WALNUT SELECTION IN CAMILI VICINITY (ARTVIN-BORÇKA) Abstract

CAMİLİ YÖRESİNDE (ARTVİN-BORÇKA) CEVİZ SELEKSİYONU Özet Ü. Serdar T. Demir N. Beyhan Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 55139 Samsun Bu araştırma, Artvin in Borçka ilçesi Camili yöresinde yürütülmüştür. Araştırmada, yöredeki ceviz ağaçları içerisinde meyve kalitesi ve verimi yönünden en üstün olan tiplerin seçilmesi amaçlanmıştır. Ceviz tiplerinin değerlendirilmesinde tartılı derecelendirme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde, kabuklu ve iç cevizler için ayrı ayrı kriterler dikkate alınmıştır. Tiplerin meyve özelliklerinin yanı sıra meyve verimleri ve yan dallarda meyve verme oranları da belirlenmiştir. Yörede 1999 ve 2000 yıllarında toplam 68 tip incelenmiştir. Araştırma sonucunda, kabuklu ceviz özellikleri bakımından 08-Camili-59, 08- Camili-12 ve 08-Camili-10, iç ceviz özellikleri bakımından ise 08-Camili-59, 08- Camili-12 ve 08-Camili-11 nolu tipler selekte edilmiştir. Selekte edilen tiplerde kabuklu meyve ağırlığı 9.74-11.57 g, iç ağırlığı 5.14-6.72 g, iç oranı % 49.6-63.6, sağlam iç oranı % 85.6-96.7, iç büzülmesi %0.0-8.0 arasında saptanmıştır. Anahtar Kelimeler : ceviz, Juglans regia L., Camili, seleksiyon WALNUT SELECTION IN CAMILI VICINITY (ARTVIN-BORÇKA) Abstract This research was conducted in Camili vicinity of Borçka district of Artvin province. It was aimed to select the walnut genotypes, which have superior nut characteristics and yield capacity. The weighed-ranked method for both nuts and kernels were used to evaluate the walnut types. The ratios of fruitfulness of lateral branches and yield capacities of walnut genotypes were also determined besides nut characteristics. Totally, 68 walnut genotypes were investigated in 1999 and 2000 in the vicinity. The following genotypes were selected for their special quality scores. For nut characteristics: 08-Camili-59, 08-Camili-12 and 08-Camili-10, for kernel characteristics: 08-Camili-59, 08- Camili-12 and 08-Camili-11. It was determined that nut weights are 9.74-11.54 g, kernel weights are 5.14-6.72 g, kernel ratios are 49.6-63.6 %, good kernel ratios are 85.6-96.7 %, defected kernel ratios are 0.0-8.0 % in the selected genotypes. Key Words: walnut, Juglans regia L., Camili, selection Giriş Türkiye, ceviz (Juglans regia L.) üreten en eski ülkelerden biri ve cevizin anavatanları arasındadır (Şen, 1980; 1986; Çelebioğlu ve 39

Ağgül, 1981; Ferhatoğlu ve ark., 1993). Ülkemizde yıllara göre değişmekle birlikte 110.000-120.000 ton ceviz üretimi yapılmaktadır (Akça, 2001). Ülkemizde, ceviz yetiştiriciliği genellikle tohumdan elde edilen bitkilerle yapılmaktadır. Bunun sonucunda ülkemizin hemen her yerinde, özellikle nehir yamaçları ve dere kenarlarında ceviz ormanları şeklinde bir oluşum ve yetiştiricilik söz konusudur (Şen, 1980; Çelebioğlu ve Ağgül, 1981; Ferhatoğlu ve ark., 1993). Ülkemiz ceviz yetiştiriciliğinde, vegetatif yöntemlerle (özellikle aşı ile) yetiştiriciliğin yakın zamanlara kadar yapılmıyor olması ve yüzyıllardan beri tohumdan elde edilen bitkilerle yetiştiricilik yapılması nedeniyle, ağaç başına verim diğer ceviz üreten ülkelerden daha geri durumdadır (Ferhatoğlu ve ark., 1993; Beyhan ve ark., 1995; Akça, 2001). Ülkemizde ceviz