İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PROJE VE YAPIM YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI PYY 512 YAPIMDA GÜVENLİK YÖNETİMİ 2008-2009 BAHAR DÖNEMİ Prof.Dr. Ayşe Şule. Özüekren Yrd.Doç.Dr. Emrah Acar, Araş.Gör. Ela Öney-Yazıcı FİNAL SINAVI 502081402 BİLUN TEZCAN
2 Yapım işlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması, genel önlemlerin ve projelere özgü önlemlerin birlikte düşünülmesi ile başarılabilir BİRİNCİ BÖLÜM Yapım sektörü, farklı disiplinlerden ve eğitim düzeylerinden ekip ve bireylerin eş zamanlı olarak bir arada çalıştığı birden çok iş grubu ile ilişki içinde olan ve sağladığı istihdam oranının büyüklüğü nedeniyle de Türkiye de lokomotif sektör olarak adlandırılan bir konuma sahiptir. Yapım sektörü hem pazar koşulları hem de ürün ve üretim süreci özelliklerinden ötürü yapısal olarak diğer sektörlerden farklılık göstermektedir. Bu farklılığı oluşturan en önemli faktörler; yapım projelerinin sahaya bağımlı, iklim koşullarına açık gerçekleştirilmesi, karmaşık yapısı, süre ve bütçe sınırları, yüksek maliyetleri, birden çok uzmanlık gerektirmesi ve tek defalık olma özellikleridir. Bu bağlamda Türkiye de yapım sektörünün yapısını iş güvenliği kapsamında ele alırsak; her yıl Türkiye genelinde meydana gelen iş kazalarının yaklaşık % 10 u, ölümle sonuçlanan kazaların yaklaşık % 30 u, sürekli iş göremezliklerin yaklaşık % 25 i KOBİ lerin egemenliğinde yerel, dağınık ve geleneksel bir yapı sergileyen yapım sektöründe meydana gelmekte ve bu kazaların % 4 ü de ölümle sonuçlanmaktadır (Türkiye İstatistik Kurumu,2007). Bu veriler de çalışma koşulları ve yapısal özellikleri nedeniyle en riskli sektörlerden olan yapım sektörün bütçe ve süre tehdidi altında faaliyet gösterirken, yeniliklere ve eğitime önem vermediğini, yapımda iş güvenliği konusunda yeterli hassasiyeti göstermediğini açıkça ortaya koymaktadır. İş güvenliği, iş yerlerinde işin yapılması sırasında çalışma ortamındaki çeşitli etmenler nedeniyle çalışanların karşılaştıkları sağlık sorunları ve meslek tehlikelerin ortadan kaldırılmasına yönelik yapılan sistemli çalışmalardır (Yıldız,Tekin,Ödman,2009). Yapım sektöründe iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması sektörsel gereksinimler doğrultusunda alınacak genel önlemler ve firmaların projelere özgü alacakları özel önlemler sayesinde sağlanabilir. Yapılan araştırmalar ve örnek uygulamalar sadece yapım aşamasında alınacak önlemler ile değil yapım öncesi aşamadan itibaren güvenlik yönetimi konusunda planlama, organizasyon, yürütme ve kontrol faaliyetlerinin verimli yürütülmesi sayesinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanabileceğini göstermektedir. Yapım işlerinde sağlık ve güvenliği sağlamak
3 için alınması gereken önlemleri yapım öncesi, yapım aşaması ve yapım sonrası aşamada uygulanması gereken önlemler olarak bir bütün halinde düşünmek gerekir. Türkiye de yapımda iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya yönelik alınması gereken önlemlerden önce bu konudaki toplumsal bakış açısına değinmek gerekir. Sadece yapım sektörü ile ilgili değil toplumun genelinin güvenlik konusunda şaşırtıcı bir bilinçsizlikle hareket ettiğini görmekteyiz. Bana bir şey olmaz bakış açısıyla hareket eden ve yaşanan kazalardan sonra da ders almayan, güvenlik kültürü oluşmamış toplumu bu konuda eğitmek ve bilinçlendirmek iş sağlığı ve güvenliğini sağlamak için alınması gereken temel önlemdir. Bu kapsamda hem devlet hem de sivil toplum örgütlerine büyük görev düşmektedir. Eğitim düzeyleri arasında büyük fark olan toplumun her kesimine hitap edecek, kolay anlaşılabilir ve benimsenebilir uygulamalar ve eğitimler ile toplumsal güvenlik bilinci oluşturulmalı, var olan yanlış kültürü çürütmek için çaba sarf edilmelidir. İş sağlığı ve güvenliği gündeme getirilmelidir. Bilinçli bir güvenlik kültürü olmayan toplumlarda birçok iş kolunun eş zamanlı ve bir arada çalıştığı yapım sektörü için alınacak özel önlemlerin etkili olması mümkün olmayacaktır. 4857 sayılı İş Kanunu MADDE 77 ye göre ; İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar. Bu doğrultuda iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren, yapım öncesi aşamadan itibaren risk analizi yapmaya ve önlenebilir riskleri oluşmadan önlemeye yöneltilmektedir. Ayrıca Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği 6. ve 7. maddeleri işveren ve proje sorumlusuna proje hazırlık aşamasında iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya yönelik hükümler getirmektedir.
