ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE BOZOK UN TAKILARI VE ZİYNET EŞYALARI

ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE BOZOK UN TAKILARI VE ZİYNET EŞYALARI Özet İsmail CANSIZ 1 İncelediğimiz dönem, XIX. yüzyıl ın son çeyreği ile XX. yüzyıl ın ilk çeyreğidir. Kullandığımız kaynaklarımız şer iyye sicillerinin kassâm defterleri dir. Bu defterlerde yer alan terekelerden çıkardığımız takı ya da ziynet eşyaları tebliğimizin konusunu teşkil etmektedir. Bozok sancağında yaşayan insanımızın Müslüman-Türk olanlarının kâhir ekseriyeti, fakr-u zaruret içinde yaşarken, Gayr-ı Müslim unsurların hayat seviyeleri Müslümanların yaklaşık dört katı üstündedir. Müslüman Türklerin İstisnası; subay veya üst seviyede bürokrat olanlardır. Zîra, ellerinde paraları olanlar bu tür kimselerdir. Köylüler arasında altın, gümüş gibi ziynet eşyası olanlar, parmakla gösterilecek kadar azdır. Bu hal; insanımızın uzun süren askerlik ve savaşlar sebebiyle cepheden cepheye gönderilmeleri, Gayr-ı Müslimlerin ise, Islahat Fermanı öncesi hiç alınmayıp sonrasında bedel ödeyerek askerlikten muaf tutulmaları, daha çocukluklarından itibaren iyi bir tahsil ve ticaretle meşgul olmaları, Türklerin ticarete çok meyletmemeleri ya da bu alana yönlendirilmemeleri veya bu tür fırsatların verilmemesi ile izah edilebilir. Bozok sancağının merkezinde yani Yozgat ta yaşayan insanımızın -çoğunlukla Ermeni ve ya Rum olanlarının- terekelerinden çıkan takı niteliğindeki altın ve gümüş ziynet eşyalarından bazı örnekler aşağıdadır. Çifte fındık altını, Mahmudîye, Adlîye, Mecidiye resminde büyük altın,islâmbol Altını,Beşi bir arada yüzlük, Armudîye, Acem bileziği, Fîrûze küpe, Tebriz taşlı sîm yüzük, Seyranî altın hatem, Altın gerdanbaşı, Sîm tepelik, İnci. Abstract The period examined is the last quarter of 19th century and the first quarter of 20th century. The resources that we used are Kassam books of Religious registrations. The trappings and jewelery we found out from the heritages including in these books are the topic of our declaration. While most of the people living in Bozok Distirct and being Muslim and Turk were in poverty, the living conditions of the non-muslim ones were about quadrupled. The exceptions of the Muslim-Turks were military officers and senior bureaucrats. Because, these were the only people who had money. Among the villagers, the ones who had golden and silver jewellery were really few. The reasons of this situation were that our people were sent from a front to another one because of long lasting military service and wars; but non-muslims weren t taken in the army before Royal Edict of Reform and after then they were exempted by paying money; they engaged in a good education and trade since their childhood; the Turks were not interested in trade or they were not directed in those areas or else they weren t given these kind of opportunities. Some samples of silver and golden jewellery found in the heritages of people having lived in the center of Bozok District, I mean in Yozgat, most of them were Armenian and Rum, are below. Double nut gold, Mahmudiye, Adliye, Big gold in picture of Mecidiye, Gold of Islambol, Five in a row hundred, Armudiye, Persian bracelet, Turquoise earring, silver ring with Tebriz stone, Seyrani golden hatem, Golden head of dewlap, silver hood, pearl. 