Sultantepe Mah. Cumhuriyet Cad. Fısatıkağacı İş Merkezi, No 39/1, Üsküdar İstanbul

Transkript

1 Klasik İslam Düşüncesinde İnsan Tanımları Çalıştayı Kütahya da Gerçekleştirildi Klasik İslam Düşüncesinde İnsan Tanımları Çalıştayı, İslam Ahlâk Düşüncesi Projesi kapsamında, İLKE İlim Kültür Eğitim Derneği,İlmi Etüdler Derneği (İLEM) ve Global ResearchThinking Center (GRTC) ortaklığı ve Kütahya Belediyesi nin katkılarıyla, Kütahya da gerçekleştirildi. İki gün boyunca İslam düşüncesinin ilk döneminden, ikinci klasik dönemine kadar olan zaman diliminin bir dökümünün yapıldığı çalıştayda, toplam yedi oturumla kelam, felsefe ve tasavvuf alanlarının kurucu düşünürlerinin insan tanımları ele alındı. Erken dönem Mutezile düşünürlerine yer verilen ilk oturumda, ilk olarak Hayrettin Nebi Güdekli, Mutezile den Muammer e Göre İnsanın Halleri başlığı ile sunumunu gerçekleştirdi. Sunumunda Muammer Abbad ınnefs düşüncesinde Meşşai filozofların kullandığı kavramların takibini yapan Güdekli, buradan hareketle Abbad ınnefs düşüncesi, İbn Sina öncesi, İbnSinacı bir teori olarak anlaşılıp anlaşılamayacağı ve Muammer ile İbn Sina arasında bağlantı kurulup kurulamayacağı sorularının cevabını bulmayaçalıştı. Bu bağlamda iki düşünürün nefs ile ilgili pasajlarının analizini yapan Güdekli, nefs düşüncesi açısından iki düşünür arasındaki benzerliğe dikkat çekmiştir. İlk oturumun ikinci kısmında Mutezile nin İnsan Düşüncesinde Rakip İki Tasavvur: Ebu l-huzeyl ve Nazzam Gelenekleri başlığı ile sunumunu gerçekleştiren Yunus Cengiz, Ebu l-huzeyl ve Nazzam ın insan görüşlerinin iki farklı geleneğe dayandığını ileri sürmüştür. Cengiz e göre, Nazzam atomcu olmayan bir arka plana dayanırken; Ebu l-huzeyl insanın doğasına ilişkin görüşlerini atomcu gelenek içinde temellendirmektedir. Bu bağlamda, Nazzam ve Cahız ın dahil olduğu geleneği tabiatçı olarak ele alan Cengiz, Ebu l-huzeyl in ise koşulculuk olarak adlandırılabilecek bir teori etrafında insan tanımını ortaya koymaya çalıştığını söylemiştir.

2 Kelam düşüncesinin üçüncü yüzyıl sonrası düşünürlerine geçilen ikinci oturumda, ilk olarak Hülya Alper, İmam Maturidi nin Düşünce Siteminde İnsanın Anlamı ve Değeri başlığı ile sunumunu gerçekleştirmiştir. Alper e görematuridi düşüncesinde Mutezile düşünürlere nispeten insan doğasının tanımlanması konusunda daha sakin bir çizgi takip edilebilmektedir. Alper e göre, Maturidi insan tanımlarına yönelik realist bir tavır sergilemektedir. Maturidi düşüncesinde, insanın şu görülen varlık olarak anlaşıldığını söyleyen Alper, onun net bir tanım ortaya koymadığını söylemiştir. İkinci oturumun diğer konuşmacısı olan Şaban Haklı, Eşari, Bakillani ve Cüveyni nin İnsan Tanımlarının Mukayesesi başlığıyla sunumunu gerçekleştirmiştir. Haklı ya göre, klasik kelam düşüncesinin mütekaddimin döneminde yaşamış olan bu kelamcılarda, ruhun latif bir cisim olduğu anlayışının ön planda olduğunu dile getirmiştir. Haklı ya göre, bu düşünürlerde insan nedir sorusu açıkça ele alınmamakla birlikte, bu soru daha çok nefs tanımları üzerinden tartışmıştır. Eşari ve Cüveyni ninnefs tartışmaları nihai tahlilde Platoncu nefs anlayışına yaklaşmaktadır. Daha sonra varlığın parçaları ve mahiyetin parçaları ayrımına dikkat çeken Haklı, insanı tanımlarken parçalarınaynı anlama gelmediğini dile getirmiştir. Haklı ya göre, Eşari nin kendi düşüncesini meadı dikkate alarak kurduğunu söylemek mümkündür. Meşşai felsefenin iki önemli filozofunun insan görüşlerinin ele alındığı üçüncü oturumda, ilk olarak Hatice Umut Farabi Düşüncesinde İnsanlık Anlamının Taşıyıcı Tikelinden, Ahlâk ve Siyasetin Öznesi Olan İnsana Geçişin Serüveni başlığı ile sunumunu gerçekleştirmiştir. Umut a göre, Farabi insan tanımı söz konusu olduğunda fıtrat, istitaat ve heyet kavramlarını kullanmaktadır. Diğer taraftan Umut a göre, Farabi tabiat kavramını kullanmaktan oldukça kaçınmaktadır. Ona göre insan iradi fiilleri icra edebilen bir varlıktır. Dolayısıyla asıl tartışılan mesele irade ve ihtiyar meselesidir. Ayrıca dolaylı olarak mizaç meselesi de konunun içine dahil olmaktadır.