4 4857 sayılı kanun ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yönetmelik hükümleri bağlamında uygulamada yetersiz görülen maddeler geliştirilerek yapım öncesi aşamada alınabilecek genel önlemler hakkında şöyle bir önerme yapılabilir; İş güvenliği ve sağlığı konusunda bir politika benimsemek ve uygulamak Örneğin;İşe teklif verecek isteklileri projenin iş sağlığı ve güvenliği konusunda getireceği özel koşullar konusunda bilgilendirmek, Verilecek teklifleri iş sağlığı ve güvenliği açısından değerlendirebilmek için bir nirengi ( benchmark ) sağlamak. (Site Safe, 1999:18) Planlama, organizasyon, yürütme ve kontrol mekanizmasının verimli yürütüldüğü bir güvenlik yönetimi modeli uygulamak. Risk yönetim modelini benimsemek, her projeden önce risk analizi yapmak ve gerekli önlemleri tehditler oluşmadan önce almak. Riskler ve alınan önlemlerle ilgili proje ekibini ve ilgili kişileri bilgilendirmek. Beklenmeyen bir durum oluştuğunda tüm proje ekibi ve ilgili kişileri bilgilendirmek için hızlı ve hatasız çalışan bir enformasyon sistemi geliştirmek. İş güvenliği ve sağlığı konusunda uzman bir görevli tayin etmek ve tüm çalışanların bu konudaki görev ve sorumluluklarını tanımlamak. İş sağlığı ve güvenliği konusunda dünya standartlarına ulaşmayı hedeflemek ve çalıştığı alt yüklenici ve tedarikçileri de bu kıstaslara göre seçmek. Hem kendi çalışanlarına hem de çalıştığı tedarikçi ve alt yüklenicilere iş güvenliği kültürünü oluşturmak için her düzeyde periyodik eğitimler vermek, onları gelişen teknolojilerden haberdar etmek ve uygulamaya geçirmek. Yapım projeleri sektörün genel özelliklerinde de bahsedildiği gibi farklı ve birbirinden bağımsız iş gruplarının bir arada çalıştığı, iklim koşullarına açık geniş alanda gerçekleştiği, tehlikelere açık, düz işçilerin ve eğitim seviyesi düşük çalışanların yoğun olduğu projelerdir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliğini sağlamak yapım aşamasında daha da önem kazanmaktadır.