1. Giriş İncelediğimiz dönem, XIX. Yüzyıl ın son çeyreği ile XX.Yüzyıl ın ilk çeyreğidir. Kullandığımız kaynaklarımız Şer iyye Sicillerinin Kassâm Defterleridir. Bu defterlerde yer alan terekelerden çıkardığımız takı ya da ziynet eşyaları tebliğimizin konusunu teşkil etmektedir. Bozok Sancağının merkezinde yani Yozgat ta yaşayan insanımızın özellikle Ermeni veya Rum olanlarının- terekelerinden çıkan takı ya da süs unsuru niteliğindeki altın, gümüş, kıymetli taş vb. ziynet 1 Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Öğr. Üyesi 522

eşyalarından tespit edilebilinen örnekler, sırasıyla şöyledir. 2. Altın Eşyalar Altın, insanlık tarihinde çok büyük rol oynamış bir mâdendir. Devletlerin ve insanların, bu kıymetli mâdene ilgileri, hiç eksilmeden devam etmiştir. Hazineler veya kasalar ne kadar altınla doluysa, ekonomik, askerî ve siyasî güç de o kadar fazla olmuştur. Azlığı ise bu gücün kaybına sebebiyet vermiştir. Sicillerdeki kayıtlar, şahıslar itibariyle, genel mânada servet teşkil edecek ziynet altını ve altın para birikiminin olmadığını göstermektedir. 3 numaralı sicilde, tereke kaydı olan 127 kişiden, 27 sinde altın çıkmıştır. 84 Müslümandan 20 si 82 parça altına (küpe ve yüzük dahil), 43 gayr-ı müslimden 7 si 31 parça altına sahip bulunmaktadır. Eğer bu rakamları oranla ifade edecek olursak; halkın %6 kadarı altın sahibidir. Bu altınların tasarrufa yönelik olduğu düşünülmektedir. 19. yüzyılın son çeyreği içinde, Yozgat insanının sahip olduğu altın, altın yüzük ve küpe çeşitleri aşağıdadır. Fındık altını, 2 Sultan III. Ahmed zamanında kesilen altın sikkenin adıdır. Kenarlarında fındığa benzer habbelerin bulunması sebebiyle, bu adla anılır olmuştur. İstanbul da bunlara Mısır zincirlisi de denilirdi. III. Ahmed ve O ndan sonraki dönemlerde kesilen altınlara çoğunlukla fındık ismi verilmiştir. Gerek III. Ahmed ve gerek I. Mahmud zamanlarıyla ondan sonraki senelerde kesilen büyük altınlar, Osmanlı toprakları dâhilinde ve hatta Afrika ve Hindistan ın bazı şehirlerinde hulliyât (ziynet eşyaları) ve tezyinâtta kullanılmış ve pek kıymetli olup iyi bir halde muhafaza edilmiş ve yüksek fiyatlara satılır olmuştu. 3 Fındık Rub iyesi, 4 fındık altınının 1/4 i nispetinde olan altındır. Çifte fındık altını, 5 iki fındık altınının birleştirilmesiyle elde edilmiş altındır. Mahmudîye, Sultan II. Mahmud tarafından 1249 (1833) da çıkarılan 6 ince ve yassı bir altın sikkedir. 7 3 numaralı sicilde muallâk Mahmudiye altunu 8 ifadesi, altın paraların, 1880 li yıllarda ziynet olarak kullanıldığını düşündürmektedir. Adlîye, Sultan II. Mahmud un mahlâsı olan Adlî ye izâfeten kesilmiş altınlara verilen addır. Adlîye nin rub u (çeyreği) de var idi. 9 Rub iyye (Rubye) altını, altının çeyreği değerinde olan bir sikke idi. 10 Mecidiye resminde büyük altın, 11 Sultan Abdülmecid zamanında 1271 (1854) de basılan 12 altınların biçim ve görünüşünde olan altınlardır. İslâmbol Altını, 13 Sultan III. Mustafa zamanında (1757-1774) sikkelerden Konstantiniyye ibaresi 2 Yozgat Şer iyye Siciller(Y.