3 Bunlardan daha önemlisi ise Farabi söz konusu olduğunda toplum ve toplumun yöneticisi olan filozof kral anlayışıdır.oturumun ikinci konuşmacısı olan Atilla Arkan, İbnRüşd Düşüncesinde İnsanın Doğası adlı sunumunu gerçekleştirmiştir. Meşşai bir filozof olan İbnRüşd, yine Meşşai filozofların en önemli filozofu olan İbn Sina ve Gazzali eleştirileri ile bilinmektedir. Diğer taraftan eleştirilerine rağmen, bu iki düşünürden oldukça beslenmiş olan İbnRüşd, Arkan a göre, insan tanımı söz konusu olduğunda üç türlü suret anlayışından bahsetmektedir. Bunların akli suretler, hayali suretler ve duyusal suretler olduğunu dile getiren Arkan, daha sonra akıl ile müfekkire arasında temel bir ayrım olduğunu dile getirmiştir. Aynı şekilde buna benzer bir ayrımın hatırlatma ile hafıza arasında da olduğunu söyleyen Arkan, İbnRüşd ün düşüncesini iki dönemolarak içinde ele alınmasını önermektedir. Son oturumda, İnsan ve Hayvan: Felasife için Düşünen Faslının Ayrıcalığı Ne Anlama Gelir? başlığı ile sunumunu gerçekleştiren İbrahim Halil Üçer, filozoflara göre, insan nedir sorusunun sadece insan ile ilgili olmayıp, Tanrı nedir? Doğa nedir? Varlık nedir? gibi soruları da içinde barındırdığını dile getirmiştir. Üçer, her ne kadar insan ile hayvan aynı cinsten olsa da, aralarında düşünmek ya da düşünce diye temel bir farkın olduğunu ve bu farkın bedihi olduğunu dile getirmiştir. Üçer e göre, hayvanların kendi arzu nesnelerine yönelmeleri zorunlu iken; insanda bu konuda bir zorunluluğa sahip değildir. Buna göre, insan yönelmekle yükümlü olduğu kadar yönelmemeyi de tercih edebilen bir varlıktır. Fakat bu tercih Hobbes gibi modern felsefenin ana figürlerinde İnsan insanın kurdudur anlayışına da yol açmaktadır. Sonuç olarak, insanın düşünen bir varlık olması bakımından hayvandan ayrıldığını dile getiren Üçer, kendi arzu nesnesine yönelip yönelmemesi konusunda ihtiyara sahip olduğu için, insana insanın dermanı da, kurdu da olabilme istidadını yüklediğini ifade etmektedir. Çalıştayın ikinci gününün ilk oturumunda, İbn Sina Düşüncesinde İnsanın Mahiyeti adlı sunumuyla Mehmet Zahit Tiryaki konuşmuştur.

4 İbn Sina düşüncesinde nefs kavramının önemli bir yer teşkil ettiğini söyleyen Tiryaki, sunumunda genel olarak İbn Sina nın Kitabü ş-şifa külliyatındaki, özel olarak da Kitabü nnefs kitabındaki farklı nefs tanımlarına yer vermiştir. Bu tanımlar üzerinden İbn Sina nın insan doğasına dair görüşlerinin takibini yapan Tiryaki, nefsin İbn Sina düşüncesinde fiillerin ilkesi olduğunu savunmaktadır. Bu bağlamda, nefse suret değil de yetkinlik denmesinin daha uygun olduğunu söylemektedir. Ayrıca ayrık nefslerin de bir yetkinlik olduğunu altını çizmiştir. Daha sonra Tiryaki, birinci-ikinci ayrık nefisler ayrımını yaparak, böylece benlik bilinci ve bedensellikle alakalı görüşleri ortaya koymuş ve modern dönem ile de kıyaslama yaparak sunumunu tamamlamıştır. Oturumun ikinci kısmında Eşref Altaş, Fahreddin er-razi de İnsanın Mahiyeti başlığı altında sunumunu gerçekleştirmiştir. Fahreddin Razi yi bütüncül bir bakış açısıyla baştan sona kadar anlamanın kendi içindeki zorluklarına dikkat çeken Altaş, Fahreddin er-razi nin nefs ve insan hakkında kitaplarında oldukça geniş bir malumat bulunabileceğini dile getirmiştir. Ona göre, Fahreddin er-razi nin düşüncesinde nefsin tarifi bir muğlaklık içermektedir. Razi, insan söz konusu olduğunda, nefsin tanımının imkanlarını tartışmakta ve filozofların tanımlarına ihtiyaç olmadığının altını çizmektedir. Altaş a göre, Razi düşüncesinde insan tanımı nefsin hakikati ile ilgili problemlerde ele alınmaktadır. Altaş ın ifadelerine göre Razi, insanın ya da nefsin kendine ben diye işaret edilen zatı mahsusa tekabül ettiğini söylemektedir. İkinci günün ikinci oturumunda ilk olarak konuşan Ziya Erdinç, Teftazani de Bilen Bir Özne Olarak İnsan başlığı ile sunumunu gerçekleştirmiştir. Teftazani klasik İslam düşüncesinde insan ve insanın tanımı söz konusu olduğunda, nefsin latif cisim olduğu düşüncesine yaklaşmaktadır.teftazani ye göre bedende boş kalan yerin, latif cisim ile dolduğunu dile getiren Erdinç, Teftazanidüşüncesinde idrak ve nefsin idrakları temsili nedir soruları üzerinden onun insan nefsine dair görüşlerini ortaya koymaya çalışmıştır.

