BUYUK TURK ALIMI MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK
1963'de Kahramanmaraş'ın Pazarcık ilçesinde doğdu. 1980'de Pazarcık Lisesi'nden, 1983'de OTDÜ Kahramanmaraş Meslek Yüksek Okulu Elektrik Bölümünden, 1990'da Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nden mezun oldu. 1993 yılında İnönü Üniversitesi Darende İlahiyat Fakültesi'ne İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi olarak atandı. 1996'da Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (Kelam) Anabilim Dah'nda "Şehristânî'nin el-milel ve'n-nihal'inde İslam Mezheplerinin Tasnifi" isimli çalışmasıyla Yüksek Lisans'ını bitirdi. 2000 yılında 2547 sayılı kanunun 35. maddesine göre Doktorasını yapmak üzere Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne geçici olarak görevlendirildi. 2006 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (İslam Mezhepleri Tarihi) Anabilim Dah'nda "Mâturîdî Kaynaklarda Mâturîdî ve Maturidilik" isimli tezi ile doktorasını tamamladı. Aynı yıl mecburi hizmetini tamamlamak için Dr. Araştırma Görevlisi olarak İnönü Üniversitesi Darende İlahiyat Fakültesine döndü. Arapça, İngilizce, Fransızca ve Farsça bilmektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır. Yazarın yayımlanmış bazı çalışmaları: Ebû Mansûr el-mâturîdî'nin Mürcie'ye Bakışı Ebu'l-Muîn en-nesefî'ye Göre İman-Amel İlişkisi Faslün Fî UsûliT-îmân Adlı Risale ve Mâturîdî'ye Aidiyeti Mâturîdî'nin Şükür Anlayışı
BÜYÜK TÜRK ÂLİMİ MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK Dr. Ahmet AK İSTANBUL 2008
Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik Bu çalışmanın aslı, 2006 yılında Mâturîdî Kaynaklarda Mâturîdî ve Maturidilik adıyla Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dah'nda Prof. Dr. Sönmez KUTLU'nun danışmanlığında tamamlanmış olan Doktora tezidir. Bütün Hakları Müellifine Aittir Grafik & Tasarım A4 Grafik Baskı & Cilt Bayrak Matbaası ISBN: 978-9944-0332-0-6 Adres: İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi - Malatya Tel: (0422) 341 00 10 - (3520 dahili) e-ınail: aak@inonu.edu.tr - ahmetak63@yahoo.com
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ÖNSÖZ V IX XI GİRİŞ A.İZLENECEK METOT 1 B.KAYN AKLAR 4 C.MATURİDİ'NİN YAŞADIĞI DÖNEME MEZHEPLER TARİHİ AÇISINDAN GENEL BİR BAKIŞ 24 I. BÖLÜM İMAM MATURİDİ'NİN HAYATI VE TEMEL GÖRÜŞLERİ A. HAYATI 33 1. İsmi ve Künyesi 33 2. Doğum Yeri ve Nesebi 34 3. Ailesi 36 4. Vefatı 37 B. TAHSİLİ VE İLMİ ŞAHSİYETİ 38 1. Hocaları 40 v
a. Ebû Bekr Ahmed b. îshak b. Salih el-cüzcani 44 b.ebû Nasr Ahmed b. el-abbas el-iyazî 45 c.muhammed b. Mukatil er-razi 46 d.nusayr b. Yahya el-belhî 46 e.ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Recâ el-cüzcanî 46 2.Öğrencileri 47 a.ali b. Said Ebû'lk-Hasan er-rustuğfenî 47 b.ebû' 1-Kâsım îshak b. Muhammed el-hakim es- Semerkandî 47 c.ebû Muhammed Abdülkerim b. Musa b. İsa el-pezdevî 48 d.ebû Ahmed el-iyazî 48 C. METODU 48 D. ESERLERİ 53 E. MENKIBEVİ KİŞİLİĞİ 55 F. MATURİDİ'NİN TEMEL GÖRÜŞLERİ 58 l.tevhid Anlayışı 58 2.İman Anlayışı 64 a.imamn Tanımı 64 b. Mukallidin İmam 69 c. İman-Amel İlişkisi 70 d. Büyük Günah Meselesi 72 e. Dinde Zorlama Yoktur 73 f. İmanda Artma ve Eksilme 74 g. İmanda İstisna 77 h. İman ve İslam 78 3.İmamet Anlayışı 80 VI
II. BÖLÜM MATURİDİLİĞİN ARKAPLANI VE TEŞEKKÜL SÜRECİ A.MATURİDİLİĞİN ARKAPLANI:HANEFİLİK 87 1.Hanefiliğin Horasan'da Yayılışı 88 a.belh 90 b.rey 93 2.Hanefiliğin Mâverâünnehir'de Yayılışı 94 a. Semerkant 94 B.MATURİDİLİĞİN TEŞEKKÜLÜ: SEMERKANT EKOLÜ 99 l.cüzcaniyye Ekolü 101 a.ebû Süleyman Musa b. Süleyman el-cüzcanî 104 b. Ebû Bekr Ahmed b. İshak b. Subeyh el-cüzcânî 104 c. Ebû Nasr Ahmed b. el-abbas el-iyâzî 105 d. Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed el-mâturîdî 106 2. Iyâziyye Ekolü 108 a. Ebû Ahmed el-iyâzî 109 b. Ebû Bekir el-iyâzî 110 3. Cüzcânîyye ve İyâzîyye Ekolleri Arasındaki Farklar 114 4. Mâturîdîliğin Ortaya Çıkışı 119 VII
III. BÖLÜM MATURİDİ KAYNAKLARDA İMAM MATURİDİ'NİN SUNUMU A.MATURİDİ'YE ATIFTA BULUNMAYAN KAYNAKLAR 128 1. SevâdüT-A'zam 129 2. Risâletün fıt-iman 133 3. el-mesâilüt-aşri'l-iyâziyye 133 4. Cümel-ü Usûli'd-Dîn 135 B.MATURİDİ'YE ATIFTA BULUNAN KAYNAKLAR 138 1. el-esile vet-ecvibe 139 2.el-Fevâidü'r-Rustuğfenî 139 3. Şerhu Cümel-i Usûli'd-Dîn 141 4. Şerhu FıkhiT-Ekber 146 C. MATURİDİ'Yİ OTORİTE KABUL EDEN KAYNAKLAR 149 l.ehl-i Sünnet Akaidi 149 2. TabsıratüT-Edille 152 3. Şerhu Te'vîlâti'l-Kur'an...155 4. Mîzânü'l-Usûl fî Netâici'l Ukûl 157 D. İLK KAYNAKLARA GÖRE MATURİDİ 158 1. Hanefi Bir Fakih 158 2. Büyük Bir Müfessir 163 3. Ehl-i Sünnet'in İmamı ve Mütekellimi 168 4. Mezhebin Mâturîdiyye Olarak İsimlendirilmesi 172 SONUÇ 176 BİBLİYOGRAFYA 183 İNDEKS 207 VIII
