Yazma yemenilerin bir kısmını oluşturan Kandilli Yemenileri, nakışlarının etraf çizgileri kalıpla basıldıktan sonra, çiçekler ve yapraklar teker teker elde, fırça ile boyandığından daha kıymetlidirler. Düz beyaz yemeniler, altın veya gümüş teller, altın veya gümüş pullarla işlenmekteydi. Telle işlenenlerine telli yemeni, pul ile işlenenlerine pullu yemeni denilmekteydi (Koçu, 1967:255). Tokat yöresinde kullanılan çit, findi, yağlık ve yazma olarak adlandırılan başörtüleri, desen baskısına göre elmalı ve Tokat yazması, kenar süsleme çeşitlerine göre oyalı ve pullu yazma, çit, findi olarak adlandırılmaktadır. Tokat yazmaları karakalem ve elvanlı olmak üzere iki teknikle basılmaktadır. Karakalem tipi yazmalarda sadece kara kalem kullanılmaktadır. Elvanlı yazmalarda ise; önce siyah ve daha sonra elvan denilen renkler el kalıpları ile kumaşa geçirilmektedir. En iyi yazma kalıpları kuru ve fırınlanmış ıhlamur ağacından yapılmaktadır (Şekil 3) (Kaya, 1974:160). 111

Şekil 3. Çeşitli renk ve baskı yoluyla elde edilen desenlerle süslenen ve tülbentten yapılan yazmalar (Anonim, 2011) 4.4 Oya Kadın çamaşırlarının, giysilerinin, bazı boy yemenilerinin ve çevrelerinin kenarına iğne ile yapılan veya yapılmış hazır alınarak dikilen ipek veya ipekten örgü, oymalı süse oya denilmektedir. Ayrıca diğer bir deyişle oya, renkli bir ibrişimden iğne ile çiçek veya yaprak şekillerinden örülen işlemenin adıdır; elbise ve baş yemenisi kenarlarına süs olarak dikilmektedir (Koçu, 1967:255). Oyalarda, bitki (yaprak, çiçek, ağaç, meyve, sebze vb.), manzara (dağ, tepe, çimen, güneş vb.), canlı nesneler (kelebek, kuş, arı, solucan vb.), sembol (iç duygulara göre çeşitlilik göstermektedir), geometrik nesneler veya eşya (kubbe, pencere vb.) gibi motiflerden yararlanılmaktadır. 4.5 İç Saya Araştırma bölgesinde kadınların etekli olarak giydikleri giysi parçası etek ya da iç saya olarak adlandırılmaktadır. Beyaz etaminden veya beyaz pamuklu kumaştan dikilmektedir. Geçmiş yıllarda sadece etek şeklinde olmayıp, beden ve etek bir arada tek parçadan dikilerek yapılmış olduğu tespit edilen iç sayanın boyu, belden aşağı 70-75 cm uzunluğundadır. Bel kısmı uçkur ile büzülmektedir. Etek ucunun iki ucu yırtmaçlıdır (15-20 cm). Yırtmaç hizası ile etek ucu arasında kalan bölüm genellikle etamin işi veya basit nakış teknikleriyle süslenmektedir. Yırtmaç kenarlarına kaytan veya şerit harçlar geçirilmektedir. 4.6 Dış Saya (Üç Peş) Üç etek olarak da bilinen bir kadın entarisidir. Üç etek tabiri, entarinin belden aşağı kısmının üç ayrı yaprak, dilim halinde yapılmasından gelmektedir. Şalvar üstüne giyilmektedir, üç parçadan oluşması hareket kabiliyeti açısından avantaj sağlamaktadır, ön ve yanlarda bulunan yapraklar kaldırılıp, bellerdeki kuşak veya kemere sokularak kullanılmaktadır (Koçu, 1967:255). Tokat yöresinde üç etek yerine saya denilmektedir. Etamin ve kalınca dokulu pamuklu bez kumaştan yapılmakta, iç sayanın üzerine giyilmektedir. Ön yakanın açık kısmından iç sayanın veya göynek in görünmemesi için göğüs ve boyun arkasına yağlık konulmaktadır. Dış sayanın boyu, iç sayanın boyundan uzundur. Etek ucunun iki yanı yırtmaçlıdır. Kolun görüntüsü uzun bir dikdörtgen şeklindedir (Şekil 4). Şekil 4. Beyaz etamin kumaştan, üzeri renkli sentetik iplerle süslenmiş dış saya(yılmaz,2005:27) 112

