İbn Sînâ nın Kelâma Etkisi Veysel Kaya
OTTO 48 TN İletişim Felsefe-Kelâm İlişkisi Çerçevesinde İbn Sînâ nın Kelâma Etkisi Veysel Kaya Son Okuma: Ahmet Dursun Karaca Redaksiyon: Tavoos Grafik Tasarım: Nurullah Özbay Uygulama: Tavoos Cilt: Birinci Ciltevi Baskı: Ziraat Gurup Mat. / Varlık Ankara ISBN 978-605-4696-78-9 Sertifika No: 13858 1. Baskı: Mart 2015 İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 06420 Çankaya Ankara tel.-faks: 0312. 439 01 69 www.ottoyayin.com otto@ottoyayin.com www.facebook.com/otto yayınları
FELSEFE-KELÂM İLİŞKİSİ ÇERÇEVESİNDE İBN SÎNÂ NIN KELÂMA ETKİSİ VEYSEL KAYA
VEYSEL KAYA Bursa da doğdu (1982). Lisans öğrenimini Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde tamamladı (2003). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kelam Ana Bilim Dalında yüksek lisans (2007) ve doktorasını (2013) yaptı. Hollanda Rabdoud Üniversitesi nde altı ay süreyle araştırmalarda bulundu (2009). İstanbul Üniversitesi İslam Felsefesi bölümünde dersler vermektedir.
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 7 GİRİŞ... 9 I. Bağlam... 9 II. Kapsam... 14 III. Metod ve Kaynaklar... 17 BİRİNCİ BÖLÜM İBN SÎNÂ NIN KELÂMA BAKIŞI... 31 I. İbn Sînâ nın Kültürel Çevresine Genel Bakış... 31 II. İbn Sînâ nın Kelâmî Tavrına Bir Örnek: er-risâletü l- Arşiyye... 34 III. İbn Sînâ ya Göre Metot Açısından Kelâm İlmi... 37 IV. İbn Sînâ nın Kelâmcılara Bir Atfı: Fezâ Kavramı Hakkında Tartışma... 44 V. Kelâmın Hudûs Delili... 50 VI. Atomculuk... 57 VII. Madumun Şeyliği ve Varlık-Mahiyet Ayrımı... 60 VIII. Aslah Problemi... 67 Sonuç... 69 İKİNCİ BÖLÜM VACİP-MÜMKÜN AYRIMI VE ALLAH IN VACİP ŞEKLİNDE İSİMLENDİRİLMESİ... 71 I. Erken Dönem İslam Toplumunun Âlem Algısı... 71 II. Vacip-Mümkün Ayrımının Kelâmda Kullanılması... 73 A) Aristoteles ve İbn Sînâ da Zorunlu Varlık... 73 B) Zorunlu Varlık Kavramının Kelâm Literatürüne Girişi... 79 C) İbn Sinâ Sonrasında Zorunlu Varlık Kavramı... 85 Sonuç... 105
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İSBÂT-I VÂCİB VE İMKÂN DELİLİ... 107 I. İbn Sînâ dan Önceki Kelâmda İmkân Delili... 107 II. İbn Sînâ da İmkân Delili... 112 III. İbn Sînâ Sonrası Kelâmda İmkân Delili... 116 Sonuç... 124 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KELÂM DA VARLIK-MAHİYET AYRIMI... 125 I. İlk Dönem Kelâm Literatüründe Varlık-Mahiyet Ayrımını İfade Eden Bazı Kavram ve Tartışmalar... 125 II. İbn Sînâ da Varlık-Mahiyet Ayrımı... 133 III. İbn Sînâ Sonrası Kelâmda Varlık-Mahiyet Ayrımı... 136 Sonuç... 143 BEŞİNCİ BÖLÜM ALLAH IN SIFATLARI... 145 I. İbn Sînâ ya Göre Allah ın Sıfatları... 145 II. Zorunluluk Açısından Kelâmcılara Göre Allah ın Sıfatları... 150 Sonuç... 157 GENEL DEĞERLENDİRME... 159 EK... 163 METİNLER... 163 KAYNAKLAR... 167 Klasikler... 167 Modern Çalışmalar... 176 DİZİN... 185
