1964 TE EYÜP SIRTLARINDAK P YER LOT KAHVES

1964 TE EYÜP SIRTLARINDAK P YER LOT KAHVES Sabiha TANSU Gümülcene de do du. Çocuklu unun geçti i ege yöresinin yaflam tarz n (Türkmen ve Yörükler) ve renkli giysilerini yak ndan tan d. Nuri yem den resim dersleri ald ve karma sergilere kat ld. Avrupa gezisi s ras nda gördü ü kostüm müzeleri ve cafelerden etkilendi. 1964 y l nda Piyerloti kahvesini eski türk kahve gelene ine uygun olarak düzenledi. Turistik yaz lar için gezdi i yörelerden kad n bafll klar toplayarak bafllad koleksiyon çal flmas 16. 17. yüzl la ait yaflam tarz n n tan olarak çok de erli kültür hazinesine dönüfltü. Gelin bafl tak lm fl bir portresi madeni 50 kurufllara bas ld. Ulusal ve uluslararas seminerlerde bildiriler sundu. Yay nlanm fl kitaplar ve dergilerde ç kan çeflitli yaz lar yan nda, festivallerde ald ödüllerle de çok yönlü yaflam n sürdürmektedir. 270

Eyüp tepelerinde yer alan Piyer Loti Kahvesi ne hiç gittiniz mi? Ve oradan günefl bat m n seyrettiniz mi? Akflam olunca Haliç in sular alt n rengine dönüflür. Güneflin son fl klar sular n üzerine serilir, sakin dingin bir flekilde akflam uykusuna yatar. Bir de kahvenin mistik havas, tepeden görülen eflsiz manzara, içe çekilen o ilahi hava, sanatkarlar, yazarlar, flairleri derinden etkilemifltir hep. Bir zamanlar stanul da bulunan deniz subay Piyer Loti de Haliç in bu manzaras n n insan ruhuna huzur veriflini hisseder ve bu duyguyu yaflamak için kahveye s k s k gelir, mehtapl gecelerde de bir has r üstünde yatarak sabahlarm fl. Bu tutkusunu paylaflmak için stanbul a gilen ecnebi dostlar n, zarif han mlar, Eyüp te eflek üzerin bindirip tepedeki manzaraya hakim olan kahvehaneye ç kar rm fl. Gelen dostlar, bu geziden çok memnun kal rlarm fl. Piyer Loti, o zaman n stanbul unu, stanbul yaflam n ve kültürünü Aziyade roman yla Bat ya tan tm fl. En mühimi Türkiye yi, stiklal Savafl s ras Avrupa bas n nda Atatürk ün mücadelesini bir gönüllü olarak destekler, o nedenle, sonradan bu kahveye Piyer Loti Kahvesi denir. O nedenle stunbul a gelenler Piyer Loti Kahvesi ne u ramadan dönmek istemesler. Ben de Avrupa ya gitti imde Viyana ve Paris kahvelerinden çok etkilenmifltim. Eskiden bizde oldu u gibi, bu kahveler, Avrupal lar n kültür evleri gibiydi. Günlük gazeteler okunuyor, sohbetler ediliyor, mektuplar yaz l yor; Meflhur yazar çizerler, ressamlar artistler kahvelerde bulufluyorlard. orada çal flan tertemiz garson k zlar, kahveyi iflleten genç bakal, manzik, güleryüzlü kad nlar... Mis gibi kahve kokosu içinde geçen s cac k zaman, insana yaflam sevinci veriyordu. Güzel bir bahar gününde böylesi duygular içinde istanbul a dönünce Haliç e karfl bir kahve içmek için Piyer Loti Kahvesi ne ç kt k. Geçen zaman içinde Piyer Loti Kahvesi harabeye dönüflmüfltü. Ama tafl yla, topra yla, ulu a açlar yla, mor salk ml eski, ahflap evleriyle, tekkesi, türbesi, çeflmesi, namazgah yla, arnavut kald r - m yollar yla eski bak ms z Osmanl mezarl klar yla çevre, tümüyle terkedilmiflli inin hüznünü yafl yordu. Bu görüntüden etkilenip ben de hüzünlendim. Mezarl n içinde iki Avrupal resim yap yorlard. ayakta Haliç i seyredenler, foto raf çekenler, çevreyi dolaflan turistler oturacak do ru dürüst bir yer bulamad klar gibi bir Türk Kahvesi içme olanaklar da yoktu. Egzamal elleri olan yafll ca bir adamca z küflenmifl, bolalar dökülmüfl, eski