5 Klasik kelam kozmolojisini kabul eden Teftazani, nefs düşüncesine dair görüşlerini bu kozmoloji üzerinden kurmaktadır. Teftazani nin örnek olarak Peygamberin bedenle miraç ettiğini dile getirdiğini ifade eden Erdinç, Teftazani nin daha sonra meleklerin latif cisimler olduğu dile getirdiğini söylemiştir. Sunumun ikinci kısmındaerdinç, nefs tartışmasını zihni varlık düşüncesi etrafında ele almıştır. Teftazani nin husul ve suretten ne kastettiğinin iyi anlaşılması gerektiğini dile getiren Erdinç, asıl meselenin burada kilitlendiğini ifade etmiştir. Husul düşüncesinin dışında, başka idrakleri de dile getirmek gerektiğinin altını çizen Erdinç, Teftazani nin bu bağlamda tikellerin idrakini de kabul ettiğini ve nefsi soyut bir cevher olarak değil, latif bir cisim olarak düşündüğünü söylemektedir. Oturumun ikinci kısmında konuşan Murat Kaş, Seyyid Şerif Cürcani nin Düşüncesinde İnsan Nefsi başlığıyla sunumunu gerçekleştirmiştir. Kaş a göre,cürcani de nefsi mücerret olarak kabul etmek güçtür. Çünkü Kaş agöre, Şerhu l-mevakıf ınnefs ile ilgili bahislerinden böyle bir sonuç çıkmamaktadır. Fakat tüm eleştirilerine rağmen Cürcani de mücerrednefs anlayışı olduğunu dile getiren Kaş, Cürcani ninnatıknefs ve insanı nefs diyerek nefsi iki ayrı kategoride ele aldığını söylemiştir. Cürcani, latif cisim olarak nefsi de bu bağlamda zikretmektedir. Ona göre, nefs ile beden arasındaki ilişki cevher ve araz ilişkisinde olduğu gibi zayıf bir ilişki değildir. Son oturumun ilk konuşmacısı olan ve Ercan Alkan ile hazırladıkları Tasavvufta İnsanın Tabiatı ve Halleri adlı metnin ilk kısmının sunumunu gerçekleştiren Nedim Tan, tasavvufun ne olduğunu ortaya koyan tanımların aynı zamanda, insan tanımlarını dile getirdiğini ifade etmiştir. Bu tanımların da daha çok tasavvufun fena düşüncesi etrafında şekillendiğini ifade eden Tan, sufilerin İnsanda Allah ı bulabiliriz düşünceleri üzerinden insan düşüncelerini geliştirdiğini dile getirmiştir. Tan a göre, metafizik ve ahlaki içerik bu tanımlarda yer almaktadır. Tan, tasavvuf düşüncesindehaller ve makamların, tasavvufun mesaili sayıldığını dile getirerek, sufilerin hal kavramını, makam kavramı ile dengelemeye çalıştıklarını söylemiştir. Sufilere göre, insanın yetkinleşmesi akli olmaktan ziyade amelidir. Tan a göre, yetkinleşme konusu ile hal ve makamlar daha da merkezi bir konum elde etmiştir.

6 Sunumun ikinci kısmını gerçekleştiren Ercan Alkan ise, Tan ın bıraktığı yerden Konevi ninmiftahu l-gayb adlı eseri üzerinden, tasavvuf düşüncesinde insan tanımını ele almaya devam etmiştir. İnsanın Hakk ın ilminde külli bir teşekkül olduğunu dile getiren Alkan, Konevi ye göre insanın Tanrı nın biliminde bir nispet olduğunu dile getirmiştir. Alkan a göre, Konevi hakikat meselesini ilahi isimler üzerinden ele almaktadır. Sufilerin düşüncesinde insanın halife olması ile bağlantılı olarak en çok tartışılan mesele onun varlığa geliş gayesidir. Tasavvuf düşüncesinde insan ile ilgili bütün anlatıların, insan-ı kamil düşüncesi ile bağlantılandığını söyleyen Alkan, tasavvuf düşüncesinin bu özgün yanları ile bir kopuşu ifade ettiğini, bir yandan da kelam ve felsefe geleneğiyle uzlaşı içinde olduğunu dile getirmiştir. Sunumların ardından katılımcılar tarafından çalıştayın genel bir değerlendirmesi yapılarak program sonlandırılmıştır.

7