ÖNSÖZ İslam düşüncesi tarihini belirli aşamalara ayırmak, bu tarihin yazımında bir gelenek haline gelmiştir. Böyle bir bakış açısında, birbirini izleyen aşamaların arasında kalan geçiş süreçleri önemlidir ve bu geçişler çoğunlukla değişime sebep olan büyük isimlerin etkileriyle özdeşleştirilir. İslâm düşüncesinin nazariyyâtında tartışmasız iki belirleyici disiplin olan İslam felsefesi ve kelâm söz konusu olduğunda, şöhreti İslâm dünyasını çoktan aşmış bulunan ve Batıda Avicenna olarak bilinen İbn Sînâ, böyle bir dönüm noktasına yerleşmeyi hak eden bir isimdir. İbn Sînâ nın etkisi hakkında en genel açıdan fikir sahibi olmak için, onun yaşadığı dönemden sonra gelen düşünürlerin İbn Sînâ nın düşüncesini görmezden gelme diye bir seçeneklerinin kalmadığını tespit etmek bile yeterlidir. Ne var ki etki sahasının genişliği genel kabul görmüş böyle i sim leri incelemek, düşünce tarihi yazımı açısından daha dikkatli adımların atılmasını gerektirir. Bu, konu İbn Sîna ya gelince özellikle böyledir; çünkü İbn Sînâ ve sonrası diye bir ayrımı baştan kabullenmek, ele alınan herhangi bir konuda İbn Sînâ dan sonra gelen isimlerin onun etkisini öyle ya da böyle taşıdığı ve bu açıdan İbn Sînâ nın özellikle kelâm ve felsefe açısından kavşak noktasında durduğu sonucuna götürecektir. Böyle bir kabulün tehlikesi, İbn Sînâ sonrası ( Post-Avicennian ) metafizik konularda görülen herhangi bir fikrî açılımın, şayet İbn Sînâ nın eserlerinde görülüyorsa, direkt olarak İbn Sînâ etkisine bağlanmasıdır. Özellikle kelâm tarihinin genel bir tasvirini sunmayı amaçlayan modern teliflerde böyle bir kolaycılığın takip edildiği- 7
8 İBN SÎNÂ NIN KELÂMA ETKİSİ ni gözlemlemek mümkündür. Düşünce tarihi yazımının en büyük handikabının, klişeleşmiş yargıların yeni bulgulara rağmen sorgulanmaması olduğu noktasından hareket eden bu çalışma, bahsedilen kolaycılığı aşma yönünde mütevazı bir adım atma girişimi olarak görülebilir. Elbette ki çalışma, eleştirilerini yönelttiği ve kendilerinden farklı bakış açıları sunduğu eserler de dahil olmak üzere, tüm klasik ve modern İslam düşüncesi külliyatına fazlasıyla borçludur. Yazarın, ulaştığı sonuçlarda kırılgan olma pahasına, durağanlık yerine farklılığı tercih etme yönünde aldığı risk, daha objektif ve disiplinlerarası bakışı öngören bir kelâm tarihi yazımında düşünce kıvılcımlarını tetikleyebilecekse, yazar herhalde başarıya ulaşmış sayılabilir. Elinizdeki çalışma yazarın, Felsefî Kelâm Çerçevesinde İbn Sînâ nın Kelâma Etkisi (Uludağ Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü-2013) başlıklı doktora tezinin kitaplaşmış halidir. Başından sonuna kadar tüm yönleriyle entelektüel