KISALTMALAR AÜİFD. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi AÜSBE. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü b. Oğlu bkz. Bakınız C. Cilt çev. Çeviren DEÜİFD. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi DFİFD. Daru'l-Funun İlahiyat Fakültesi Dergisi DİA. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi El. The Encyclopedia of islam (new edition) GAL. Geschichte der Arabischen Literatür GAS. Geschichte des Arabischen Schrifttums haz. Hazırlayan h. Hicri İA. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi krş. Karşılaştırınız ktp. Kütüphane nşr. Neşreden Nu. Numarası r.a. Radıyallahu anhü r.h. Rahimehullah S. Sayı s.a.s. Sallallahu aleyhi ve sellem ss. Sayfalar arası trc. Tercüme Eden thk. Tahkik Eden tkd. Takdim Eden tsh. Tashih Eden trz. Tarihsiz V. Varak vd. ve devamı yrz. Yersiz IX
ÖNSÖZ Ebû Mansûr el-mâturîdî, siyasî ve dini çekişmelerin yoğun olduğu bir dönemde yaşamıştır. Gerek yaşadığı devirde gerekse vefatından sonra onun şahsına ve fikirlerine hayranlık duyanların yanında karşı çıkanları da olmuştur. Siyasetten uzak durup sadece ilmî faaliyetlerle meşgul olmasına rağmen, muhalifleri tarafından şiddetli eleştirilere maruz kalan Mâturîdî, hayatı boyunca bir taraftan onlarla ilmî yönden mücadele etmiş; diğer taraftan Ebû Hanife'nin görüşlerini geliştirip sistemleştirmeye çalışmıştır. Mâturîdî'nin fikirleri, önce Semerkant'taki Hanefilerin çoğu tarafından benimsenmiş ve Ehl-i Sünnet ve'l-cemaaf'm görüşleri olarak yayılmıştır. Daha sonra ise, Maveraünnehir ve Horasan başta olmak üzere diğer bölgelere yayılarak Mâturîdîlik adını almıştır. Mâturîdî'nin İslam düşüncesinin gelişmesine büyük katkı sağladığı bilinen bir husustur. Ayrıca Maturidilik, bugün dünyada yaşayan Müslümanların yarısının benimsediği bir mezhep olarak geniş bir kitleye hitap etmektedir. Buna rağmen, Mâturîdî ve Maturidilik mensuplarınca dahi iyi bilinmemektedir. Çünkü bu konuda yapılan çalışmalarda konu, bütünlük içinde ve etraflıca ele alınmaktan ziyade, belirli bir açıdan ele alınmıştır. Bu nedenle Mâturîdî ve adına nispet edilen Maturidilik hakkındaki bilimsel çalışmalar henüz istenilen düzeye ulaşamamıştır. Bundan dolayı Mâturîdî ve Maturidilik üzerindeki sis perdesi henüz kalkmamış olup, bu konuda daha pek çok XI
araştırmaya ihtiyaç vardır. Bu sebeple, Mâturîdî Kaynaklarda Mâturîdî ve Maturidilik konusunu doktora tez konusu olarak seçtik. Araştırmamızda esas olarak Maturidi'nin fikirlerinin kendisinden sonra nasıl algılandığını ve Maturidiliğin Semerkant'ta nasıl oluştuğunu tarafsız bir şekilde ve ilmi usûllere göre inceleyeceğiz. Bununla birlikte, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için Mâturidî'nin hayatı, ilmî şahsiyeti ve temel görüşleri üzerinde de duracağız. Böylece, Mâturîdî ve Maturidilik konusunu bir bütünlük içerisinde ortaya koymaya çalışacağız. Araştırmamızın Mâturidî'nin fikirlerinin ve Maturidiliğin teşekkülü ile Mâverâünnehir bölgesinde o dönemdeki siyâsî ve kelâmî ekollerin doğru anlaşılmasına katkı sağlayacağı kanaatindeyiz. Ayrıca, Mâturidî'nin ve Mâturîdîliğin doğru anlaşılmasının, Müslümanların sağlıklı bir din anlayışına kavuşmalarına da katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Araştırmamız giriş ve üç bölümden meydana gelmektedir. Girişte, izlenecek metot ve kaynak kritiği üzerinde durulduktan sonra dönemin dînî, siyâsî ve fikrî yapısı ortaya konulmaktadır. Birinci bölümde Mâturidî'nin hayatı, hocaları, öğrencileri, eserleri, ilmî şahsiyeti ve temel görüşlerine yer verilmektedir, ikinci bölümde, Maturidiliğin arka planı ve oluşumu analiz edilmektedir. Üçüncü bölümde ise, Mâturidî'nin vefatını takip eden iki asırda yaşayan belli başlı Hanefî âlimlerin Mâturîdî'yi Hanefî bir fakih, büyük bir müfessir ve Ehl-i Sünnet'in imamı kabul etmeleri kronolojik olarak ele alınmaktadır. XII