seleksiyonu çalışmalarına yakın zamanlarda başlanmış ve mevcut çok zengin ceviz ağacı populasyonundan, dünya standartlarında, hatta birçok yönden dünya standartlarının da üzerinde ceviz tip ve/veya çeşitleri elde edilmiştir (Ölez, 1971; Şen, 1980; 86; Ferhatoğlu ve ark., 1993). Camili, Artvin in Borçka ilçesinde Türkiye-Gürcistan sınırında bulunan, askeri izinle girilebilen bir yöredir. Yöreye ulaşım 1800 m rakımlı Karçal Dağları aşılarak yapılmaktadır. Yöredeki köylerin rakımları 400-1200 m arasında değişmektedir. Dağdaki olumsuz hava ve yol koşulları nedeniyle yılın altı ayında yöreye ulaşım çok zor olmaktadır. Camili nin askeri yasak bölge olması, ulaşım zorluğu ve coğrafi engeller nedeniyle yörenin doğal varlıkları günümüze kadar korunmuş durumdadır. TEMA Vakfı nın gayretleriyle yörede yaklaşık 2.000 ha lık alan, Doğayı Koruma Alanı olarak belirlenmiştir. Yöre halkının gelir durumlarının iyileştirilmesi amacıyla, arıcılık (Anonim, 2001) başta olmak üzere değişik projeler planlanmıştır. Ceviz yetiştiriciliğinin geliştirilmesi de bunlar arasında yer almaktadır. Yöredeki köylerde çok zengin ceviz populasyonları bulunmaktadır. Ceviz yetiştiriciliğinin geliştirilmesi amacıyla öncelikle seleksiyon çalışmalarıyla yörenin en iyi ceviz ağaçlarının seçilmesi ve bunlardan üretilecek aşılı fidanlarla yetiştiricilik yapılmasının daha doğru olacağı yapılan ön çalışmalarda belirtilmiştir (Serdar, 1999). Bu araştırma, Camili yöresindeki üstün kaliteli ve verimli ceviz tiplerinin (Juglans regia L.) seçilmesi amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Metot Araştırma, Camili yöresinde ceviz ağaçlarının yoğun olarak bulunduğu Merkez, Düzenli, Efeler, Kayalar, Maral ve Uğur köylerinde yürütülmüştür. Yörede 1999-2000 yıllarında toplam 68 tip değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirmeye alınan tiplerin numaralandırılmasında önce Artvin İlinin plaka numarası (08), sonra tipin alındığı yörenin adı (Camili) ve daha sonra tipe verilen seleksiyon 40

numarası esas alınmıştır. Çalışmada her bir tipten 50 meyve örneği alınmış, meyve örnekleri OMÜ Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü laboratuarında incelenmiştir. Ceviz tiplerinin değerlendirilmesinde tartılı derecelendirme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde kabuklu ve iç cevizler için ayrı ayrı kriterler dikkate alınmıştır. Seleksiyon kriterleri Şen (1980;1986) ve Demir ve Beyhan (2000) dan yararlanılarak tespit edilmiştir (Tablo 1 ve 2). Her yıl için ayrı sınıf aralıkları belirlenerek değerlendirme yapılmıştır. Kabuklu meyve olarak yapılan değerlendirmede verim, meyve iriliği (mm), meyve ağırlığı (g), iç oranı (%), kabuk kalınlığı (mm), sağlam iç oranı (%), kabuk rengi, kabukta yapışma ve kabuk pürüzlülüğü kriterleri incelenmiştir. İç ceviz olarak yapılan incelemede ise verim, iç ağırlığı (g), iç oranı (%), sağlam iç oranı (%), buruşuk iç oranı (%), iç rengi ve ayıklanma durumu dikkate alınmıştır. Meyve iriliği: 3 (Uzunluk x Sütur x Yanak) formülü ile hesaplanmıştır. Ayrıca tiplerin yan dallarda meyve verme oranları (%) ile salkımdaki meyve sayıları da belirlenmiştir. Tablo 1. Kabuklu ceviz seleksiyonunda tartılı derecelendirme yönteminde incelenen özellikler, katsayılar, sınıflar ve puanları Özellikler