ve psikolojik bir macera olan bu doktora sürecinde birçok kişinin katkı ve rolü oldu. Peter Adamson, Yaşar Aydınlı, Bilal Balcı, Mehmet Çelenk, Heidrun Eichner, Josephine Gehlhar, Frank Griffel, Kadir Gömbeyaz, Livnat Holtzman, Mutlu Gül, Jules Janssens, Cağfer Karadaş, M. Cüneyt Kaya, A. Saim Kılavuz, U. Murat Kılavuz, Orhan Ş. Koloğlu, Lukas Muehlethaler, Emin Özdamar, Sabine Schmidtke, Ayman Shihadeh, Bülent Şenay, Enes Taş, Ömer Türker, Enver Uysal, Emin Uz ve Robert Wisnovsky ye teşekkürlerimi sunmak isterim. Bu çalışmanın ortaya çıkması, onların ve isimlerini unutma gafletinde bulunduğum diğerlerinin, ayrıntıları buraya sığmayacak çeşitli düzey ve mahiyetlerdeki katkılarına borçludur. Kitabın yayın aşamasında gösterdikleri ilgi ve alakadan ötürü Kenan Özçelik ve Veli Aknar a da minnettarım. Tüm bunların ötesinde çekirdek aileme, eşim Medine ye, çocuklarım Erva ve Tarık a da bu süreçte yanımda oldukları için teşekkür ederim. Veysel KAYA Bursa 2014
DİZİN A Abbâs Muhammed Hasan Sü ley mân 29 Adamson, Peter 8 adem 46 aklî hükümler 74 âlem 71 Allah ın zâtı 36, 37, 86, 88, 90, 91, 92, 103, 110, 139, 147, 151, 153 Alper, Ömer Mahir 29 Altaş, Eşref 28 Arap dili 10, 71 Aristo ve takipçileri 103 Aristocu 14 Aristoteles 5, 9, 10, 11, 13, 14, 21, 27, 39, 40, 42, 47, 49, 59, 66, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 86, 87, 88, 89, 90, 96, 101, 103, 106, 124, 145, 148, 150, 153, 160, 167, 180, 181; ~ in felsefesi 13; ~ in mirası 13; ~ külliyatı 74, 75, 124; ~ mantığı 10, 81 Aristotelesçilik 12 Aslah meselesi 68 atomculuk eleştirileri 57 Avicenna 7, 25, 27, 29, 33, 34, 35, 42, 44, 45, 54, 57, 60, 76, 79, 85, 88, 110, 113, 124, 130, 133, 134, 135, 146, 155, 176, 177, 178, 180, 181, 183 Aydınlı, Yaşar 8 B Bâhilî 23 Bâkıllânî 22, 23, 36, 85, 92, 93, 94, 95, 109, 110, 111, 127, 155, 167 Beyzâvî 10 bilkuvve-bilfiil ayrımı 73 burhânî bir kelâm 44 Buthânî 20, 24, 90, 91, 94, 127, 152, 153, 167 C câizü l-vücûd 46, 65 Cedel sanatı 38, 42 Cübbâî 48, 54, 59, 61 Cürcânî 16, 23, 114, 127, 151, 168 Cüveynî 22, 118 Çelebi, İlyas 30 D Demokritos 48 Devvânî 16 Dırâr b. Amr 131 E Ebû Alî Cübbâ î 20, 24 Ebu Abdullah Basrî 61 Ebû Ahmed İyâzî 83 Ebû Ca fer Tûsî 20 Ebû Hâşim 12, 20, 54, 59, 63, 91, 143 Ebû Hayyân Tevhîdî 13, 48, 63, 99, 170 Ebu İshak b. Ayyâş 61 Ebû İshak İsferâyînî 23 Ebû İshak Nusaybînî 62 Ebû Mansûr Mâtürîdî 81 Ebû Reşîd Nîsabûrî 24, 111 Ebu Seleme Semerkandî 83 Ebu Süleyman Sicistânî 13,38 Ebu l-hasen Âmirî 39, 87, 88 Ebu l-hasen Eş arî nin ezelî ilim konusundaki görüşleri 13 Ebu l-hüseyn Basrî 13, 21, 22, 62, 68, 85, 116, 117, 118, 127, 143, 181 Ebu l-hüseyn Hayyât 61, 62 Ebu l-hüzeyl Allâf 11, 48, 59, 61, 148 Ebu l-kâsım Belhî 61 Ebu l-kâsım Ensârî 24 Ebu l-mu în Nesefî 16 Ebu l-yüsr Pezdevi 10 Ehl-i Sünnet 69 eş arî 15, 16, 18, 22, 23, 24, 25, 26, 30, 34, 57, 68, 90, 91, 92, 94, 97, 111, 118, 119, 122, 123, 147, 151, 153, 155 eş-şeyhü r-re îs 14, 23, 45
