İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 I. ARAŞTIRMANIN METODU... 1 II. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI... 3 A. Tarihler... 4 B. Vakayi-Nâmeler/Kronikler... 10 C. Sikkeler/Paralar ve Kitabeler... 13 D. Çağdaş Araştırmalar... 14 Bölüm 1 KAFKASYA TARİHİNE GİRİŞ... 19 I. KAFKASYA NIN TANIMI... 19 A. Kafkas Adının Menşei... 19 B. Kafkasya nın Coğrafi Sınırları... 20 C. Arap Coğrafyacılarına Göre Kafkas Ülkesi... 21 D. Kafkasya nın Jeopolitik Önemi... 23 II. KAFKASYA NIN TİCARİ DURUMU... 24 A. Kafkasya nın Eski Ticaret Yolları... 26 B. Kafkasya nın Dünya Ticaretine Açılması ve İhraç Malları... 29 III. KAFKASYANIN ETNİK DURUMU: HAZAR DENİZİ İLE KARADENİZ ARASINDA TÜRKLER... 34 A. Selçuklular Devrine Kadar Bilinen Coğrafya Yer Adlarında Kafkaslarda Türk İzleri... 41 IV. SELÇUKLULAR ÖNCESİ KAFKASYA NIN SOSYAL VE SİYASİ DURUMU: SELÇUKLULARDAN ÖNCE KAFKASLARDA KURULAN FEODAL DEVLETLER... 40 A. Şeki ve Arran Devleti (822-950)... 42 B. Şirvanşahlar (Mezdeiler) Devleti (983-1373)... 43 C. Sâciler Devleti (822 929)... 45 D. Salariler Devleti (942-981)... 47 E. Revvadiler Devleti (981-1065)... 47 F. Şeddadiler Devleti (951-1076)... 50 G. Ermeni ve Gürcü Krallıkları... 53 ix
Bölüm 2: SELÇUKLU TÜRKMENLERİNİN KAFKASLARA YÖNELİK İLK AKINLARI...59 I. FETİHLER ÖNÇESİ KAFKASYA DA MEYDANA GELEN BAZI SİYASİ OLAYLAR... 59 II. ÇAĞRI BEY İN KAFKASYA VE ANADOLU SEFERİ (1015 1021)... 64 A Çağrı Bey in Bölgedeki Askeri Faaliyetleri... 68 B. Türkmenlerin Karşısında Tutunamayan Bizans ın Durumu... 71 C. Çağrı Bey in Kafkasya ve Anadolu Seferi ile İlgili Ortaya Atılan Çeşitli Görüşler ve Bunun Tahlili... 76 III. ABGULU TÜRKMENLERİNİN KAFKASYA FAALİYETLERİ... 81 A. Tuğrul ve Çağrı Beyler den Ayrılan Türkmenlerin Kafkasya Akınları.....81 B. Kafkaslardan Ayrılan Türkmenlerin Hakkari ve Diyarbekir Bölgesine Girmeleri......87 Bölüm 3: GELİŞME VE YÜKSELME DEVRİ SELÇUKLU SULTANLARININ KAFKASYA YA YÖNELİK FAALİYETLERİ... 91 I. TUĞRUL BEY İN KAFKASYA DAKİ ASKERİ VE SİYASİ FAALİYETLERİ (1043-1063)... 91 A. Selçuklularla Bizans ın İlk Karşılaşması (1048)... 100 B. Selçuklular ınbizans İmparatorluğu ile Yaptığı İlk Anlaşma (1049/50)....104 II. ALPARSLAN DEVRİ SELÇUKLULARIN KAFKASYA YA YÖNELİK ASKERİ VE SİYASİ FAALİYETLERİ (1063 1072)... 116 A. Alparslan ın Birinci Kafkasya Seferi (1064)... 119 B. Sultan Alparslan ın Anı yı Fethi (1064)... 129 C. Alparslan ın İkinci Kafkasya Seferi (1067)... 134 III. SULTAN MELİKŞAH IN KAFKASYA FAALİYETLERİ (1072-1092)... 141 A. Gürcistan ve Arran ın Fethi (1075/76)... 143 B. Azerbaycan Selçuklu Melikliğinin Kurulması (1084)... 150 C. Doğu Karadeniz Kıyılarının Fethi (1087/88)... 152 D. Doğu Karadeniz Kıyılarının Fethi (1087/88)... 153 Bölüm 4: SELÇUKLULARIN DURAKLAMA VE FETRET DEVİRLERİNDE KAFKASYA FAALİYETLERİ... 159 I. SULTAN MELİKŞAH IN ÖLÜMÜmünden (1092) SONRAKİ GELİŞMELER... 159 A. Şehzadeler Arası Taht Kavgaları... 159 B. Kafkaslarda Gürcü ve Ermeni Başkaldırılarının Başlaması... 165 x