4.7 Şalvar Hem erkeklerin hem kadınların giydiği bol ağlı geniş üst donuna şalvar denilmektedir. Erkek şalvarları genellikle yün kumaştan, kadın şalvarları ise bazen ipekli kumaştan da yapılmaktadır. Tokat yöresinde şalvar kutnu kumaştan, ipek satenden, pazenden ve patiskadan dikilmektedir. Geniş ağlı olup, ağı yukarıdadır. Önde önlüğün bitiminde, arkada püskül ve dış sayanın bitiminden itibaren görünmektedir. Bel ve paçası uçkurla büzülmektedir. İç kısmı genellikle astarlıdır, astarlı yapılanlar, daha çok serin aylarda ve kışın giyilmektedir. İki renk kumaştan dikilenlerde paça kısmı kutnu, ağ ve üst beden, mavi ve siyah pazendir. Beyaz patiskadan dikilenlerin paça kısmı kanaviçe ile işlenerek yapılmaktadır (Şekil 5). Şekil 5. Beyaz etamin kumaştan yapılmış paça kısmına kanaviçe işi yapılmış kadın şalvarı (Yılmaz, 2005:36) 4.8 Arkalık El dokuma tezgahlarında, ayrı renkteki ince yün ipliklerden ensiz olarak üç parça halinde dokunup, birbirine dikilerek bütünleştirilmiş giysi parçasıdır. Giyimde etek ucuna gelecek kısımda, her parçanın ucunda 40-50 cm uzunluğunda saçaklar bırakılmıştır. İstenilen sayıda iri boyda seçilen mavi, beyaz boncuklar yün ipliklere geçilerek, çeşitli uzunluklarda (15-30 cm) saçaklar hazırlanmaktadır. Boncukların arasındaki yün iplikler düğümlenerek model oluşturulmaktadır. Hazırlanan saçakların alt ucunda kalan yün iplikleri çoğaltılarak püskül haline getirilmektedir. Püskül ipliklerin her birine küçük ve renkli boncuklar bağlanmakta ve dikilmektedir. Yünden hazırlanan bir kolan üzerine saçaklar yan yana getirilerek tutturulmaktadır. Yün kolanın ölçüsü, bel ölçüsüne bağlama payları da ilave edilerek hesaplanmaktadır. Tokat yöresinde arkalık olarak kullanılan giysi parçası, kadın giyiminde boncuklu bel bağı belin arkasına, arkalın üstüne gelecek şekilde takılmaktadır (Çağlayan, 1990:82). Şekil 7. El dokuma tezgahlarında üç parça halinde dokunup,birbirine dikilerek bele bağlanan arkalık (Yılmaz, 2005:38) 113

4.9 Şal Öynük Önlük giysilerin üstüne takılarak giysinin kirlenmesini önleyen bir giyim elemanıdır. Tokat yöresinde şal öynük adını almaktadır (Çağlayan, 1990:82). Tokat yöresinde halen ilkel tezgahlarda yün iplik kullanılarak, dikdörtgen şeklinde dokunmaktadır. Dokumaların üzeri dokuma sırasında renkli ipler kullanılarak geometrik desenlerle süslenmektedir. El tezgahlarının eni dar olduğundan, bir önlük yapımı için iki önlük boyu parça dokunmakta ve birbirine el dikişi ile dikilmektedir. Önlük boyu genellikle dış sayanın boyuna göre hesaplanmaktadır (Şekil 8). Şekil 8. Yün iplikle dokunan, üzeri renkli ipliklerle ve boncuklarla süslenen şal öynük (Yılmaz, 2005:40) 4.10 Alaca Çorap böğründe, kazayağı, bülbül gözü, koyun gözü, koç boynuzu, horoz ibiği gibi yüzlerce isimleri vardır. Çoraplar el örgüsü ya da makine örgüsüdür. El örgüsü çorapların düz renkli olanları genellikle beyaz ve siyah, devetüyü veya koyu kahverengidir. Renkli ve nakışlı çorapların nakış motiflilerinin isimleri yöreden yöreye değişiklik göstermektedir, mesela; çakmak, çulluk burnu, çember, çarkıfelek, ceylan, ejderha, elif be, eli Tokat iline ait geleneksel giysilerin bir parçasını oluşturan çorap alaca çorap adını almaktadır. Bir araştırmaya göre köylerdeki nakışlı deyimi yerine ala sözcüğü kullanılmaktadır. Her ne kadar köylülerin kullandığı renklerden biri al rengi ise de, daha çok dörtten fazla renkten oluşan örgü ve dokumalara al denilmektedir (Şekil 9). 4.11 Çarık Şekil 9. Çeşitli renk ve desenlerde yün ipliklerle örülmüş Alaca çorap(yılmaz, 2005:43) Günümüzde ayakkabı olarak adlandırılan giysi, Tokat yöresi geleneksel giysilerinde, çarık, postal, yemeni olarak adlandırılmaktadır. Kadın ve erkekler tarafından ortak giyilen giyim elemanıdır. Bölgenin geleneksel giyiminde çarık kullanımı esastır (Şekil 10). Ancak çarık yapımın azalmasından sonra, yerine postal ve yemeni giyilmiştir. Günümüzde ise lastik ayakkabı veya kundura giyilmektedir (Çağlayan, 1990:82). 114

