Migrasyon Testleri ve Đlgili Yönetmelikler. Dr. Canan DOĞAN Uzman Araştırmacı 3 Mayıs 2010 Đstanbul

Gıda ile Temas Eden Madde ve Malzemeler, Migrasyon Testleri ve Đlgili Yönetmelikler Dr. Canan DOĞAN Uzman Araştırmacı 3 Mayıs 2010 Đstanbul

Gıda ambalajında gereksinimler Ambalaj Güvenliği??? Ambalajın Fonksiyonu Kolay taşınabilir Bilgi verir vs. Gıda ile temas eden ambalajlar ve diğer malzemeler Gıda Güvenliği??? Mevzuatlar Kontrol mekanizması Çevre Faktörü??? Atıkların değerlendirilmesi, Atıkların ağır metal içeriği Mevzuatlar 2

Gıda ile temas eden malzemeler Ambalaj malzemeleri Gıda işleme ekipmaları vs Mutfak eşyaları Kesme aparatları, eldiven vs 3

Gıda ambalajı Gıda ambalajının temel görevi :Gıdayı korumak, aynı zamanda da gıdaya zarar vermemesi yani bileşimindeki moleküllerin gıdaya geçmemesini sağlamak 4

Gıda ile Temas Eden Malzemeler Güvenilirmidir? 5

PRENSĐPTE EVET 6

Gıda - Kalıntı Ambalaj Malzemelerinden gelebilecek Kalıntıları Farklı ve çeşitli kimyasallar < 10 ppb ile 60 ppm aralığında değişen miktarlar Migrantların kompleks karışımları Bu sebeple: Potansiyel gıda katkılarında en önemli kaynaklardan biridir. Aynı zamanda gıda ile temas eden malzemelerden kimyasalların migrasyonu: Gıda Kalitesini (gıdaya göç eden maddeler gıdaya kötü koku verdiği için tüketici tercihini azaltır) Gıda Güvenliğini (gıdaya göç eden maddeler gıdaya göç edince zararlı olabilir) Etkileyebilir 7

RĐSK DEĞERLENDĐRMESĐ-Belirsizlikler Başlatıcı maddeler için Ambalajdan geçen migrantlara maruz kalan tüketicilerin büyüklüğü hakkındaki belirsizlik Reaksiyon ürünleri için Kimyasal Maddelere ait biyolojik özelliklerin karakterizasyonu ve/veya kalitatif ve kantitatif tayinleri üzerine belirsizlik 8

Kimyasal Migrasyon Gıdalarla temas eden madde ve malzemelerden gıdalara geçen maddeleri tanımlamak için kullanılan migrasyon: belirli koşullar altında ambalaj materyalinden gıda maddesine kütle transferidir. Toplam migrasyon ambalajdan gıdalara göç eden maddelerin toplam kütlesi, Spesifik migrasyon ise, ya özellikle toksikolojik açıdan önemli olan ya da migrasyon mekanizmasını ve miktarını belirlemek için düzenlenmiş deneylerde kullanılan bileşiklerden bir veya birkaç tanesinin belirlenmesidir. 9

Ambalajdaki Kimyasalların Gıdalara Hareketi Chemical Migration and Food Contact Materials, ed.by K.A.Barnes, C.R. Sinclair and D.H.Watson 10

Gıda ile temas eden gıda dışı malzemeler Geleneksel olanlar plastikler rejenere selüloz kağıt/karton cam ve seramik elastomer metal ahşap, kumaş, wax vb. Biyokaynaklı:yenilenebilir kaynaklardan yapılanlar polilaktik asit gibi Aktif Ambalaj Akıllı ambalaj 11

Migrasyon yapan kimyasallar Gıda ile temas eden malzemelerin bileşimlerinde malzemeye kazandırdığı özelliğe göre: monomer başlatıcı maddeler katalizörler çözücü ve katkılar (antioksidan, antistatik, plastikleştiriciler, ısı stabilizatörleri, boya ve pigmentler gibi ) olduğu gibi, bu maddelerin bilinen ve bilinmeyen karışımları safsızlıklar reaksiyon ve parçalanma ürünleri de olabilmektedir. 12

Mevzuatlar ve Testler 13

Mevzuatlar Ambalajlama Ambalaj Materyalleri Kağıt esaslı Ambalaj materyalleri Metal esaslı Ambalaj materyalleri Cam ambalaj Materyalleri Plastik esaslı ambalaj materyalleri TÜRK GIDA KODEKSĐ YÖNETMELĐĞĐ DOKUZUNCU BÖLÜM Ambalajlama ve Etiketleme- Đşaretleme 2002/72/EC mevzuatı ve Avrupa Birliği ne uyum çerçevesinde: 14