Ş.S.) 3/14 3 Pakalın M.Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul,1971 c.i s.626. 4 Y.Ş.S. 3/45 5 Y.Ş.S. 3/40 6 İslâm Ansiklopedisi (İ.A) Sikke maddesi II. baskı İstanbul. 1972 s.637 -Y.Ş.S. 3/17 7 Temel Türkçe Sözlük (T.T.S.) Sadeleştirilmiş ve Geliştirilmiş Kâmûs-u Türkî (Şemsettin Sâmî), Tercüman Gazetesi Yayını İstanbul. 1985. c.iii. s.815. 8 Y.Ş.S. 3/49 9 Y.Ş.S. 3/45 10 Y.Ş.S. 3/14 - T.T.S. c.3 s.1115 11 Y.Ş.S. 3/114 12 İ. A. aynı madde 13 Y.Ş.S. 3/45 523

kaldırılarak, yerine İslâmbol ibaresinin konulmasına karar verilmesinden sonra (1760) kesilen altın sikkelerdir. Aynı adla I. Abdulhamid devrinde de altın sikkeler kesilmiştir. 14 Yaldız altını, 15 eski altın sikkelerden birinin adıdır. Buna yaldızlı altın da denirdi. 16 İstanbul altını, 17 I. Mahmut devrinde (1730-1754) kesilen altın sikkelerdendir. Bunlara Fındık da denirdi. 18 Yazılı İstanbul altını, 19 üzerindeki harfleri bitiştirilmeden yazılmış (Huruf-u mukatta a) olan altın sikke idi. 20 Beşi bir arada yüzlük, 21 18 Şubat 1272 (1855) de kesilen 500 kuruşluk altın sikkelerdir 22 Beşibirlik veya Beşi bir yerde gibi isimlerle de anılır. İki buçuk bir arada, 23 1855 basılan ve 250 kuruşluk yani 2,5 luk adıyla tanınan altınlardır. 24 Üçlük altın, 25 Beşlik altını, 26 Sultan II. Süleyman zamanında yapılan meskûkât İstılahâtı ile tedavüle çıkmış olan bir sikke idi. II. Mahmud zamanında da bu sikkeden kesilmiştir. Bunların cihadiye, yeni beşlik ve diğer yeni beşlik adlarıyla 3 çeşidi vardı. Sultan Abdülmecid devrinde yapılan değişiklerde beşlikler çeyrek adıyla muhafaza edilmiştir. 27 Onluk altını, 28 Sultan II. Mahmud zamanında basılmış bir altındı. On kuruş karşılığı olduğu için bu adı almıştır. 29 Yirmilik altını, 30 Sultan II. Mahmud un 26. saltanat yılı münasebetiyle çıkarılmıştır. I. Mahmud devrinde basılan altın gibi mahmudiye de denilirdi. 31 Armudîye, 32 nazarlık olarak çocuklara takılan yassı ve ince, üzeri yazılı altındır. 33 Sandıklı altın, 34 I. Mahmud un cülùsunun 21 ve 22. yılında basılan altın sikkelerdir. Hayriye altını da denir. Etrafındaki nakışlarından dolayı halk arasında sandıklı altını denmektedir. Diğer bir adı da Gazî altını dır. 35 İkisi bir arada olanına «çifte sandıklı» 36 denmektedir. 14 İ.A. aynı madde. 15 Y.Ş.S. 3/47 16 Pakalın, c.3 s.62 17 Y.Ş.S. 3/114 18 İ. A. aynı madde 19 Y.Ş.S. 3/ 114 20 İ.A. Aynı madde. 21 Y.Ş.S. 3/40 22 İ.A. aynı madde. 23 Y.Ş.S. 3/40 24 İ.A. aynı madde. 25 26 Y.Ş.S. 3/41 27 Pakalın, c.1 s.211 - İ.A. aynı madde. 28 Y.Ş.S. 3/49 29 Pakalın c.3 s.637. 30 Y.Ş.S. 3/41,66,92. 31 Pakalın, c.3 s.637. 32 Y.Ş.S. 3/50,114. 33 T.T.S. c.1 s.52. 34 Y.Ş.S. 3/17,41,87,92. 35 Pakalın c.3 s.122. 36 Y.Ş.S. 3/41. 524