5 Yapım aşamasında alınabilecek önlemlere yönelik şöyle bir önerme yapılabilir; İş sağlığı ve güvenliğinin yönetilebilmesi için gerekli düzenlemeler yapmak (tehlikelerin belirlenmesi; şantiyenin nasıl tahliye edileceği; saha güvenlik kontrollerinin nasıl yapılacağı vb) (Site Safe, 1999). İş sağlığı ve güvenliği konusunda uzman kişileri sahaya atamak ve yapım işleri devam ettiği sürece vardiyalı olarak mutlaka sahada bu konu ile ilgili bir uzman bulundurmak. Yapım denetim firmalarından süreç boyunca denetim hizmetleri almak. Sahada mutlaka bir doktor ve acil müdahale ekibi bulundurmak. Doktor ve iş sağlığı ve güvenliği uzmanının bir araya gelip risk projeye özel risk haritası oluşturması. Uygulanacak yönetim modeli ile ilgili sorumlu kişileri bilgilendirmek ve bu konudaki saha içi iletişimi sağlamak. Her düzeydeki çalışana periyodik eğitimler vermek, işin başında riskler, tehlikeler ve önlemler hakkında oryantasyon yapmak. Çalışanlara sağlık koşullarına uygun yaşama ve yeme-içme alanları oluşturmak. Beklenmedik durumlar ile ilgili acil durum planları yapmak ve bu konuda proje ekibini bilgilendirmek. Şantiyede belirlenen önemli noktalarda acil durum panoları yerleştirmek ve bir iletişim planı hazırlamak. Sahada herkesin anlayabileceği dilde hazırlanmış iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili alınması gereken önlemleri gösteren işaret ve tabelalar kullanmak. Sahayı 24 saat izleyen denetim kameraları yerleştirmek. Yapım işleri gereksinimlerine uygun fiziksel önlemleri yerine getirmek. ( Korkuluklar, güvenlik bantları, emniyet kemerleri vb.) Gece çalışma yapılan şantiyeler için gerekli aydınlatma sistemleri yerleştirmek. İş kazaları ve oluşan meslek hastalıklarının nedenlerini araştırmak, detaylı raporlar tutmak ve edinilen deneyimleri ilerideki projelerde kullanmak. Yüklenicinin koyduğu iş güvenliği ve sağlığı kurallarına uymak (mal sahibi ve diğer ekipler dâhil). Mal sahibi ve diğer proje ekiplerinin bu önlemleri yeterli bulmadığı durumlarda yükleniciye gerekli uyarıları yapmak.
6 İş güvenliği ve sağlığı konusunda koyulan kuralların yaptırımı olması için ödül ve ceza uygulamaları yapmak. Alınabilecek genel önlemlerin yanı sıra her yapım projesinin tek seferlik ve kendine özgü olmasından dolayı projeye özgü riskleri ve problemlerine yönelik önlemlere ihtiyaç duyulmaktadır. Her projenin kapsamı, gereksinimleri, fiziksel özellikleri, yasal sınırlamaları, ekibi vb. birbirinden farklıdır. Bu bağlamda ders kapsamında yapılan geziler doğrultusunda proje gereksinimlerine göre alınabilecek özel önlemler kabaca şu şekilde sınıflandırılabilir; Yapım işlerinin türüne yönelik fiziksel önlemler (Yükseklik, titreşim, salınım, aydınlatma vb.), Özelleştirilmiş görsel uyarılar ve önlemler, Proje konumuna özel önlemler ( İklimsel koşullar, alt yapı vb.), Proje ekibine özel önlemler ( Farklı kültürler?), Proje tipine özel önlemler ( Petrol rafinerisi projesi- konut projesi farkı vb.), Yasal sınırlamaların gerektirdiği özel önlemler.
7 İKİNCİ BÖLÜM Bu bölümde ORA ALIŞVERİŞ MERKEZİ, MARMARAY, SABİHA GÖKÇEN HAVALİMANI ve lisans eğitimi süresinde gözlemleme fırsatı bulunan İSTİNYEPARK ALIŞVERİŞ MERKEZİ ve KONUTLAR projelerinde yapılmış örnek uygulamalar görsel malzemelerle desteklenerek Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü ne göre değerlendirilmektedir. Madde 6 - Yapı işlerinin gündüz yapılması esastır. Karanlıkta veya gece çalışılmasının gerekli veya zorunlu bulunduğu hallerde, çalışma yerinin ve geçitlerin yeterince ve uygun şekilde aydınlatılması ve iş güvenliğinin sağlanması gereklidir. Sabiha Gökçen Havalimanı Projesi, 2009 Marmaray Projesi, 2009 Saha fotoğraflarında açıkça görüldüğü gibi gece çalışmalarında ve gün ışığı almayan yerlerde görüş darlığından meydana gelebilecek her türlü kazayı önlemek için değişik boyuttaki lambalar sahada gerekli yerlere yerleştirilmiş, tüm sahanın aydınlanmasına olanak verilmiştir. Madde 7 - Yapı işlerinde kullanılan iskeleler, platformlar, geçitler, korkuluklar, merdiven parmaklıkları, güvenlik halatları ve güvenlik fileleri, zincirler, kablolar ve diğer koruma tedbirlerine ait araç ve gereçler ve işçilere verilen güvenlik kemerleri ile diğer malzeme ve araçlar; yapılan işe uygun ve işçileri her çeşit tehlikeden korumaya yeterli olacak ve kullanılan tesisat, tertibat, malzeme veya araçlar, kaldırabilecekleri yüke dayanacak nitelik ve sağlamlıkta bulunacak; alet, parça, malzeme gibi cisimlerin düşmesi muhtemel yerlerde çalışacak işçilere koruma başlığı (baret) verilecektir.