Katsayı Sınıflar ve Puanları Meyve Verimi 20 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, Meyve İriliği (mm) 15 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, Meyve Ağırlığı (g) 15 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, İç Oranı (%) 15 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, Sağlam İç Oranı (%) 10 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, Kabuk Rengi 10 Çok Açık : 9, Açık : 7, Koyu : 5, Çok koyu : 3 Kabuk Kalınlığı (mm) 5 Çok İnce : 9, İnce : 7, Orta : 5, Kalın : 3, Çok Kalın : 1 Kabukta Yapışma 5 Çok Kuvvetli : 9, Kuvvetli : 7, Orta : 5, Zayıf : 3, Çok Zayıf : 1 Kabuk Pürüzlülüğü 5 Hafif Pürüzlü : 9, Orta Pürüzlü : 7, Kuvvetli Pürüzlü : 5, Çok Kuvvetli Pürüzlü : 3 41

Tablo 2. İç ceviz seleksiyonunda tartılı derecelendirmede incelenen meyve özellikleri, katsayılar ve tartılı derecelendirme puanları Özellikler Katsayı Sınıflar ve Puanları Meyve Verimi 20 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, İç Ağırlığı (g) 20 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, İç Oranı (%) 20 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, Sağlam İç Oranı (%) 20 Çok Yüksek : 9, Yüksek : 7, Orta : 5, İç Rengi 10 Açık Sarı : 9, Sarı : 7, Koyu Sarı : 5, Açık Kahve : 3, Koyu Kahve : 1 İç Büzülmesi 5 Çok Düşük : 9, Düşük : 7, Orta : 5, Yüksek : 3, Çok Yüksek : 1 Ayıklanma Durumu 5 Çok Kolay : 9, Kolay : 7, Orta : 5, Zor : 3, Çok Zor : 1 Bulgular ve Tartışma Bu araştırmada incelenen ceviz tiplerinde meyve verimleri çok düşük ile çok yüksek, yan dallarda meyve verme oranları % 5.0-83.3, salkımdaki meyve sayısı 1.12-2.87, meyve iriliği 29.41-37.86 mm arasında değişmiştir. Yöredeki ceviz ağaçlarında derim eylül ayının ikinci haftasında başlamakta, ekim ayı ortalarına kadar devam etmektedir. Ceviz tiplerinde kabuklu meyve ve iç ağırlıkları sırasıyla 7.10-14.27 g ve 2.98-6.94 g, kabuk kalınlığı 0.82-1.81 mm, iç oranı %38.1-63.6, sağlam iç oranı % 15.3-96.7, iç büzülmesi % 0.0-8.30.6 arasında değişim göstermiştir. Tiplerin tartılı derecelendirme yöntemiyle değerlendirilmesi sonucunda 08-Camili-59, 08-Camili-12, 08-Camili-10 ve 08-Camili-11 nolu tipler selekte edilmiştir (Tablo 3). Yöreden seçilen tiplerden 08- Camili-10, 08-Camili-11 ve 08-Camili-12 yaklaşık 700 m rakımda ve kuzey-doğu yöneyde bulunmakta, 08-Camili-59 ise 650 m rakım ve güney yöneyde bulunmaktadır. Bu araştırmada Camili yöresinden selekte edilen tiplerin bazı bitki ve meyve özellikleri Tablo 4 de verilmiştir. 08-Camili-59, kabuklu ağırlığı (10.57 g) biraz düşük olmasına rağmen en yüksek iç ağırlığı (6.72 g), iç oranı (% 63.6) ve sağlam iç oranına (% 96.7) sahip olmuştur. Ayrıca bu tipte, yan dallarda meyve verme oranı en yüksek (%83.3) olmuş ve incelenen örneklerde iç büzülmesine hiç rastlanmamıştır. Bu özellikleriyle bu tip, hem kabuklu hem de iç ceviz seleksiyonu bakımından en yüksek puanlara sahip olmuş ve yörenin en kaliteli ceviz tipi olarak belirlenmiştir. 08-Camili-12 ve 08-Camili-10 nolu tipler seçilen tipler içerisinde en yüksek meyve ağırlığına (sırasıyla 11.57 ve 11.34 g) sahip olmuşlar, hem kabuklu hem de iç ceviz olarak yetiştirmeye değer bulunmuşlardır. 08-Camili-11 nolu tipin meyve iriliği (32.85 mm) ve meyve ağırlığı (9.74 g), 08-Camili-12 ve 42