182 İBN SÎNÂ NIN KELÂMA ETKİSİ F Fahruddîn Râzî 11, 14, 16, 19, 21, 28, 36, 54, 60, 62, 96, 104, 119, 126, 127, 131, 140, 160 Fârâbî 12, 13, 14, 28, 38, 39, 40, 41, 42, 50, 75, 76, 80, 82, 83, 85, 86, 87, 89, 103, 107, 130, 134, 147, 148, 160, 168, 176, 177, 180, 182 ; ~-İbn Sînâ çizgisi 38 felsefe-kelâm ilişkisi 16, 18, 28, 124 felsefî kelâm 10, 17, 104; ~ kelâm anlayışı 14 fıkhî önermeler 40 G Gazâlî 10, 14, 15, 16, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 30, 41, 43, 50, 51, 58, 66, 72, 74, 76, 79, 85, 86, 90, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105, 106, 115, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 132, 136, 137, 138, 139, 142, 147, 149, 153, 154, 159, 160, 161, 169, 177, 178, 181 Girîdî 131 Grek atomculuğu 57 H hâdis 50 Haklı, Şaban 28 Hanefî 33 Hârezmî 88 Hişâm b. Amr Füvatî 61, 63 Hişâm b. el-hakem 61 hudûs 50; ~ delili 52, 109 I ıztırâr ve vücûd kavramları 76 İ İbn Haldûn 10, 11, 129, 170, 176 İbn Metteveyh 20, 24, 51, 52, 54, 55, 59, 60, 66, 127, 170 İbn Mücâhid 23 İbn Sînâ: ~ felsefesi 14, 15, 18, 19, 24, 31, 74, 96, 120, 135; ~cı dönüşüm 23; ~ cı kavramlar 139; ~ da zorunlu varlık anlayışı 78; ~ nın düşüncesi 7; ~ nın düşüncesini 7, 19; ~ nın eserleri 15; ~ nın etkisi 7, 15, 17, 23, 156, 158; ~ nın hudûs eleştirileri 97; ~ nın Kelâma Bakışı 18; ~ nın kelâm geleneği 147; ~ nın metinleri 25; ~ nın otobiyografisi 34; ~ öncesi ve sonrası 30, 35, 116; ~ nın sistemi 27; ~ nın varlık-mahiyet ayrımı 128, 143; ~ nın yaşadığı asır 92; ~ nın zorunlu varlık anlayışı 74; ~ sonrası 7, 14, 16, 19, 21, 22, 27, 28, 29, 73, 132, 150, 151, 157, 160; ~ ve kelâm 18, 128, 157, 158 İbn Süvâr 13 İbn Teymiyye 17 İbnü l-cevzî 10, 170 İbnü l-emîr 24 İbnü l-melâhimî 12, 14, 16, 55, 56, 68, 100, 117, 142, 143, 170, 180 İbnü l-mukaffa 81, 82, 83, 170 İbnü n-nedîm 9, 11, 32, 170 İbnü r-rûmî 32, 33 İbnü s-semh 13, 21, 130, 167, 171 îcâd vasfı 79 ilmü t-tevhîd 34, 42 İmâmü l-harameyn 22 imkân/cevaz kavramı 117; ~ delili 18, 86, 105, 111, 112, 122, 123, 160 isbât-ı vâcib 115 İskâfî 48 İslam: ~ düşüncesi tarihi 7; ~ inançları 12; ~ toplumunun düşünsel sorunları 13 izâfî sıfatlar 150, 157 K Ka bî 11, 35, 61, 62, 67, 69, 81, 84 kabîh 43 kable vücûdih 37 Kâdî Abdülcebbâr 13, 20, 31, 44, 45, 49, 56, 57, 63, 152 Kaya, M. Cüneyt 27 kelâm sistematiği 95; ~da salah-aslah meselesi 67; ~ın ilâhiyyât/ulûhiyyet bahisleri 15; ~ın metodu 37 kelâmcıların: ~ atomculuk anlayışı 57; ~ cevher-araz anlayışı 57; ~ cevher-araz teorisi 115 Kılıç, M. Fatih 