Konunun tespitinde ve çalışmanın her aşamasında beni teşvik edip her konuda destek veren danışmanlarım Prof. Dr. Sönmez Kutlu ve Prof. Dr. Hasan Onat başta olmak üzere bütün hocalarıma ve katkıda bulunan herkese teşekkürlerimi arz ederim. ANKARA-2008 Ahmet AK XIII
GİRİŞ A. ARAŞTIRMADA KULLANILAN METOD Bir araştırmada doğru bilgiyi elde edebilmek ve hedefe ulaşabilmek, öncelikle, uygun bir metot ve teknik bilgilere sahip olmakla mümkündür. 1 Her bilim dalı gibi İslam Mezhepleri Tarihi'nin de kendine has bir metodu vardır. Bu da "Fikirlerin ne zaman, hangi şartlarda, nerede ortaya çıktığını ve kimler tarafından nerelerde benimsendiğini tarafsız bir gözle ve ilmî araştırma esasları doğrultusunda ortaya koymaktır." Bundan dolayı bu çalışmada İslâm Mezhepleri Tarihi araştırmalarında kullanılan "deskriptif/betimleyici metod esas alınmıştır. Doğru bilgiyi elde edebilmenin ve istenen sonuca ulaşabilmenin ikinci şartı ise sağlam ve güvenilebilir kaynaklara dayanmakla mümkündür 3. Bu sebeple, bu araştırmada, güvenilir ilk kaynaklar kullanılmış ve aynı zamanda bu eserlerin sağlamlığının ortaya konulması amacıyla kaynak kritiğine özen gösterilmiştir. 2 3 1 A. Kurtkan Bilgiseven, Sosyal İlimler Metodolojisi, İstanbul 1982, 3; S. Mübahat Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul 1994, XIII; Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara 1995, 12, 13, 75; Orhan Türkdoğan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, İstanbul 1995, 154, 169; Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, Ankara 1999, 3-4 Sönmez Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara 2000, 27. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, 31 vd; Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, 183 vd; Hasan Onat, "Din Anlayışımızın Kaynakları Üzerine Bazı Düşünceler", Türk Yurdu, C. XIII, S. 75 (1993), 48; Sönmez Kutlu, "İslam Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu", İslâmi İlimlerde Metedoloji (Usûl) Mes'elesi, Ensar Neşriyat, I-II, 27-28 Eylül 2003, 437; Mehmet Ali Büyükkara, "İslam Mezhepleri Araştırmalarında Terminolojiyle İlişkili Sorunlar", İslâmî Araştırmalar Dergisi, 19, sayı: 2 (2006), 257-259.
Mâturîdî ve Maturidilik 2 İslam'da mezhepler, amelî ve itikâdî olmak üzere ikiye ayrılır. Amelî / fıkhî mezhepler Hanefilik ve Şafilik gibi mezheplerdir. İtikâdî yani inanca yönelik mezhepler ise, Eşarîlik ve Mâturîdîlik gibi mezheplerdir. Türkiye'de mezhep denilince daha çok Hanefilik ve Şafilik gibi amelî mezhepler anlaşılmaktadır. Fakat İslam mezheplerine dair yazılan kaynaklarda mezhep ve firak kelimeleriyle hem Şafilik, Hanefilik gibi amelî mezhepler hem de Mâturîdîlik, Eşarîlik gibi itikâdî mezhepler kast edilmektedir. Hatta söz konusu kaynaklarda, mezhep veya fırka kelimeleri, daha çok siyasî ve itikâdî mezhep / fırka anlamında kullanılmakladır 4. Bu sebeple çalışmada geçen mezhep sözcüğü ile amelî mezhepler değil; siyasî ve itikâdî mezhepler kast edilmektedir. Bu araştırmada, fikirlerin yanı sıra, bu fikirlerin içindeki duygu ve heyecanın köklerine de inmeye çalışılmıştır. Fertlerin psikolojileri faklı olduğu gibi toplumların da değişik psikolojisi vardır. Bu bakımdan mezhepler incelenirken toplumların psikolojisi de dikkate alınmalıdır. Ayrıca fertler toplumu etkiledikleri gibi toplumlar da fertleri etkiler. Dolayısıyla ikisinden birinin değişmesi diğerinin de değişmesine yol açar 5. O halde bu husus mezhepler ve kurucuları için de geçerlidir. Bundan dolayı Ebû Mansûr el-mâturîdî'nin Semerkant bölgesinde Ebû Hanife'nin fikirlerini geliştirip sistemleştirirken bu husus da dikkate alınmıştır. İslam kaynaklarında Mâturîdî hakkında pek çok rivayet bulunmaktadır. Burada geçen rivayetlerin siyasî ve sosyal 4 5 Hasan Onat, "Türkiye'de İslam Mezhepleri Tarihi'nin Gelişim Sürecinde Prof. Dr. Ethem Ruhi Fığlalfnın Yeri", Elhcm Ruhi Fığlalı'ya Armağan, Ankara 2002, 236; Etlıem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikâdî İslam Mezhepleri, İzmir 2004, 9; Sönmez Kutlu, Siyasi ve İtikadı Düşünce Ekolleri Tarihi, Ankara 2006, 9; Ethem Ruhi Fığlalı, İtikadı İslam Mezheplerine Giriş, İzmir 2007, 11. Bkz., Erich From, Sahip Olmak ya da Olmak, İstanbul 1991, 199 vd; Krş, Bağlıoğlu, İnanç Esasları Açısından Dürzîlik, Ankara 2004, 12; A. Faruk Sinanoğlu, Genç Nüfusta Toplumsal Bütünleşme ve Dini Hayat -Elbistan Örneği-, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2002, 25. (F3asılmamış Doktora Tezi).