Tablo 3. Tartılı derecelendirme yöntemi sonucunda selekte edilen ceviz tiplerinin kabuklu ve iç özellikleri bakımından toplam puanları Tipler Kabuklu Ceviz İç Ceviz 08-Camili-10 700 (3) 670 08-Camili-11 680 690 (3) 08-Camili-12 740 (2) 710 (2) 08-Camili-59 840 (1) 900 (1) Tablo 4. Özellikler Camili yöresinden selekte edilen ceviz tiplerinin bazı bitki ve meyve özellikleri Ceviz Tipleri 08-Camili-10 08-Camili-11 08-Camili-12 08-Camili-59 Meyve Verimi Yüksek Yüksek Çok Yüksek Çok Yüksek Meyve Boyutları Uzunluk (mm) 40.29±1.70 36.90±1.74 39.38±1.52 38.57±1.53 Sütur (mm) 31.30±1.44 31.81±1.60 32.17±1.43 32.04±1.63 Yanak (mm) 32.05±1.34 31.91±1.66 32.73±1.15 32.07±1.00 Meyve İriliği (mm) 34.01 32.85 34.00 34.09 Meyve Ağırlığı (g) 11.34 9.74 11.57 10.57 İç Ağırlığı (g) 5.62 5.14 5.82 6.72 İç Oranı (%) 49.6 52.8 50.3 63.6 Sağlam İç Oranı (%) 89.2 85.6 88.2 96.7 Kabuk Rengi Açık Çok Açık Koyu Çok Açık Kabuk Kalınlığı (mm) 1.36 1.07 1.17 0.79 Kabukta Yapışma Kuvvetli Çok Kuvvetli Çok Kuvvetli Çok Kuvvetli Kabuk Pürüzlülüğü Hafif Pürüzlü Hafif Pürüzlü Hafif Pürüzlü Hafif Pürüzlü İç Rengi Sarı Açık Sarı Sarı Açık Sarı İç Büzülmesi (%) 5.0 7.6 8.0 0.0 Ayıklanma Durumu Kolay Çok Kolay Çok Kolay Çok Kolay Derim Zamanı 1999 08.10 01.10 09.10 07.10 2000 28.09 22.09 28.09 29.09 Yan Dallarda Meyve Verme Oranı (%) 62.8 65.0 65.5 83.3 Salkımdaki Sayısı (adet) Meyve 2.08 1.87 2.58 2.29 08-Camili-10 nolu tiplere göre daha düşük olmuştur. Ancak bu tip bahsedilen diğer iki tipten daha yüksek iç oranına (% 52.8), daha açık iç rengi ve daha ince kabuğa (1.07 mm) sahip olmuş ve iç ceviz üretimi bakımından yetiştirmeye değer bulunmuştur. 43

Bu araştırmada seçilen tiplerin kabuklu meyve ağırlıkları, Çatak (Karadeniz ve Şahinbaş (1996) ve Edremit yöreleri (Kazankaya ve ark., 1999) tiplerine benzerlik göstermiş, Marmara Bölgesi (Ölez, 1971), Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi (Şen, 1980) ve Gevaş yöresi (Akça ve Osmanoğlu, 1996) tiplerine göre daha düşük olmuştur. Nitekim selekte edilen tiplerdeki kabuklu meyve ağırlıkları bu çalışmada (Camili) 9.74-11.57 g, Çatak ta 9.28-11.64 g (Karadeniz ve Şahinbaş, 1996), Edremit te 7.25-12.38 g (Kazankaya ve ark., 1999), Marmara Bölgesinde 10.0-21.8 g (Ölez, 1971), Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesinde 14.36-17.57 g (Şen, 1980), Gevaş ta 11.28-15.74 g (Akça ve Osmanoğlu, 1996) arasında değişmiştir. Araştırmamızda 08-Camili-59 tipinin iç oranı % 63.6 olarak belirlenmiştir. Bu sonuç gerek yurt içinde gerekse de yurt dışında selekte edilmiş çeşit/tiplerin birçoğundan yüksektir (Serr, 1962; Ölez, 1971; Germain, 1988; Szentivanyi, 1988; Karadeniz ve Şahinbaş, 1996; Akça ve Osmanoğlu, 1996; Sütyemez, 1999). Bu seleksiyon çalışmasında tiplerin sadece meyve özellikleri değil, aynı zamanda verim özellikleri (meyve verimi, yan dallarda meyve verme oranı, salkımdaki meyve sayısı) ve sağlam iç oranları da belirlenmiştir. Nitekim yöreden selekte edilen tiplerde meyve verimi yüksek-çok yüksek, yan dallarda meyve verme oranı % 62.8-83.3, salkımdaki meyve sayısı 1.87-2.58, sağlam iç oranı % 85.6-96.7 arasında değişmiştir. Camili yöresinde ilkbahar geç donları ceviz yetiştiriciliğini etkileyen önemli bir faktördür. Buna rağmen selekte edilen tiplerden hemen her yıl düzenli