AB Gıda ile Temas eden Malzemeler 15

Türk Gıda Kodeksi Tebliğleri Gıda Maddeleri ile Temasta Bulunan Plastik Madde ve Malzemelerin Bileşenlerinin Migrasyon Testi Đçin Temel Kurallar Tebliği(2005/34) Gıda Maddeleri ile Temasta Bulunan Epoksi Türevi Madde ve Malzemeler Tebliği(2005/32) Gıda Maddeleri ile Temasta Bulunan Plastik Madde ve Malzemeler Tebliği (2005/31) Gıda Maddeleri ile Temasta Bulunan Plastik Madde ve Malzemelerin Bileşenlerinin Migrasyon Testinde Kullanılan Gıda Benzerleri Listesi Tebliği (2005/33) Gıda Maddeleri ile Temas Eden Rejenere Selüloz Filmlerden Yapılmış Madde ve Malzemeler Tebliği(2009/64) Gıda Maddeleri Đle Temasta Bulunan Seramik Malzemeler Tebliği(2001/38) Gıda Maddeleri Đle Temas Eden ve Vinil Klorür Monomer Đçeren Madde ve Malzemeler Hakkında Tebliğ(2002/5) Gıda Maddeleri Đle Temasta Bulunan Madde ve Malzemeler Tebliği(2002/32) Madde ve Malzemelerden Gıda Maddelerine Geçen Vinil Klorür Miktarı Analiz Metodu Tebliği(2002/23) 16 Madde ve Malzemelerdeki Vinil Klorür Monomer Miktarı Analiz Metodu Tebliği (2002/22)

Ambalajlama Madde 19- Ambalajlama ile ilgili kurallar aşağıdadır: a) Türk Gıda Kodeksinde yer alan tüm gıda maddelerinin ambalajlanması zorunludur. b) Ambalajlanmış gıda maddesi, ambalajı değiştirilmediği veya açılmadığı sürece gıda maddesine erişilemez durumda olmalıdır. c) Gıda maddelerinin ambalajında kullanılan plastik materyallerin teknik özellikleri EK-23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35 ve 36 da verilmiştir. d) Gıda ambalaj materyali olarak üretilmemiş basılı ve yazılı kağıtlar, yeniden işlenmiş kağıtlar ve plastikler gıda ambalaj materyali olarak kullanılamazlar. Ancak, üretim çapakları ve kenar fireleri geri dönüşümlü plastik olarak değerlendirilmez ve işletme dışına çıkmadan, üretimin bir parçası olarak, iyi üretim uygulamaları çerçevesinde ve ilgili mevzuat hükümlerine uygun olmak kaydıyla kullanılabilir 17

Ambalaj Materyalleri Madde 20- Ambalaj materyallerinin genel özellikleri aşağıdadır: a) Ambalaj materyali gıda maddesini özelliğine bağlı olarak sıcaklık değişimleri, nem, hava, ışık gibi olumsuz dış etkenlerden korumalıdır. b) Gıda maddelerinin bileşiminde istenmeyen değişikliklere ve organoleptik özelliklerinde bozulmalara neden olmamalı ve gıda maddesiyle etkileşim göstermemelidir. c) Ambalaj materyali üzerinde izin tarihi ve numarası ile üretici firmanın adı, bulunduğu il ve plastik materyalin kimyasal adlarının baş harfleri belirtilmelidir. d) Doldurma, taşıma ve depolama koşullarına dayanıklı ve istiflemeye uygun olmalıdır 18

Kağıt Esaslı Ambalaj Materyalleri-1 Madde 21- Kağıt esaslı ambalaj materyallerinin kullanımıyla ilgili kurallar aşağıdadır: a) Gıda maddelerini doğrudan sarmaya veya içine koymaya uygun kağıt, karton, oluklu mukavva vb. içindeki maddenin bileşimini ve duyusal özelliklerini değiştirmeyecek, dışarıya sızıntı ve akıntı yapmasına imkan vermeyecek nitelikte olmalı ve gıda ile direkt temas halindeki yüzey boya içermemelidir. b) Gıda maddeleri ile doğrudan temas edecek kağıt ve kartonların bileşiminde titandioksit (TiO2) % 3 ü, kurşun 20 mg/kg ı, arsenik 2 mg/kg ı, klorür %0,2 yi, poliklorbifenil 2 mg/kg ı ve formaldehit miktarı 15 mg/kg ı geçmemelidir. 19