bir teneke kahve tepsisi üzerinde sar su gibi çaylar gezdirerek servis yap yordu. Getirdi i çay ald m, içemedim. Kahvehanenin iç k sm n görmek istedim. Kalkt m kahvenin önünde, ayaklar n uzatarak oturmufl boylu poslu adaman yan na gittim. çeri girebilir miyim? dedim. Girin görün han m abla. dedi alayl bir sesle. çeriye ad m att m, efli in alt ndan f fl diye balç k gibi kirli su, bacaklar ma do ru s çrad ve hayretle ilerledim. Döndüm, kap n n yan nda bir tezgah n üzerinde su tenekesi, alt nda bir plastik le en, bardaklar orada y kan yor ve o suda yere ak p betonun alt nda birikti i için basar basmaz eflikten su s çr yor. çerisi k r k dökük sandalye ve masalarla dolu. Duvarlar sigara duman ndan sap sar olmufl, pencerelerin çerçevleri döküldü dökülecek, ahflap tavan n bir k sm afla do aru inmek üzere... Duvarla- Resim 1. Süheyl Ünver (çizim) Benim Gözümde stanbul, BB Yay nlar Resim 2. Sabiha Tansu Süheyl Ünver le birlikte 271

Resim 3. Kahveyi ilk keflfeden isim babas Piyer Loti, (Eyüp Belediye arflivi) Resim 4. Kahvenin çay oca Resim 5. Tarihi Piyerloti Kahvesi r n s valar dökülmüfl, oyuklardan tahtalar gözüküyor. Çay oca na bak yorum, çay oca daha berbat... Bir beton tezgah üzerinde bir gaz oca. Gaz oca n n üzerinde alüminyum bir semaver üzerine simsiyah bir demlik oturtulmufl. Biraz ileride bir oyuk var, bir koyun ba l, koyunn yan nda bir gaz tenekesi, tuvalet olarak kullan l yormufl, dolunca yallah tepeden afla döküyorlarm fl. Kahveyi iflleten genç adam rahatl kla adeta dalga geçerek anlat yordu. Kahve duvarlar n n oyuklar nda farelerin nas l cirit att klar n da... Buradan mi dem bulanarak kendimi d flar ya att m. K saca harabeye dönmüfl bu kahvede, görüldü ü gibi akar su yok, kanalizasyon yok, tuvalet yok, temizlik yor, içilecek bir bardak temiz su, bir fincan kahve, çay yok, sadece tavandan bir ampul sallan yor, flte ümit fl bu dedim... ve k s sürede restore edilip gelen konuklara bir fincan köpüklü Türk Kahvesi sunulabilir. Kahveyi ne pahas na olursa olsun, al p onarmaya o an orada karar verdim... Ertesi gün, ben yüre imin sesiyle, yan ma eflimin bir mimar arkadafl n al p, mütevazi bir flekilde giyinip do ru kahvenin yan ndaki ahflap eve gittim. Ev sahibeleri sedirin bir köflesindeki kedileri klad rarak oturmam z için yer aç lar... Her cins kedi vard. Eski stanbul ailesi, bir anne, bir k z ve damattan olufluyordu. Düflüncemi kendilerine aç klad m. Kahveyi kiralamak iste imi söyledim, olur dediler. Siz önce kahveciyle konuflun, o ç karsa biz sizeveririz. Evden vedalaflarak ayr l p do ru kahveye gittim. Bu sefil manzara içindeki kahveyi çal flt ran kifliye fikrimi açt klad m. Olur dedi; Bana hava paras verin yar n ç kay m, anlaflt k. Ertesi gün kahveyi sekiz y ll na kiralad m... hava paras n alan kahveci de bu arada kahvede flak r flak r oynam fl sevincinden. Tabi mülk sahipleri durumdan çok memnun; çünkü onlar da ald klar hava paras yla büyük han m n koluna alt n bilezikler takm fllard. Oysa verdi- im hava paras yla kahveyi sat nalabilirmiflim. Ben o periflan kahvenin o haline bir an önce son vermek için ç rp n yordum. Hemen bu pisli i temizleyip onarmaya bafllad m... Benim bu faaliyetime, sanatkar han m arkadafllar m, özellikle Al m Karamürsel, ailem, dostalar m, akademi çeveresi, tüm bas n ve yazarlar, olumla bir yolda destek verdiler. Direksiyon bafl nda oradan oraya