4.12 Postal-Yemeni Koyunun kuyruk altında bulunan tüysüz derisi kullanılarak, konçlu ve kaba görünümlü yapılan potindir. Bir çeşit konçsuz mest de denilebilir. Yemeni kısa kenarlı, kaba görüntülü ve hafif bir pabuçtur. 5. YÖREDE GELENEKSEL GİYİMLE BİRLİKTE KULLANILAN TAKILAR Geçmişten günümüze insanların, dini inanışları, çeşitli güçlerden ve nazardan korunma gibi sebepler yanında kendini beğendirme içgüdüsü neticesiyle ortaya çıkan süslenme ihtiyacı takının kullanım sahasını genişletmiştir. Geleneksel halk takıları, baştan sona bir sanatkarın eseridir. Takıların yapımında kullanılan madenler ve yapım teknikleri yine yöreden yöreye farklılık göstermektedir. Van da yapılan bir savatlı tabaka ve ağızlık bir İstanbul delikanlısının süksesi Şekil 10. Çarık (Yanar, 2009) olmuşken, Kırım da yapılan savatlı kemerler Eskişehir ilinde yaşayan genç kızların beline kemer olmuştur. Yörede yapılan araştırmada kadınlar tarafından kullanılan takılar, alınlık, bilezik, gerdanlık, hamaylı, saç bağı, sakallık (çenelik), tuzluk ve boncuklu bel bağı olarak tespit edilmiştir. 5.1 Alınlık Kadında, fesin ön yüzüne takılan, gerdanlığa benzer altın, gümüş veya çeşitli madenlerden yapılan süslerdir. 5.2 Bilezik Kadın kolunun bilek ile dirsek arasına takılan gümüş, altın veya bunlar üzerine değerli taşların işlenmesiyle yapılan takılardır. Şekil 11. İki farklı model bilezik ve hamaylı görünümü(yılmaz, 2005:74) 5.3 Gerdanlık Çoğu değerli taş ve madenlerden veya altın paradan yapılarak kadın boynuna takılan takıdır. 5.4 Hamaylı Kadınlarda boyuna takılan zincirlerin ucuna asılan ve çeşitli madenlerden yapılan, üçgen veya silindir şeklindeki muska ve nazarlıklardır (Şekil 12). 115

5.5 Saç Bağı Kadınlarda fesin arkasına tutturularak bele kadar sarkıtılan, saç örgü aralarını süsleyen bir takıdır. Yapımında çeşitli irilikteki renkli boncuklar yün Şekil 12. Hamaylı(Yılmaz, 2005:75) bağcıklara geçirilmekte ve uzun şeritler halinde birden fazla sayıda hazırlanmaktadır. Bu şeritler bir araya getirilerek fese takılmaktadır (Şekil 13). Şekil 13. Saç Bağı(Yılmaz, 2005:75) 5.6 Sakallık (Çenelik) Fesin bir yanından tutturulup çene altından geçirilerek diğer yanına da tutturularak kullanılmaktadır. Genellikle gümüşten yapılmaktadır (Şekil 14). Şekil 14. Sakallık (Çenelik) (Yılmaz, 2005:76) 116