Kağıt Esaslı Ambalaj Materyalleri-2 Gıda ambalaj materyali olarak üretilmemiş basılı ve yazılı kağıtlar, yeniden işlenmiş kağıtlar ve plastikler gıda ambalaj materyali olarak kullanılamazlar. Yumurta violleri, meyve violleri ve gıda ile direkt temas etmeyen oluklu mukavva kutu üretiminde Madde 21' deki kriterleri sağlamak, ürün özelliklerine ve tekniğine uygun üretilmek kaydıyla yeniden işlenmiş kağıt kullanımına izin verilir. 20

Metal Esaslı Ambalaj Materyalleri Madde 22- Metal esaslı ambalaj materyallerinin kullanımı ile ilgili kurallar aşağıdadır: a) Gıda maddelerinin konulduğu paslanmaz çelik dışındaki metal esaslı ambalajlar gıdanın özelliğine göre kalay, krom, kromoksit, alüminyum folyo, lak veya plastik ile kaplanmış olmalıdır. Kaplama maddeleri kaplanılan tüm yüzeylere homojen bir şekilde dağılmalıdır. Lak ve plastik kaplamalarda bu maddelerin özellikleri plastik maddelerin teknik özelliklerine uygun olmalıdır. Kalay miktarı en az 4.9 g/m2, krom miktarı en az 50 mg/m2 ve kromoksit miktarı en az 7 mg/m2 olmalıdır. b) Kaplama maddelerinin bileşiminde, Antimon, Kadmiyum ve Arsenik miktarı % 0,02 den, Kurşun miktarı % 0,5 den fazla olmamalıdır. c) Alüminyum folyo ve tüplerde alüminyum miktarı en az % 95 olmalıdır. d) Metal kapların kalaylanmasında kullanılan kalayda arsenik bulunmamalıdır. e) Metal ambalaj kapaklarında kullanılacak contalar, kapak kenarına homojen bir şekilde dağılmalı, kopma olmamalı, ısıl işlemlerden zarar görmemelidir. Contaların özellikleri de plastik maddelerin teknik özellikleri bölümüne uygun olmalıdır. f) Asitli gıdaların ve içkilerin çinko ve çinko ile galvanize edilmiş kaplarla teması yasaktır. 21

Cam Ambalaj Materyalleri-1. Madde 23- Cam ambalaj materyallerinin kullanımı ile ilgili kurallar aşağıdadır: a) Cam ambalajların tipleri, büyüklükleri ve biçimleri çok çeşitli olmakla birlikte gıda maddeleri için kullanılanlar beş grup altında toplanabilir: 1- Bira meşrubat ve maden suyu şişeleri, 2- Kavanozlar, süt, meyva suyu ve ketçap şişeleri, 3- Su şişeleri, 4- Alkollü içki ve şarap şişeleri, 5- Sürahi, damacana gibi şişeler. b) Çeşitli cam ambalajlar için olması gereken en az iç basınç değerleri aşağıda verilmiştir: Cam Ambalajın Sınıfı Đç Basınç Dayanımı» Kg/cm2 Bira şişeleri Geri dönüşlü 12 Geri dönüşsüz 10 Meşrubat şişeleri Geri dönüşlü 16 Geri dönüşsüz 10 Maden suyu, meyve suyu şişeleri 10 c) Cam kapların ani sıcaklık değişimine dayanım dereceleri en az 42 C olmalıdır 22

Cam Ambalaj Materyalleri-2 d) Cam ambalajın içindeki ürüne bağlı olarak meydana gelebilecek basınç dikkate alınarak, dolum sırasında tekniğine uygun tepe boşluğu bırakılmalıdır. e) Cam kapakların ağzına konulan madeni kapaklar ve mantar tıpaları bir kere kullanılmalıdır. f) Mantarların yapıştırılmasında, suda çözünmeyen ve toksik olmayan yapıştırıcılar kullanılmalıdır 23