8 Sabiha Gökçen Havalimanı, 2009 ORA Alışveriş Merkezi, 2009 Üç fotoğrafta da yerden yüksekte çalışan işçilerin hem baret taktıklarını hem de emniyet kemeri kullandığını görmekteyiz. Özellikle üç şantiyede de baret takma konusunda cezai yaptırım uygulandığı şantiye sorumluları tarafından aktarılmıştır. Madde 8 - Yapı alanı içindeki tehlikeli kısımlar, açıkça sınırlandırılacak ve buralara görünür şekilde yazılmış uyarma levhaları konulacak ve geceleri kırmızı ışıklarla aydınlatılacaktır. ORA Alışveriş Merkezi, 2009
9 İlk fotoğrafta bina içinde asansör boşluğunun olduğu yere koyulan uyarı tabelası görünmekte. Burada da asansör boşluğunun olduğu kısımda demirden korkuluk imal edilmesinin yanı sıra uyarı levhası da koyularak güvenlik önlemleri üst düzeye çıkarılmaya çalışılmıştır. İkinci fotoğrafta ise yüksek akım hattının geçtiği görsel olarak da ifade edilmiştir. Son fotoğrafta ise inşaat sahasına girişin tehlikeli olduğu çekilen kırmızı bantlar ve uyarı levhalarıyla belirtilmiştir. Marmaray, 2009 Marmaray, 2009 ORA Alışveriş Merkezi, 2009 Sabiha Gökçen Havalimanı, 2009
10 Uyarı levhaları sadece yapı içindeki tehlikeli kısımlara değil her an işçinin dikkatini maksimize etmek için şantiye alanı içinde ve çevresinde uygun bölgelere koyulmuştur. İlk fotoğraftaki uyarı levha panosu şantiye alanının sınırında bulunmaktadır. inşaat alanına girmek tehlikeli ve yasaktır levhasından da açıkça anlaşıldığı gibi amaç sadece işçiyi korumak değil inşaatla ilgisi olmayan çevre halkını da her türlü tehlikeye karşı uyarmaktır. Madde 10 - Yapı işyerinde kazaya sebep olacak veya çalışanları tehlikeli durumlara düşürecek şekilde malzeme istif edilmeyecek ve araçlar gelişi güzel yerlere bırakılmayacaktır. ORA Alışveriş Merkezi, 2009 Sabiha Gökçen Havalimanı, 2009 Şantiye alanındaki malzemelerin istifi iş güvenliği açısından büyük önem taşır. Doğru istiflenmemiş malzemeler sonucu işçiler bu malzemelere takılıp düşebilir, keskin uçlu ya da sivri ise ayağına batabilir. Fotoğraflarda da görüldüğü gibi İstinyePark projesinde fibrobeton prekastlarının istifine oldukça dikkat edilmiştir. Malzemeler gayet düzenli ve sorun yaratmayacak bir şekilde muhafaza edilmektedir. Bunun dışında yine mevzuatta belirtilen gelişigüzel yerlere araç bırakma durumunun engellemesi için özellikle şantiye giriş çıkışlarına uyarı levhaları koyularak hem işi aksatacak hem de olası durumlarda şantiyeden çıkışı engelleyecek park durumları ortadan kaldırılmıştır.