5.7 Tuzluk Sadece tarlada çalışmaya giden kadınların içine yemeklik tuzunu koyup, omzuna taktığı, 18 20 cm² şeklindeki şal dokumadan veya sık dokulu yün örgüden yapılan, ön yüzü nakış ve boncuklarla süslü bir torbadır (Şekil 15). Şekil 15. Tuzluk üstte, ortada boncuklu bel bağı (Yılmaz, 2005:77) 5.8 Boncuklu Bel Bağı İstenilen sayıda iri boyda seçilen mavi, beyaz boncuklar yün ipliklere geçirilerek, çeşitli uzunluklarda saçaklar hazırlanmaktadır. Hazırlanan saçakların alt ucunda kalan yün iplikleri çoğaltılıp ve püskül haline getirilmektedir. Püskül ipliklerinin her birine küçük ve renkli boncuklar bağlanmakta ve dikilmektedir. Yünden hazırlanan bir kolan üzerine saçaklar yan yana getirilerek tutturulmaktadır. Kadın giyiminde boncuklu bel bağı belin arkasına, arkalığın üstüne gelecek şekilde takılmaktadır (Şekil 15). 6. SONUÇ Tokat yöresi geleneksel kadın giysilerinin bütününün özel bir adı bulunmamaktadır. Giysiler çeşitli parçalardan oluşmaktadır ve bu parçaların mahalli isimleri de bulunmamaktadır. Çarık, postal-yemeni ve alaca çorap kadın ve erkek giyiminde ortak kullanılmaktadır. Tokat yöresi yaşlı kadınlarla genç kadınların giydiği giysiler arasında işleme ve süsleme dışında farklılıklar bulunmamaktadır. Yaşlıların giysileri gençlere nazaran daha sadedir. Günümüzde Tokat yöresi giysilerinin yapımında kullanılan malzemelerin büyük bir bölümü fabrikasyondur. Şal öynük, arkalık, çorap, çarık, fes gibi giysi parçaları ise hala el ile yapılmaktadır. Şehir merkezinde geleneksel giysiler halk oyunları ekiplerinin dışında kullanılmamaktadır. Halk oyunları ekiplerinin giysilerde tek tip kullanımı tercih etmesi, değişik renk ve desenlere sahip olan giysilerin unutulmasına sebep olmaktadır. Teknoloji ve iletişimdeki gelişmeler ve sosyal yaşamdaki değişimler, giysilerde yapısal bir değişikliğe neden olmamış ancak giysilerin şehir halkı tarafından artık kullanılmamasına, kırsal kesimde ise kullanım oranının düşmesine sebep olmuştur. 117

KAYNAKLAR Anonim,(2011). www.tokatkulturturizm.gov.tr/belge/1-65333/yazmacilik.htmlerişim Tarihi:05.04.2011 Başer,G.,(1983). Kumaş Tasarımı ve Analizi, Eğitim Basımevi, s:93, İstanbul. Bozkuş,T.,Hacıbekiroğlu,E.,Yılmaz,M.,Günalp,E.,(2008).Geleneksel Türk Giysileri, Büyükşehir Belediyesi Eğitim ve Kültür Daire Başkanlığı Yayınları,s:170,Ankara. Çağlayan,E.,(1990). Tokat Bölgesi Geleneksel Kıyafetleri, Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırması Dairesi Yayınları, s:82, Ankara. Eşberk,T.,(1939). Türkiye de Köylü El Sanatlarının Mahiyeti, Ulusoğlu Basımevi, s:47, Ankara. Kaya,M.,Çoksevim,B.,Paktaş,Y.,(2010). Tokat Yöresi Halk Oyunları Kıyafetleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Araştırma Dergisi 56.s:246. Kaya,R.,(1974). Türk Yazmacılık Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çeltüt Matbaacılık, s;160, İstanbul. Koçu,E.R.,(1967). Türk Giyimi Kuşamı ve Süslenme sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, Başnur Matbaası, s:255, Ankara. Tarakçıoğlu,I.,(1983). Tekstil Terbiyesi ve Makineleri, Cilt 2, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa. Tan,N.,(1992). Folklorik Türk Kıyafetleri: Turkish Folkloric Costumes, Türkiye Güzel Sanatları Geliştirme Vakfı Yayınları,s:15, Ankara. Yağan,Ş.Y.,(1978). Türk El Dokumacılığı, Ata Ofset, s:286, İstanbul. Yanar,A.,(2009). Fotoğraf Arşivi. Yılmaz,G.,(2005).Tokat Yöresi Folklorik Kıyafetler Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi(Basılmamış)s:92,Ankara. 118