Plastik Esaslı Ambalaj Materyalleri-1 MADDE 22 Gıda ile temas eden plastik esaslı madde ve malzemelerin kullanımı ile ilgili aşağıdaki esaslara uyulur. a) Gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastikler, yüksek molekül ağırlıklı polimerlerden oluşmalı ve gıda ile kimyasal etkileşime girmemelidir. Gıda ile temas eden madde ve malzemenin yapısında kalabilecek monomerlerin miktarı plastiklere ait teknik özelliklerde belirtilen kriterlere uygun olmalıdır. b) Gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastiklere üretim sırasında katılan; plastikleştirici, antioksidan, stabilizör, emülgatör, parlatıcı, katalizör gibi katkı maddelerinin miktarı, gıda maddesinin kalitesini değiştirmeyecek ve toksik bir etki yapmasına neden olmayacak düzeyde olmalıdır. c) Gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastik malzemeler ve ambalajlar gıda maddelerini absorbe etmemeli, gıdayı sızdırmamalı, tat, koku ve rengini değiştirmemeli, taşıma ve depolama şartlarının gerektirdiği fiziksel ve mekanik özelliklere sahip olmalıdır. 24

Plastik Esaslı Ambalaj Materyalleri-2 d) Gıda ambalajı olarak kullanılan plastikler bir kez kullanılabilir. Ancak plastik madde ve malzemenin yapısı ve şekli değiştirilmeksizin hijyenik koşulların tekrar sağlanarak yeniden kullanımı ile ilgili usul ve esaslar Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından düzenlenir. e) Gıda ile temas eden madde ve malzeme olarak kullanılacak plastikler veya diğer malzemelerin; yapıştırma, sıvama, laklama, nüfuz ettirme gibi metotlarla kaplanmasında veya laminasyonunda kullanılan ve plastik madde içeren ürünler ile reçine kaplamaları bu bölümde belirtilen niteliklerde olmalıdır. f) Gıda maddeleri ile temas edecek plastiklerde kullanılacak boyar maddeler gıda maddelerine geçmemeli ve toksik madde içermemelidir. 25

Plastik Esaslı Ambalaj Materyalleri-3 g) Boyar maddeler yüksek saflık göstermeli ve aşağıdaki esaslara uygun olmalıdır; 1- Boyar maddenin içinde bulunan 0.1 M HCl de çözünen metal ve metaloidlerin miktarı aşağıdaki sınırları aşamaz: Kurşun % 0.01 Arsenik % 0.01 Krom % 0.1 Antimon % 0.05 Civa % 0.005 Kadmiyum % 0.01 Selenyum % 0.01 Baryum % 0.01 2) 1 M HCl de çözünen ve anilin cinsinden hesaplanan boyar maddedeki sülfone edilmemiş primer aromatik amin miktarı 500 mg/kg ı aşamaz. Benzidin, betanaftilamin ve 4-aminobifenilin her biri ya da bunların toplamı 10 mg/kg ı geçemez. 3) Anilin sülfonik asit cinsinden hesaplanan boyar maddedeki toplam sülfone edilmiş aromatik amin miktarı 500 mg/kg ı geçemez. 26

Plastik Esaslı Ambalaj Materyalleri-4 4) Karbon siyahının toluen ekstraktı en çok % 0.15 olmalıdır. 5) Dekaklorobifenil cinsinden hesaplanan ekstrakte edilebilen poliklorbifenillerin miktarı 25 mg/kg ı geçemez. g) Plastiklerin yapısına giren kimyasal maddelerin gıda benzeri çözücülerle migrasyonu 60 mg/kg veya 10 mg/dm² yi geçemez. Migrasyon ve ekstraksiyon çalışmaları kendi kategorilerindeki gıdalarla normal kullanım koşullarındaki en yüksek sıcaklıkta ve en uzun sürede yapılmalıdır. ğ) Gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastik maddeler kolay kırılmayan, yırtılmayan ve şekil bozukluğuna uğramayan bir yapıda olmalıdır. 27

Migrasyonu etkileyen etmenler Gıda ve gıda maddeleri Migrasyon Gıda ile temas eden gıda dışı malzemeler Gıda maddelerinin özelliği Temas süresi Temas yüzey alanı Ambalaj malzemesinin içeriği ve miktarı Temas ısısı 28

Gıda ile temas eden malzemelerin güvenliği Gıda maddelerine kimyasalların güvenli olmayan miktarlarının migrasyonlarının engellenmesi: 1-Dolaylı gıda katkı maddelerinin bulunduğu ortamda testi 2-Toksikoloji verileri olan maddelerinin kullanımı 3-Migrasyon testleri Toplam migrasyon+her bir madde için spesifik migrasyon 29