3 Mâturîdî ve Maturidilik yansımalarını doğru tespit etmek büyük önem taşımaktadır 6. Bundan dolayı Mâturîdî ile ilgili rivayetleri ele alırken bu hususa riayet edilmeye çalışılmıştır. Eserlerde geçen rivayetler, zaman, mekân ve imkân açısından da ele alınarak " Fikir-Hâdise irtibatı" çerçevesinde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Mâturîdî'nin ve fikirlerinin toplumda ne zaman yankı bulmaya başladığı ve zaman içinde ortaya çıkan kırılmalar araştırılarak fikirlerin iz takibine gayret edilmiştir. Bunu sağlıklı bir şekilde ortaya koyabilmek amacıyla araştırmada kullanılan eserler, kronolojik olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Fikirlerin ortaya çıkışı ve kurumsallaşması ile o fikirleri ortaya koyan kişi ve takipçileri arasında yakın bir ilişki vardır. Zira kişilerin ve takipçilerinin yorumları, zamanla, düşünce sisteminin ana unsuru haline gelir 8. Bu nedenle kişiler, fikirlerin doğuşu, gelişmesi ve kurumsallaşmasında önemli rol oynarlar. Dolayısıyla incelenen fikirlerin veya nazariyelerin teşekkülünde rolü bulunan şahıslar üzerinde derinleşmek ve onların konumlarının doğru belirlenmesi önemlidir 9. Bundan dolayı imam Mâturîdî ve takipçileri "şahıslar üzerinde derinleşme" 10 prensibi ışığında araştırılmaya gayret edilmiştir. 6 7 8 9 10 Bu hususta bir değerlendirme için bkz. W. Montgomary Watt, İslami Tetkikler: İslam Felsefesi ve Kelâmı, çev. Süleyman Ateş, Ankara 1968, 15; John Tosh, Tarihin Peşinde, çev. Özden Arıkan, İstanbul 1998, 94; Sabri Hizmetli, "İtikadi İslam Mezheplerinin Doğuşuna İçtimai Hadiselerin Tesirleri Üzerine Bir Deneme ", A ÜİFD, c. 26, 665. İlk defa VVatt tarafından kullanılan bu metot, Hasan Onat tarafından sistemli bir hale getirilerek Şia, Teşşeyü' ve Sebei kavramlarının ve ilk Şiî hareketin tespitinde pek çok konu aydınlığa kavuşturulmuştur. Geniş biligi için bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara 1993, 12-20. Krş., Jan Assman, Kültürel Bellek, çev. Ayşe Tekin, İstanbul 2001, 42 Kutlu, "İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu ", 54. Onat, Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, 12-20; Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, 27.