29 Kindî 11, 12, 13, 25, 76, 77, 88, 89, 167, 173, 179, 183 klasik: ~ atomcu görüşler 58; ~ eş arî düşüncesi 92; ~ eş arî ontolojisi 94; ~ eş arî tavrı 24; ~ kelâm epistemolojisi 151; ~ kelâmın sıfat tasnifleri 157 Koloğlu, Orhan Ş. 28 Kutluer, İlhan 27 L Leukippos 75 M madum 50 matlûb 52 Marmura, Michael 29 Mâtürîdî 10, 15, 82, 83, 84; ~ ekolü 33 meşşâî geleneği 57 Mu tezile 10, 11, 12, 13, 26, 28, 33, 39, 45, 49, 54, 55, 57, 61, 65, 66, 67, 68,
183 DİZİN 69, 93, 102, 110, 111, 116, 127, 128, 129, 130, 131, 135, 140, 141, 143, 151, 160, 164, 180 mu tezilî 9, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 42, 44, 48, 54, 57, 58, 59, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 73, 84, 86, 90, 93, 94, 96, 98, 109, 111, 116, 117, 119, 120, 130, 142, 151, 152 Mutahhar b. Tâhir Makdisî 84 müdebbir 48 müellef 52 mümkinü l-vücûd 98 müteahhirîn 10, 11, 14, 20, 23, 26, 28, 73, 74, 80, 108, 126, 129, 131, 138, 150, 155, 156 mütekaddimîn 10, 79, 108, 109, 127, 129 Mütekellimînin felsefeyle olan ilişkisi 11 mütekellimûn 9 N Nazzâm 9, 11, 12, 32, 54, 57, 58, 59, 60, 66 nusretü l-mille 38 nuzzâr 40 O Osmanlı kelâm geleneği 101 P Pisagor 48 Platon 75 Plotinus 145, 176 Post-Avicennian 7 R Râgıb İsfehânî 87 Râzî 11, 12, 13, 14, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 26, 28, 36, 43, 51, 54, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 67, 69, 73, 83, 89, 90, 96, 101, 104, 105, 106, 109, 116, 117, 118, 119, 123, 126, 127, 130, 131, 132, 138, 139, 140, 142, 143, 144, 147, 152, 156, 157, 160, 170, 172, 174, 176, 179, 181 Revâkiyyûn 47 Richard, Frank 28, 63, 91 Rudolph, Ulrich 30 S Sâmânîler dönemi 33 Schmidtke, Sabine 8, 13, 20, 54, 170, 182 Sedîdüddîn Hımmasî 119 selb 36, 65, 146, 147, 154, 156 selbî sıfatlar 150, 157 Sırrı Girîdî 125, 126, 182 Stoacılar 47 Ş Şehristânî 12, 14, 16, 19, 21, 22, 26, 28, 61, 74, 76, 85, 88, 89, 101, 102, 103, 104, 108, 122, 123, 139, 140, 141, 142, 175 Şerîf Mürtezâ 20, 21 Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh 37 T Tanrı nın sıfatları 18 Teftâzânî 10, 16, 30, 59, 125, 155, 156, 161, 175 Tercih ve tahsis delili 109 tevhîd ilmi 14 Themistius 77, 78, 79, 88, 89, 103, 175 Ü Ülken, Hilmi Ziya 34, 45, 49, 171 V vâcib(p) 79, 98 vacip-mümkün ayrımı 19, 46, 47, 80, 86, 88, 89, 92, 106, 155 vâsi 45, 49 vücup-imkân-imtina üçlüsü 98 Wisnovsky, Robert 27, 29, 133, 135, 155 Y Yahyâ b. Adî 12, 13, 21, 39, 167 yakîniyyât 43 yecibü en yu tekad 34 Yeniplatoncu çizgi 37 Yıldırım, Ömer Ali 28 Yunan düşünce mirası 12 Yüceer, İsa 29 Z zât 64 zâtî hudûs anlayışı 155 zât-sıfat ilişkisi 37, 155 Zorunlu: ~ varlık 76; ~ varlık-mümkün varlık ayrımı 74 Zorunluluk: ~-cevaz/imkân-imtina üçlüsü 118; ~ ve imkân kavramları 154