TEST : metot ihtiyacı ŞART: Gıda maddelerinin en kötü şartlarda temas ettiği malzemenin test edilmesi (Sıcaklık, süre, gıda benzeri) En genel olan test koşulu:40 oc 10 gün Ancak, Test koşullarının gerçek kullanıma uygun olması ve benzemesi gerekli 30

Toplam Migrasyon (plastikler) Gıda ile temas eden malzeme (EN 11861/15)Toplam migrasyon testleri Üst limit 10 mg/dm2 veya 60 mg/kg temas malzemesi hangi gıdalar için Gerçek Örnek Sulu gıda ürünleri için Alkollü gıda ürünleri için Asidik gıda ürünleri için Gıda Benzeri destillenmiş su 10% (veya daha çok) etanol 3% Asetik asit Yağlı gıda ürünleri için Zeytinyağı, ayçiçek yağı vb. yağın yerine geçme testi izooktan, %95 lik etil alkol 31

gıda maddesi hangi şartlarda malzeme ile temas ediyor Temas süresi, Temas sıcaklığı Temas Süresi Test Süresi t 0.5 saat 0.5 saat 0.5 h < t 1 saat 1 saat.. t > 24 saat 10 gün Temas ısısı Test ısısı T 5 C 5 C 5 C < T 20 C 20 C 20 C < T 40 C 40 C.... 121 C < T 130 C 130 C 130 C < T 150 C 150 C T >150 C 175 C 32

Malzemenin test edilmesi Sonuç: Toplam migrasyon 33

Spesifik Migrasyon EN 13130-1/28 3000 nin üzerinde madde ve malzeme bu kapsam içerisinde değerlendiriliyor, Spesifik migrasyon analizleri için: GC (FID, ECD,MS) HPLC (UV, FL, DAD) veya UPLC LC-MS/MS ICP-MS(OES, AES) veya AAS cihazları kullanılıyor, 34

Ancak çok uzun ekstraksiyon aşamalarından sonra yapılan analizlerin doğruluk, tekrarlanabilirlik, tekrarüretilebilirlik testleri (validasyon çalışmaları) uzun soluklu çalışmalar, Spesifik migrasyon limitlerinin düşük olması ve düşük tanınma ve tayin sınırları çalışmaları kapsamı genişletmekte, 35

Spesifik migrantlar Ftalat bileşikleri, Primer aromatik amin bileşikleri, ESBO, Bisfenol A, Bisfenol F BADGE, BFDGE, NOGE Melamin Ağır metaller 36

Tübitak Marmara Araştırma Merkezi Gıda Enstitüsü nün Gıda Ambalajlama Güvenliği ve Teknolojisindeki Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kapasitesinin Đyileştirilmesi Projenin Süresi: 3 yıl (2008-2011) Projenin Bütçesi: 950.000 Euro Proje desteği: FP7 AB Projesi Stratejik Amaçlardan biri: Gıdayla temas eden maddelerden gıdaya geçen spesifik kimyasal (Spesifik Migrasyon Analizleri) maddelerin belirlenmesi, 37

TÜBĐTAK MAM GIDA Ens. Ambalaj Lab. Toplam migrasyon testleri (su, etil alkol, asetik asit, zeytin yağ, yağın yerine geçme testi) Kağıt ve Melamin Örneklerinde Formaldehit, Pb ve Cd Analizleri Seramiklerde Pb ve Cd analizleri Çeşitli polimer içeren ambalaj malzemelerinde uçucu olarak bulunan monomer, katkı ve bulaşanların kalitatif tayinleri Gıda ile temas eden malzemelerde Melamin (2,4,6-Triamino- 1,3,5-triazine) analizleri Gıda ile temas eden malzemelerde Bisfenol A,Bisfenol F analizi Gıda ile temas eden malzemelerde BADGE analizleri Gıda ile temas eden malzemelerde Ftalat analizleri Gıda ile temas eden madde ve malzemelerde Primer aromatik amin analizleri Gıda ile temas eden malzemelerde ağır metal analizleri, Teneke ve konsrve kutularda lak ve kalay miktarı analizleri, Ambalaj kaynaklı koku tayinleri (HS-GC-MS) Malzemelerin karakterizasyonu (ATR FT-IR) 38

TÜBĐTAK MAM GIDA ENSTĐTÜSÜ P.K.21, 41471 Gebze Kocaeli TEL: 0262 677 32 74 FAX: 0262 641 23 09 Canan.Dogan@mam.gov.tr Safetechnopack@mam.gov.tr teşekkür ederim 39