Mâturîdî ve Mâturîdîlik 4 Mezhepler tarihi araştırmalarında uyulması gereken bir ilke de, fikirler üzerinde derinleşmektir. Bu ise, fikirleri ortaya koyan kişinin bizzat kendi eserleri üzerinde çalışıp, o fikirle ilgili bütün bilgilerin bilimsel yöntemle değerlendirilmesiyle mümkün olur. Bundan dolayı araştırmada bu hususa da özen gösterilmiştir. B. KAYNAKLAR Mâturîdî Kaynaklarda Mâturîdî ve Mâturîdîlik adlı bu araştırmanın önemli bir kısmını Ebû Mansûr el-mâturîdî oluşturmaktadır. Çalışmanın özelliğinden dolayı başta Mâturidî'nin kendi eserleri olmak üzere Hanefî-Mâturîdî literatür ana kaynak hüviyeti taşımaktadır. Bununla birlikte, Mâturidî'nin ortaya koyduğu fikirlerin ve Mâturîdîliğin oluşumunun daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla tarihi kaynaklara da müracaat etme gereği duyulmuştur. Ancak bu kaynaklarda Mâturîdî hakkında pek fazla malumat yoktur. Buna rağmen Mâturîdîlik mezhebinin ortaya çıkışma etki eden siyasî ve dinî hareketleri tasvir etmek için İslam Mezhepleri Tarihi'nin temel kaynakları olan Makâlât türü eserlerin yanı sıra zaman zaman ensâb, tabakât ve coğrafya eserlerine de müracaat edilmiştir. 1. Mâturîdî Kaynaklar a) Mâturidî'nin Kendi Eserleri Ebû Mansûr el-mâturîdî'ye, kelâm, mezhepler tarihi, tefsir, Kur'ân, usûlü fıkıh ve fıkıh alanlarında pek çok eser nispet edilmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla kaynaklarda, İmam Mâturîdî'ye aidiyeti kesin olan on dört tane eser bulunmaktadır. Ancak bunlardan Kitâbü't-Tevhid ve Kitâbü't-Te'vîlât dışındakiler istilalar, göçler ve benzeri sebeplerden dolayı günümüze kadar
5 Mâturîdî ve Mâturîdîlik gelememiştir 11. Özellikle araştırmamız açısından önemli sayılabilecek Kitabü 1-Makâlât ve er-red ale 'l-karâmıta ve Beyânü Vehmi 7- Mutezile gibi mezheplerle alakalı eserleri henüz bulunamamıştır. Fakat onun özellikle Kitâbü't-Tevhid ve Kitâbü't-Te'vîlât adlı eserlerinde ve onun bize ulaşmayan eserleriyle ilgili diğer kaynaklarda bulunan bazı alıntılarda, konu hakkında önemli bilgiler mevcuttur. Bu sebeple Mâturidî'nin Kitâbü't-Tevhid ve Kitâbü't-Te'vîlâth araştırmanın merkezinde yer almaktadır. i. Kitâbü't-Tevhid: Mâturidî'nin bu eseri ilk devirlerden beri Kitâbü't-Tevhîd olarak meşhur olmuş ve hep bu şekilde isimlendirilmiştir. Nitekim Ebü'l-Yüsr el-pezdevî ve Ebû'l-Muîn en-nesefi gibi ilk dönem Mâturîdî âlimlerin eserlerinde Kitâbü't-Tevhîd ismi kullanılmıştır 12. Bu durum günümüzde yapılan pek çok çalışma için de geçerlidir 13. Kitâbü't-Tevhîd, Mâturidî'nin kelâmî görüşlerini ve mezhep anlayışını geniş olarak anlattığı önemli bir eserdir. Bu kitap Maturidiliğin en temel kaynağı olduğu gibi Mutezile başta olmak üzere çeşitli İslam mezhepleri ve bazı dinî akımlar hakkında da önemli bilgiler veren ilk dönem kaynaklardan birisidir 14. 11 12 13 14 Geniş bilgi için bkz. Sönmez Kutlu, "Ebû Mansûr Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya", İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Ankara 2003, 394; Bekir Topaloğlu, Kitâbü't-Tevhîd Tercümesi, Ankara 2002, XXIV-XXXIV. Ebü'l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-nesefi, Tabsıratu'l- Edillefi Usûli'd-Dîn, thk. Claude Selame, Şam 1992, 1/359; Ebû Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1998, 3. Topaloğlu, Kitâbü't-Tevhîd Tercümesi, XXV; Sönmez Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî", İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Ankara 2003, 21, 22; Kutlu, "Ebû Mansûr Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya", 396; Şükrü Özen, Ebû Mansûr el-mâturîdî'nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşası, İstanbul 2001, 8. (Basılmamış Doçentlik Tezi). Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî", 22, 23; Topaloğlu, Kitâbü't-Tevhîd Tercümesi, XXV.
Mâturîdî ve Maturidilik 6 KUâbü't-TevhicT'm tamamının Mâturîdî'ye aidiyeti hakkında Daniel Gimaret ve J. Meriç Pessagno gibi bazı araştırmacılar tarafından bir takım şüpheler ileri sürülmüştür' 5. Fakat M. Sait Özervarh'nın da ifade ettiği gibi Kitâbü't-Tevhîd''m Mâturîdî'ye aidiyetinde şüphe yoktur. Çünkü ilk ve en önemli takipçileri olan Ebü'Yüsr el-pezdevî ve Ebü'î-Muîn en-nesefi söz konusu kitabın Mâturîdî'ye ait olduğunu açıkça belirtmektedirler 16. Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd adlı bu önemli eserinin bilinen tek yazma nüshası Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi, nr. Add, 3651'de kayıtlıdır. Eser, söz konusu nüsha esas alınarak, Fethullah Huleyf tarafından uzun bir mukaddime ile birlikte ilk defa Beyrut'ta 1970 yılında neşredilmiştir. Daha sonra 1979'da İstanbul'da, 1982'de tekrar Beyrut'ta ve İskenderiye'de ofset baskıları yapılan Kilabü'l- Tevhîd, Ankara'da 2003 yılında Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi tarafından yazma nüshası ve ilk baskılarından yararlanılarak yeniden basılmıştır. Eser, ayrıca Bekir Topaloğlu tarafından tercüme edilerek Kitâbü't-Tevhîd Tercümesi adıyla Ankara'da 2002 yılında neşredilmiştir. Kilahü 't-tevhîctin Fethullah Huleyf tarafından yapılan baskısı, ilmî açıdan eleştirilere maruz kalmıştır 17. Bu nedenle araştırmamızda söz konusu eserin Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi tarafından ' 1 Daniel Gimaret, Theories de l'acle Humain en Theologie Musulmane, Paris 1980, 175-178; Pessagno, J. Meriç, "The Uses of Evi! in Maturidian Thought", Studia Islamica, 60 (1984), 59-82; Geniş bilgi için bkz. M. Sait Özervarlı, "The Authenticity of the Manuscript of Mâturîdî's Kitâb al-tawhid: A Reexamination", İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı:!, 1997, 19-29. 16 EbiiT-Yüsr el-pezdevî, bu konuda şöyle demektedir: "Ebû Mansûrun Kitâbü't- TevhîcT'mde biraz kapalılık ve konuyu çok uzatma ile birlikte tertibinde bazı zorluklar bulunmaktadır. Şayet bunlar olmasaydı onunla yetinir, yeni bir eser yazmazdık". Bkz., el-pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, 3; en-nesefî, Tabsıratu'l- Edille, 1/359; krş. Özervarlı, "The Authenticity of the Manuscript of Mâturîdî's Kitâb al-tawhid: A Re-examination", 19-29. 17 Bkz., M. Sait Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi'ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara 1988, 14.