verim alınabilmektedir. Bu araştırma sonucunda selekte edilen tiplerden üretilecek aşılı fidanlarla kapama bahçeler kurulacak, böylece yörenin ceviz yetiştiriciliğinin geliştirilmesine katkıda bulunulacaktır. Kaynaklar Akça, Y., 2001. Ceviz Yetiştiriciliği. Arı Ofset Matbaası. ISSN: 975-97498-07. Tokat. Akça, Y. ve A. Osmanoğlu, 1996. Gevaş ceviz populasyonu içinde üstün nitelikli ceviz tiplerinin (J. regia L.) seleksiyonu üzerine bir araştırma. Fındık ve Diğer Sert Kabuklu Meyveler Sempozyumu, 10-11 Ocak, Samsun, 388-393. Anonim, 2001. Saf Kafkas Ana Arılar Arıcıların Hizmetinde. TEMA Vakfı Yayınları, No: 29, Genişletilmiş 2. Baskı, ISBN: 975-7169-24-2. Beyhan, N., Ü. Serdar ve T. Demir, 1995. Karadeniz bölgesinde fındık, kestane ve ceviz yetiştiriciliğinin geliştirilmesi. Karadeniz Bölgesi Tarımının Geliştirilmesinde Yeni Teknikler Kongresi. 10-11 Ocak, Samsun, 147-153. Çelebioğlu, G., Y. Ağgül, 1981. Ceviz. Yayın No: 49, Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yalova. 44

Demir, T. ve N. Beyhan, 2000. Samsun ilinde yetiştirilen fındıkların seleksiyonu üzerine bir araştırma. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 24(2): 173-183. Ferhatoğlu, Y., G. Çelebioğlu ve S. Ufuk, 1993. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Sert Kabuklu Meyveler Araştırma Projesi, Yerli ve Yabancı Ceviz Çeşitlerinin Seçim Projesi (II) Sonuç Raporu. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yalova. Germain, E., 1988. Main characteristics of the populations and varieties of French walnut (Juglans regia L.). International Conference of Walnuts. Ataturk Central Horticultural Research Institute. September 19-23, Yalova, Turkey, 89-94. Karadeniz, T. ve T. Şahinbaş, 1996. Çatak ta yetiştirilen cevizlerin (Juglans. regia L.) meyve özellikleri ve ümitvar tiplerin seçimi. Fındık ve Diğer Sert Kabuklu Meyveler Sempozyumu, 10-11 Ocak, Samsun, 317-323. Kazankaya, A., M. A. Koyuncu, F. Koyuncu, T. Yarılgaç, and S. M. Şen, 1999. Some nut properties of walnuts (Juglans regia L.) of Edremit county. Fourth International Walnut Symposium. 12-16 September, Bordeaux, France. (Abstract Book) Ölez, H., 1971. Marmara Bölgesi Cevizlerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı. (Doktora Tezi). Ankara Üniv. Ziraat Fak., Ankara. Serdar, Ü., 1999. Artvin in Borçka İlçesi Camili Yöresinde Kestane ve Ceviz Yetiştiriciliğinin Genel Durumu (Yayınlanmamış Rapor-TEMA). s.2. Serr, E.F., 1962. Selecting Suitable Walnut Varieties. California Agric. Exp. Station, p. 144, Davis, California. Sütyemez, M., 1999. Homogamy types of walnuts selected from Kahramanmaraş/ Turkey. Fourth International Walnut Symposium. 12-16 September, Bordeaux, France. (Abstract Book) Szentivanyi, P., 1988. Breeding early fruiting, high producing walnut cultivars leafing after late spring frosts. International Conference of Walnuts. Ataturk Central Horticultural Research Institute, 19-23 September, Yalova, Turkey, 155-158. Şen, S. M., 1980. Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi Cevizlerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerinde Araştırmalar. Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fak. Bahçe Bitkileri Böl. 140 s. Şen, S. M., 1986. Ceviz Yetiştiriciliği. Eser Matbaası, Samsun. 45