II. MUHAMMED TAPAR IN KAFKASLARDA GÜRCÜLERLE MÜCADELESİ (1105 1118)... 167 III. SULTAN SENCER DEVRİ SELÇUKLULARIN BATI POLİTİKASI VE KAFKASLAR (1117 1157)... 168 Bölüm 5: IRAK VE HORASAN SELÇUKLULARI DEVRİNDE KAFKASLAR... 171 I. SULTAN MAHMUD UN GÜRCÜLERLE MÜCADELESİ (1119-1130)... 171 A. Gürcülerin Tiflisi İişgali ve Emir Tuğrul un Tiflis e Hareketi (1121)... 172 B. Sultan Mahmud un Gürcistan Seferi (1124)... 176 C. Gürcülerin Anı yı İşgali ve Türk Hâkimiyetinin Sona Ermesi (1124)... 178 II. SULTAN DAVUD VE KAFKASYA FAALİYETLERİ (1131-1132)... 180 III. (II.) SULTAN TUĞRUL VE KAFKASYA FAALİYETLERİ (1131-1134)...181 IV. SULTAN MESUD VE KAFKASYA FAALİYETLERİ (1134-1151)...182 V. SULTAN ARSLANŞAH (1161-1176) IN KAFKASYA SİYASETİ VE GÜRCÜLERLE MÜCADELESİ... 185 A. Gürcü Seferi ve Anı nın Geri Alınması (1161)... 185 B. Son Gürcistan Seferi (1174)... 189 Bölüm 6: ANADOLU SELÇUKLULARI DEVRİNDE KAFKASLAR... 193 I. (II.) KILIÇARSLAN DEVRİ (1155-1192)... 193 II. (II.) Rükneddin Süleyman Şah Devri (1196-1204)... 194 III. (I.) GIYASEDDİN KEYHÜSREV DEVRİ (1205-1211)... 204 IV. ALÂEDDİN KEYKUBAD DEVRİ (1220-1237)... 206 A. Doğu Siyaseti ve Erzincan ın İlhakı (1228)... 207 B. Suğdak ve Trabzon Seferleri... 210 C. Selçuklular Döneminde Sudak(Kırım) ın Ticari Önemi... 215 D. Alaeddin Keykubad ın Gürcistan Sefere ve Ahlatın Alınması... 219 Bölüm 7: SELÇUKLU DEVLETİ NİN KAFKASYA YA YÖNELİK SİYASİ, EKONOMİK VE DİNİ POLİTİKALARININ ESASLARI... 225 I. SELÇUKLULARIN SİYASİ POLİTİKALARININ ESASLARI... 225 A. Türkmenlere Yurt Bulma ve Bizans Topraklarının Fethi... 229 xi
B. Selçuklu Sultanlarının Hâkimiyet Ülküsü ve Kafkaslar... 240 II. SELÇUKLULARIN EKONOMİK POLİTİKALARININ ESASLARI... 252 III. SELÇUKLULARIN DİNİ POLİTİKALARININ ESASLARI... 258 A. İslam Birliğinin Sağlanması... 258 B. Siyasi Birliğin Sağlanması... 269 Bölüm 8: SELÇUKLULARIN KAFKASLARA YÖNELİK KÜLTÜR POLİTİKASI... 273 I. SELÇUKLU SULTANLARININ KÜLTÜR POLİTİKASI VE KAFKASLAR... 273 A. Medrese ve Mektepler... 276 B. Darü ş-şifalar (Hastaneler)... 281 II. SELÇUKLULAR DEVRİNDE KAFKASLARDA YETİŞEN İLİM ADAMLARI VE İLME HİZMETLERİ... 283 A. Edebi Alanda Yetişmiş İlim Adamları ve Eserleri... 284 1. Fazıl Feride d-din Şirvâni... 284 2. Bahmenyâr İbn Merzbân... 285 3. Hatib Tebrîzî... 285 4. Berde-i Muhammed İbn Abdullah... 286 III. KAFKASLARIN YETİŞTİRDİĞİ BÜYÜK EDİP VE ŞAİRLER... 286 A. Pozitif Bilimlerde Yetişmiş Birey Alimler ve Eserleri... 286 1. Katran-ı Tebrîzî... 286 2. Ebu l- Ûlâ Gencevî... 287 3. Felekî Şirvânî... 287 4. Mahsetî Gencevî... 287 5. Efdaladdin İbrahim Bâdil b. Ali Şirvani, (Hâkâni) (1126 1199)... 288 6. Nizâmi-yi Gencevi (1141-1209)... 291 B. İslami İlimlerde Yetişmiş Büyük Alimler ve Eserleri... 296 1. es Sâbûni (983-1057).... 296 2. Ebu l-velid ed-derbendî (öl. 1063)... 297 3. Ebu Tahir es- Silefî (1082-1180)... 297 4. el-mütemen es-sâcî (1053-1153)... 298 IV. SELÇUKLULAR DEVRİNDE KAFKASLARDA GELİŞEN KÜLTÜR MUHİTLERİ... 298 A. Tebriz... 299 B. Ahlat... 303 C. Gence... 306 D. Meraga... 307 xii
V. SELÇUKLULARIN KAFKASLARA YÖNELİK İMAR POLİTİKASI VE SELÇUKLULAR DEVRİNDEN KALMA MİMARİ ESERLER... 310 A. Anı da Bulunan Selçuklu Eserleri... 311 1. Manuçahr Camii (Bozminare Camii)... 311 2. Ebu l- Mu ammerân Camii... 311 3. Mastaba/Kervansaray... 312 4. Sultan Sarayı... 312 B. DİĞER YERLERDEKİ SELÇUKLU ESERLERİ... 313 SONUÇ 315 BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ NİN KAFKASLARDAKİ SİYASİ VE ASKERİ FAALİYETLERİ KRONOLOJİSİ... 323 KAYNAKÇA... 329 DİZİN... 343 xiii