7 Mâturîdî ve Mâturîdîlik yapılan en son tahkikli nüshasını esas aldık. Bununla birlikte, gerek duyulan yerlerde Kitâbü't-Tevhîd''m Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesinde bulunan Cambridge yazmasının fotokopisinden de yararlandık. ii. Kitâbü't-Te'vîlât Te'vîlâtü Ehli's-Sünnet ve Te'vîlâtü'l-Kur'ân olarak meşhur olan bu eserin asıl adı, tespitlerimize göre Kitâbü 't-te 'vîlât'tır. Zira Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed Alâüddin es-semerkandî, bu eserin ismiyle ilgili şu bilgileri vermektedir: "eş-şeyh el-imam alemü'l-hüdâ Ebî Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-mâturîdî (r.a.)'a nispet edilen Kitâbü't-Te'vîlât, çok yüce ve çok faydalı bir kitaptır Mâturîdî, tefsir ve tevil ayrımına giderek, tefsiri, Allah'ın murad ettiği mânâyı kesin olarak bilmek; tevili de, Allah'ın muradının ne olduğu konusunda kesin hüküm vermeksizin muhtemel manalardan birini tercih etmek şeklinde tanımlamış ve bundan dolayı bu kitabını, tefsir olarak değil, Tevîlât olarak isimlendirmiştir." 18 Ebü'l-Yüsr el-pezdevî ise Usûli'd-Dîn adlı eserinde, "Ehl-i Sünnet ve'l-cemaat mezhebi üzere Tevhid ilminde zahid imam Ebû Mansûr Mâturîdî es-semerkandî'nin bir kitabını gördüm. Ebû Mansûr, Ehlü Sünnet ve'l-cemaat'in reislerindendi. Şeyh imam babam, ceddi Zâhid Şeyh İmam Abdülkerim b. Musa'dan naklen onun kerametlerini bana hikâye etmiştir. Zira bizim ceddimiz ashabımızın kitapları ile Şeyh imam Ebû Mansûr Mâturidî'nin Kitâbü't-Tevhid ve Kitâbü't- Te'vîlât'inin manalarını iyi öğrenmişlerdi." 19 Diyerek Mâturidî'nin eserlerinin o dönem Kitâbü 't-tevhîd ve Kitâbü 't-te 'vîlât olarak bilindiğini açıkça belirtmektedir. Eserin Te 'vîlâtü 'l-kıır 'ân olarak isimlendirilmesi, muhtemelen Ebû'l-Muîn en-nesefi'nin Tabsıratü'l-Edille adlı kitabında bulunan şu 18 19 Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed Alâuddîn es-semerkandî, Şerhu Te 'vîlât, Süleymaniye Ktp. Medine Bölümü, Nu:179, v.lb, 2a. el-pezdevî, Usûli 'd-din, 3. Kitabi 't-
Mâturîdî ve Mâturîdîlik 8 ifadeden kaynaklanmaktadır: "Ebû Mansûr el-mâturîdî'nin Kur'an'ın tevilleri konusundaki tasnifi, eşsiz bir kitaptır" 20. Eserin Te'vîlâtü Ehli's-Sünnet olarak isimlendirilmesi ise, muhtemelen Mâturîdî'nin Ehl-i Sünnet'in imamı olarak görülmesinden dolayı, Ehl-i Sünnet'in imamı Mâturîdî'nin Te'vîlât adlı kitabı anlamında kullanmıştır. Zira söz konusu eseri, Kâtip Çelebi Keşfu 'z-zünûn adlı kitabının bir yerinde, "Te'vîlâtü'I-Mâturidiyyeti Beyân-i Usûl-i Ehli's-Sünnet ve Usûli't-Tevhîd" 2X şeklinde; diğer bir yerinde ise, "7e 'vîlâtü Ehli 's-sünnet" 22 şeklinde vermektedir. Mâturîdî'nin Kitâbü't-Te'vîlât adlı eseri, Kitâbü't-Tevhîd, Makâlât ve Me 'hazü 'ş-şerâi' gibi bizzat kendisi tarafından yazılmayıp; talebelerinin onun ders notlarını bir araya getirmelerinden oluşmuştur. Bu nedenle bu eserin anlaşılması fı Kitâbü't-Tevhid'den 23 daha kolaydır. Ancak bu durum söz konusu eserin Mâturîdî'ye ait olmadığını göstermez. Zira ilk dönem kaynakları onun Mâturîdî'ye ait olduğunu açıkça belirtmektedirler 24. Ayrıca içindeki bilgi ve ifadeler ile diğer önemli eseri olan Kitâbü 't-tevhi<fteki büyük benzerlikler bulunmaktadır 25. Kitâbü't-Te'vîlât, bilgiler arasında Kur'an'ın başından sonuna kadar bütün ayetlerin sıra ile ele alınarak gerekli yerlerde konu ile ilgili diğer ayetlere yer verildikten sonra aklî değerlendirmelerle birlikte Kur'ân'ı bütünlüğü içerisinde yorumlayan ilk dirayet tefsiridir. Eserde lâfzî 21 22 23 24 25 Burada geçen orijinal ifade şöyledir: "Kitâbuhû el-musanaf fi te'vîlâti'l-kur'an kitâbün lâ yüvâzîhi fi fennihî" bkz. Ebû'l-Muîn Meymun b. Muhammed en- Nesefı, Tabsıratü'l-Edille, thk. ve nşr. Hüseyin Atay, Ankara 2004, 1/473; Krş., en-nesefi, Tabsıra, Şam 1990, 359. Kâtip Çelebi Mustafa b. Abdillah, Keşfü'z-Zunûn, İstanbul 1971, 1/336. Kâtip Çelebi, Keşfü'z-Zunûn, 1/335; Krş., İsmail Paşa el-bağdâdî, Hediyyetü'l- Arifîn, İstanbul 1955, Vl/36; Ali Eyyûb, el-akîdetü'l-mâturîdîyye, Kahire 1955. (Kahire Üniversitesi DâruT-Ulûm Fakültesi Kütüphanesi Nu:24954/485 de kayıtlı Doktora Tezi,) 260-272. Krş., Alâuddîn es-semerkandî, Şerhu Kitabi't-Te'vîlâl, v lb. Bkz., el-pezdevî, Usûli'd-Din, 3; en-nesefi, Tabsıra, Şam 1990, 359. Krş., Talip Özdeş, Mâturîdî'nin Tefsir Anlayışı, İstanbul 2003, 54.