11 Madde 12 - Yapı işyerinde çalışanların birlikte korunmaları sağlanamadığı hallerde, yapılan işlerin özelliği itibariyle gerekli kişisel korunma araçları verilecektir. Bu araçlar işçilerin fizik yapılarına uygun olacaktır. Bir işçinin kullandığı koruyucu araçlar başka işçilere verilmeden önce uygun şekilde temizlenecektir., Fotoğraflarda görüldüğü gibi iskele üzerinde çalışacak işçiye baretin yanı sıra kemer, etriye yapmak için de demir büken işçiye yine baretin yanında eldiven verilmiştir. Şantiyede baret ve çizme gibi her işçiye verilen genel koruyucu malzemeler dışında da özelleşmiş işler için de farklı koruyucu malzemelerin temini mümkündür. Sabiha Gökçen Havalimanı, 2009 Madde 13 - Yüksekliği tabandan itibaren 3 metreden daha fazla olan ve düşme veya kayma tehlikesi bulunan yerlerde çalışanlarla, kiremit döşeyicilerine, oluk ve her türlü dış boya işleri yapanlara, gırgır vinçlerini çalıştıranlara ve kuyu, lağım, galeri ve benzeri derinliklerde çalışanlara güvenlik kemerleri verilecek ve işçiler de verilen bu kemerleri kullanacaklardır. Sabiha Gökçen Havalimanı, 2009 ORA Alışveriş Merkezi, 2009
12 Yukarıdaki fotoğraflarda işçilerin yerden yüksek yaptıkları çalışmalar esnasında güvenlikleri açısından emniyet kemeriyle çalışmalarını görülmektedir. 3m den yüksek olan her tür inşaat işinde kemer kullanımı zorunludur. Kemerler taşeron protokolünde belirtildiği gibi taşeron tarafından işçilere temin edilmek zorundadır; temin edilmesine rağmen işçi tarafından kullanılmadığı takdirde iş güvenliği mühendisi tarafından tutanak tutulur ve sözleşme de belirtilen miktar oranında taşeronun o ayki hak edişinden kesilir. Madde 14 - Çatılarda veya eğik yüzeylerde yapılan işlerde kullanılan yapı iskeleleri uygun korkuluklarla donatılacaktır. Bu korkuluklar aynı zamanda dengesini kaybetmiş bir işçinin düşmesine engel olabilecek sağlamlıkta yapılacaktır. Yukarıda çatıda çelik konstrüksiyon ve osb kaplaması yapan işçiler de iskele üzerinde çalışanlar gibi de kemer takmak zorundadır. Aynı şekilde İstinyePark İş Güvenliği Prosedürleri doğrultusunda zorunlu koruyucu malzemelerin kullanılmadığı iş güvenliği mühendisi tarafından tespit edildiği takdirde taşerondan sözleşmede belirtildiği oranda ceza kesilmektedir.
13 İstinye Park Projesinde İş Güvenliği ve İşçi Sağlı Protokolüne Bağlı Örnekler; İlk yardım ve acil durumlar için alınan eğitim esnasında Ayda bir yapılan eğitimler esnasında İşçilere sağlanan tuvaletlerin temizliğine önem verilmektedir.
14 Yemekhanede de hijyen kurallarına uyulmasına önem verilmektedir. Yemeği dağıtan görevlilerin ellerine eldiven, başlarına da bone takmaları zorunludur. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ Yapılan literatür taraması ve ziyaret edilen şantiyelerdeki iş sağlığı ve güvenliği konusunda yapılmış örnek uygulamalar doğrultusunda, Yapım işlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması, genel önlemlerin ve projelere özgü önlemlerin birlikte düşünülmesi ile başarılabilir olduğu tespit edilmiştir. Bu konudaki en büyük açığın güvenlik kültürü gelişmemiş bir toplum olmasından kaynaklandığı kanısına varılmış ve bu amaçla yapılması gereken öncül hareketin bireyleri iş sağlığı ve güvenliği konusunda bilinçlendirmek üzere sivil toplum örgütleri ve devletin bir araya gelip bu konuda gündem oluşturmaları ve eğitim politikaları hazırlamaları olduğu düşünülmüştür. Yapısal özellikleri gereği iş kazaları ve meslek hastalıkları tehlikelerine fazlasıyla zemin hazırlayan yapım sektöründe gerekli önlemlerin uygulanabilmesi için yasal denetimler ve bu konudaki cezai yaptırımları arttırmak gerekliliği de saptanmıştır.
15 REFERANSLAR 1. Site Safe (1999) Construction Safety Management Guide Best Practice Guidelines in the Management of Health and Safety in Construction, Site Safe, Wellington, New Zealand. 2. Yıldız A.,Tekin T.,Ödman A. (2009), İşçilerin Sağlığı İşverenin İnsafına Emanet, Mühendis ve Makina, Cilt:49, Sayı:579 3. www.tuik.gov.tr/ 4. 4857 Sayılı İş Kanunu, Kabul Tarihi : 22/5/2003 5. Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 23/12/2003, Resmi Gazete Sayısı: 25325 6. Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü, Bakanlar Kurulu Karar Tarihi No: 02/07/1974-7/8602 Dayandığı Kanun Tarihi - No: 25/08/1971 1475 Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi - No: 12/09/1974 15004