Dürü altını, 37 Damat tarafının gelinin akrabalarına, gelinin de damat tarafının akrabalarına hediye olarak verdikleri altındır. 38 Sicilde gerdanda muallak dürü altını ifadesi, bu küçük altınların gerdana dizilerek kullanıldığını göstermektedir. Çifte fiskeli(?) altın 39 Aynalı onluk altın 40 Bilezik kaydına üç yerde rastlanmıştır. Bunlar; altın bilezik, acem bileziği 41 ve gümüşten mamul kol bileziği 42 şeklindedir. Küpe, Yozgatlı hanımların çoğunluğu tarafından kullanılan ziynet eşyası arsındadır. Çeşitleri aşağıdadır: Harç küpe, Harç sîm küpe Top küpe Fîrûze küpe İncili küpe Çarık küpe Çerh küpe 43 Kırma küpe 44 İnci küpe 45 Çerh altın küpe 46 Yüzük, Yozgatlı yetişkinleri kullandıkları nişanlılık ve evlilik alâmeti olan ziynet eşyasıdır. Tesbit edilebilinen yüzük çeşitleri aşağıya çıkarılmıştır. Küçük elmas yüzük Tebriz taşlı sîm yüzük, Gök yakut yüzük, Altın hatem Seyranî altın hatem Kaşsız altın hatem 37 Y.Ş.S. 3/114. 38 Derleme Sözlüğü (D.S.) c.iv. s.1635 vd. Türk Dil Kurumu Yayını. Ankara. 1974 39 Y.Ş.S. 1/5 40 Y.Ş.S. 29/54 41 Y.Ş.S. 3/79,114. 42 Y.Ş.S. 29/54 43 Y.Ş.S. 3/9,17,18,41,45,78,92,94. 44 45 46 525

Kıbrıs taşı yüzük Akik kaşlı yüzük Zümrüt yüzük Siyah yüzük Sarı yüzük Kurşun yüzük. 47 Elmas yüzük 48 Sağîr Beşli zümrüt yüzük Hurdalı âdi elmas yüzük 49 Seyrani kaşlı altın yüzük 50 Mavigöz beyaz taşlı altın yüzük 51 Âdi gümüş yüzük 52 Bu kaydedilen ziynet eşyalarından başka, tespitini yapıp ne zaman kesildiklerine veya nereden geldiklerine -şimdilik- ulaşamadığımız altınlar ise şunlardır. Dobrin altını Kırmata Kırmata rub u Yaldızlı iryal (?) 53 Gerdanlık, olarak tesbit edilenler de şunlardır: Altın gerdanbaşı Kurbağacık gerdanlık başı Gerdan baş. 54 Ziynet eşyaları arasında zincirin de yer aldığı görülmektedir. Ancak, sadece bir zincir kaydına rastlandığından çeşitleri hakkında fazla bilgi edinilememiştir. Sicilde geçen Tabl zinciri 55 ifadesi bu zincirin kıvrımlı 56 yahut sarmalı bir mâmul olduğunu göstermektedir. 47 Y.Ş.S. 3/17,18,40,41,46,47,50,61,94,80,95,117. 48 Y.Ş.S. 1/5 49 50 51 52 53 Y.Ş.S. 3/17,114. 54 Y.Ş.S. 3/14,49,60 55 Y.Ş.S. 3/13. 56 Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, s.378. 526

Altın eşyalar arasında bir de altın köstek 57 kaydı görülmüştür. Bu tereke, Hatice adında bir hanıma aittir. Ziynet olarak, emsallerinden daha iyi bir durumda olan bu hanımda, altın bir kösteğin bulunması, Hatice Hanım ın saat taşıdığı anlamına gelebilir. Hanımlar arasında saat kullanmanın pek yaygın olmadığı o zamanlarda, bu hanımın saat taşıyor olması, O nun tahsilli, kültürlü bir kadın olduğunun işareti olabilir. Altın eşyaları arasında, altın tılsım 58 da bulunmaktadır. Tılsım adıyla bir altın çeşidi olmadığına göre, bunun uğur sembolü olarak yaptırılmış veya alınmış bir altın mâmul olduğu ihtimal dâhilindedir. Ayrıca alınlık 59 tâbir olunan bir ziynet eşyası vardır ki, kadınların alınlarına taktıkları altınlı veya elmaslı süstür. 60 3. Gümüş, İnci ve Diğer Ziynet Eşyaları Gümüşten mâmul eşyaların azlığı, Yozgat halkının gümüşe fazla itibar etmediğini göstermektedir. Tespit edilebilen gümüş eşyalar aşağıdadır. Sîm tepelik 61 Sîm armudîye Sîm tılsım Sîm sürmedanlık Sîm düğme Sarı sîm, Kolbağı sîm akarca. 