9 Mâturîdî ve Mâturîdîlik mananın yanı sıra olaylar ve hayatın gerçekleri göz önünde bulundurularak tefekküre ve sistematiğe büyük önem verilmiştir. Bu açıdan bu eser, kılasik tefsirlerden ayrılmaktadır 26. Mâturîdî tefsirinde, önce ayetlerin lügat anlamı üzerinde durup konuyla ilgili rivayetlere yer vermektedir. Sonra ayetlerle ilgili kendi dönemindeki kanaat ve düşüncelere, çeşitli mezheplerin görüşlerine ve ehl-i te'vîl olarak isimlendirdiği âlimlerin çeşitli yorumlarına yer vermektedir. En sonunda ise, ortaya konan iddia ve delilleri analiz ederek, onların kritiğini yapıp, îtikâdî ve fıkhî değerlendirmelerde bulunmaktadır. Mâturidî'nin tefsirinde geçen ifadeler arasında uyum ve sadelik vardır. Ayrıca eserde ayetin ayetle tefsirine önem verilmiştir 27. Mâturidî'nin tefsiri, pek çok kişi tarafından istinsah edilmiş olup, halen çoğu İstanbul kütüphanelerinde olmak üzere 40 adet yazma nüshası bulunmaktadır. Bu nüshaların en okunaklı olanlarından birisi, Süleymaniye Kütüphanesi Topkapı Sarayı Medine Bölümü Numara 180'de kayıtlı nüshadır. Diğerleri ise Hamidiye ve Mihrişah nüshalarıdır. Bu çalışmada kullanılması daha kolay olduğu için Medine nüshası esas alınmıştır. Bununla birlikte diğer iki nüshadan ve Alâuddîn es-semerkandî'nin şerhinden de yararlanılmıştır. Mâturidî'nin tefsirinin tamamı, ilk defa Beyrut'ta 2004 yılında Te'vîlâtü Ehli's-Sünnet adıyla Fâtıma Yusuf el-hıyemî tarafından 5 cilt olarak neşredildi. Ayrıca bu eserin ilk ciltleri İstanbul'da Prof. Dr. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi tarafından da neşredilmiştir. Hâlen diğer ciltlerin tahkikine devam edilmektedir. Bu çalışmada, Tevîlâtü Ehl-i Sünnet basılmadan önce yazma nüshalar, basıldıktan sonra ise, kolaylık olması amacıyla tamamı basılmış olan Beyrut baskısı esas alınmıştır. 26 2 7 Krş., Celal Kırca, "Mâturidî'nin Tefsir, Te'vil Anlayışı ve Metodu", Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayın No: 6 Kayseri 1990, 63; Krş. Özdeş, Mâturîdî'in Tefsir Anlayışı, 74 vd. Geniş bilgi için bkz. Özdeş, Mâturîdî'in Tefsir Anlayışı, 77 vd.
Mâturîdî ve Mâturîdîlik 10 b. İlk Mâturîdî Kaynaklar 1. KitâbüVSevâdi'l-A'zam 28 Kitâbü's-Sevâdi'l-A 'zam, Samaniler döneminde resmi makamların talebi üzerine yazılmıştır. Emir İsmail b. Ahmed (279-295/892-907), 290/902 yılında, Semerkant ve Buhara başta olmak üzere Mâverâünnehir âlimlerini toplayarak, onlardan sapıklığın yayılmasını önlemek için, Sünnî inancın esaslarının tespit edilmesini ister. Sonuçta bu görev Hanefi âlim Hakim es-semerkandî (342/954)'ye verilir. O da, es-sevâdü'l-a 'zam ismiyle meşhur olan bir eser yazar. Bunun üzerine toplanan emir ve âlimler bu eseri, tasdik edip devletin resmi ilmihali kabul ederler 29. Kitâbü 's-sevâdi'l-a 'zam o dönemde Semerkant'da bulunan Hanelilerin görüşlerini sıralayan 62 maddeden ve o maddelerin şerhinden meydana gelmektedir. Eserin maddeleri, eş-şeyh Allâme Ebü'l-Hasan Sirâcüddîn Ali b. Osman el-dşî'ye ait olan Emâli Risâlesi'm, o maddelerin açıklandığı kısım ise, Aliyyü'l-Kârî'nin Şerhü'l-Emâlf sini andırmaktadır 30. Eserde yer alan 62 madde, Ebû Hanife'nin fikirlerinin adeta maddeler halindeki özeti olup, onun, Hakim es-semerkandî'ye aidiyeti kesin gibidir 31. Şerhinin ise, başkasına ait olduğu anlaşılmaktadır. Zira şerhte, iman, kalp ile 28 29 Araştırmamız esnasında Kitâbü's-Sevâdi'l-A'zam ve Tercüme-i Sevâdü'l-A'zam adlı her iki eserin tamamının Hakim es-semerkandî'ye ait olmadığı kanaetine vardık ve bu hususu ileriki sayfalarda delilleriyle birlikte ortaya koyduk. Fakat söz konusu iki eserin aidiyeti konusundaki yanlışlığını ifade etmekle birlikte, karışıklığa sebep olmamak için bu iki eseri biz de Hakim es-semerkandî'ye ait olarak gösterdik. Ebu'l-Kasım Hakim es-semerkandî, Tercüme-i Sevâdü'l-A'zam, yay. Haz. Abdülhayy Habîbî, Tahran 1348, 17-19; Krş., Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, 286; F. Wilterd Madelung, "Horasan ve Mâverâünnehir'de İlk Mürcie", çev. Sönmez Kutlu, AÜİFD., XXXIII, Ankara 1992, 247. 30 Bkz., Aliyyü'l-Kârî el-herevî, Şerhu'l-Emâli li Aliyyi'l-Kârİ, trz. ve yrz., 148. 31 Krş., Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie, 286. 3 ~ Krş., Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie, 285.
Mâturîdî ve Mâturîdîlik tasdik, dil ile ikrar şeklinde tanımlanarak, kalp ile tasdik eden bir kimsenin diliyle ikrar etmemesi durumunda kâfir olacağı ileri sürülüyor 33. Halbuki, tamamının Hakim es-semerkandî'ye ait olduğu bilinen Risalefi'l-İman adlı eserde, imanın kalb ile tasdik olduğu; dil ile ikrarın ise sadece ona delalet ettiği belirtilmektedir 34. Ayrıca Hakim es-semerkandî'nin Mâturîdî'nin mezar taşına övgü dolu sözler yazdırdığı ve onu çok sevip saydığı bilinmektedir 35. Eğer söz konusu şerh, Hakim es-semerkandî'ye ait olmuş olsa idi, akıl ve mantığa göre, eserde Mâverâünnehir alimleri sayılırken Mâturîdî'nin de mutlaka adı zikredilir idi. Söz konusu bölümde Mâturîdî'nin hocaları Ebû Süleyman el-cüzcânî, Ebû Bekir el-cüzcânî ve öğrencisi Ebû Ahmed el-iyâzî'nin adına yer verilmesine rağmen, Mâturîdî'nin adına yer verilmemektedir 36. Halbuki Hakim es-semerkandî, bazı kaynaklarda, Mâturîdî'nin ders arkadaşı, bazı kaynaklarda ise 38 talebesi olarak gösterilmektedir. Diğer taraftan Ebû'l-Muîn en- Nesefi, Hakim es-semerkandî'nin te'vil ilmini iyi bildiğini söyleyerak onu övmektedir 39. Bütün bunlara rağmen, Sevâdü'l-A 'zam'm açıklama ^7 33 34 35 36 37 38 39 Makim es-semerkandî, Kitübü's-Sevâdi'l-A 'zam 26. Hakim es-semerkandî, Kitâbü's-Sevâdi'l-A 'zam 38. en-nesefi, Tabsıra, 1/358. Hakim es-semerkandî, Kilâbü's-Sevâdi'l-A 'zam 32. İbn Zekeriya Yahya b. İshak, Şerhıı Cümeli Usûli'd-Din li Ebî Seleme es- Semerkandî, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa Nu:1648/II, v. 160b-161 b. Ahmet Saim Kılavuz, bu eserin anonim olduğu görüşündedir. Krş. Ebû Seleme es- Semerkandî ve Akaid Risalesi, thk. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul 1989, s.5; ancak Anke Von Kuegelgen ile Ashirbek Müminov, eserin müellifinin Ebû Zekeriya Yalıya b. İshak olduğunu savunmaktadır. Biz de bunun daha doğru olduğunu düşünmekle birlikte, söz konusu isim her iki eserde de, İbn Yahya olarak geçtiği için biz de, bundan sonra bu eserin yazarını, İbn Yahya; eseri ise, Şerhu Cümel olarak vereceğiz. Krş., Anke Von Kuegelgen-Ashirbek Müminov, "Mâturîdî Döneminde Semerkand İlahiyatçıları", İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Haz. Sönmez Kutlu, 260. Mahmud b. Süleyman el-kefevî, Ketâibü A'lâmi'l-Ahyâr, Süleymaniye Ktp. Ayasofya, Nu. 3401, v. 130a; Ebü'l-Hasenât Muhammed b. Abdülhay el- Leknevî, el-fcvâidü'l-behiyye, Kahire 1324, 195, 220. en-nesefi, Tabsıra, 1/360.