62 Gümüş estarpus 63 Karışık gümüş göğüslük 64 İncinin 65 gerdan süsü olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Gerdana asılacak inciler, âlâsından 66 seçilmektedir. Yozgat hanımları, başörtülerinin kenarlarını da incilerle süslemişler ve inciden el çantaları ile panolar yapmışlardır. 67 Elmas iğne 68 Beşli zümrüt 69 Kabak çiçekli elmas bilye 70 57 Y.Ş.S. 3/49. 58 Y.Ş.S. 3/41,47,32,114. 59 Y.Ş.S. 3/41. 60 T.T.S. c.1 s.32 61 Tepelik: Üzeri altın veya gümüş dizili, süslü kadın fesi (D.S. c.8 s.3882). 62 Y.Ş.S. 3/14,60,92,14,17,95,67. 63 64 65 66 Y.Ş.S. 3/49. 67 Yozgat Müzesi ndeki incelemelerde tespit edilmiştir. 68 Y.Ş.S. 1/5 69 70 527

Gümüş kösteklik 71 4. Saatler Gümüş köstekli Serkisof saat 72 Gümüş ankallı basma saat 73 Gümüş kaplı cep saati 74 5. Sonuç Sicillerdeki kayıtlar, şahıslar itibariyle, genel mânada servet teşkil edecek ziynet altını ve altın para birikiminin olmadığını göstermektedir. 3 numaralı sicilde, tereke kaydı olan 127 kişiden, 27 sinde altın çıkmıştır. 84 Müslümandan 20 si 82 parça altına (küpe ve yüzük dahil), 43 Gayr-ı Müslimden 7 si 31 parça altına sahip bulunmaktadır. Eğer bu rakamları oranla ifade edecek olursak; halkın %6 kadarı altın sahibidir. Bu altınların; zenginlik alameti olarak takı, süs eşyası, kara günler için tasarruf veya -az da olsa-sermayeye yönelik olduğu açıktır Bozok Sancağında yaşayan insanımızın Müslüman-Türk olanlarının kâhir ekseriyeti, fakr-u zaruret içinde yaşarken, Gayr-ı Müslim unsurların hayat seviyeleri Müslümanların yaklaşık dört katı üstündedir. Müslüman Türklerin İstisnası; subay veya üst seviyede bürokrat olanlardır. Zîra, devletin maaşlı elemanları olmaları hasebiyle, köylü veya diğer unsurlara göre ellerinde paraları olanlar bu tür kimselerdir. Köylüler arasında -nadirattan-altın, gümüş gibi ziynet eşyası olanlar, parmakla gösterilecek kadar azdır. Bu hal; insanımızın uzun süren askerlik ve savaşlar sebebiyle cepheden cepheye gönderilmeleri, gazi olarak dönenlerin çoğunda âzâ eksikliklerinin bulunması, yaşlarının ilerlemiş olması sebebiyle yeteri kadar her türlü üretime katkı verememeleri, Gayr-ı Müslimlerin ise, Islahat Fermanı öncesi hiç alınmayıp sonrasında bedel ödeyerek(para vererek) askerlikten muaf tutulmaları, daha çocukluklarından itibaren iyi bir tahsil ve ticaretle meşgul olmaları, Türklerin bu alana fazla meyletmemeleri ya da bu alana yönlendirilmemeleri veya bu tür fırsatların verilmemesi... gibi sebeplerle izah edilebilir. 6. Kaynakça - Derleme Sözlüğü (D.S.) Türk Dil Kurumu Yayını. Ankara, 1974 (Bütün ciltleri). - İslâm Ansiklopedisi (İ.A) «Sikke maddesi» II. baskı İstanbul, 1972. - Pakalın M.Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul,1971 c.i II- III. -Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, - Temel Türkçe Sözlük (T.T.S.) Sadeleştirilmiş ve Geliştirilmiş Kâmûs-u Türkî (Şemsettin Sâmî), Tercüman Gazetesi Yayını İstanbul, 1985. c.i-ii-iii. -Yozgat Şer iyye Siciller(Y.Ş.S.) 1-3-5-29 numaralı Kassâm Defterleri -Yozgat Müzesi ndeki Kültürel Unsurlar. 71 Y.Ş.S. 29/95 72 Y.Ş.S. 29/25 73 Y.Ş.S. 29/84 74 Y.Ş.S. 29/105 528