dolafl yordum. Belediyelere sular idaresine, Mezarl klar Müdürlü ü nü, PTT ye, Bahçeler Müdürlü ü ne müracaat edip istek dilekçeleri verdim. Kahvenin onar m ve eflyalar n tamamlamak için Bedesten e, eski eflya satan yerlere, marangozhanelere u ray p gereken eflyalar al p yukar kahveye tafl yordum. O ara bir flans eseri iki tane önemli marangoz bulundu. Eskiden sarayda yetiflmifller, eski iflleri gayet iyi biliyorlard. Kahveyi bu iki usta eski kahvehanelere uygun flekilde onrd lar. Eski gravürlere bakarak kahve oca n n ahflap bölmeleri, raflar, pencereleri, renkli camlar, çerçeveler, tavan, kap, sedirler, d fl ahflap kaplamas, çardak, tarabzanlar hep yeniden yap l d. Baz parçalar da eski ahflap evlerin y k nt lar ndan al nd. Kahve oca n n davlumbaz ile semaveri sar prinçten eskiyi taklilt ederek, üzeri Osmanl karanfil desenleriyle bezenildi. Yine sar dan, bak rdan boy boy kahve cezveleri, yuvarlak ask l, ask s z kahve tepsileri, siniler kallavi kahve fincanlar, parmakl mavi, beyaz k rm - z seramik kahve, çay tabaklar, alt n yald zl Paflabahçe çay fincanlar, semaverler, nargileler, poselen demlikler, yeni kurulan kahve oca n n çevresine s raland... Sayd m malzemeler Türk Kahvesinde kullan lan eflyalard. Pek ço u da piyaada sat - l yordu. Zaten bunlar var olan bir kültürün devam yd. 272

Kahvenin içini döflemek için eski aynalar, ahflap oymal köflelikler, raflar, lambal klar, sedefli sehpalar, mangallar al nd. Hepsi cilalan p, temizlenerek yerli yerine kondu. Dekoru tamamlanan kahvenin can damar olan baz ihtiyaçlar da temin edildi. Restore edip temizledi imiz kahvenin bitifli inde tuvaletsiz, susuz, tek odal bir gecekondu vard. ki üç küçük çocuklu bir aile orada bar n yordu. Buras da sat n al n p restore edilip kahveyle ba lant l bir flekle getirildi. Böylece ikinci bir yat r m yap lm fl oldu. Etraf na çiçekler dikildi, böylece kahvenin küçük mekan genifllemifl oldu. Kahveye sular idaresinden özel su hatt çekildi. Bu sudan sa sol komflulara da tuvalet ve ev temizli i için verildi. PTT ye müracaat ederek telefon ba land, posta kutusu kahvenin önündeki a aca as ld, özel olarak Piyer Loti istampas al nd. Kahveyi tan - t c Frans zca ve Türkçe broflürler bas ld. Eyüp yollar na Piyer Loti ye gider diye levhalar dikildi. Piyer Loti nin kitaplar toplan p, bir kütüphaneye yerlefltirildi. Eski foto raflar al n p duvarlara as ld. Piyer Loti nin büstünü heykeltrafl Al m Karamürsel yapt ve kahvenin önüne bir kaidenin üzerine oturtularak kondu. Ne yaz k ki, sonraki y llarda bu sanat eseri olan büst, çal nd, yok oldu... Sadece kaidesi kald. Gümüflsuyu üzerindeki kahveye do ru uzanan mezarl k duvarlar onar ld. Mahallenin ahflap karakolunu istek üzerine tamir ettirdik. Bu faaliyetim sürerken Eyüp Belediyesi de Tafll Tarla dan bafllayarak Piyer Loti ye kadar gelen yolu geniflletip yeniden düzenledi. Halk bu yolun aç l fl na o kadar sevindi ki herkes, o eski yerleri onaran han m yollar yapt rd, biz ona gidelim de bizim yollar m z da açt rs n diye söylentiler ortal a yay ld... flte tüm bu geliflmeler befl ay gibi k sa bir zamanda tamamland. Türk Kahvesi nin kahve oca, kömür atefliyle yeniden yand. Üzerinde tavflan kan çay demlendi, küllü ateflte, orta, flekerli, sade, köpüklü kahvelerin piflmeye bafllad gün, kahvenin aç l fl seçkin bir davetli grubu önünde görkemli bir flekilde yap ld. Milli k - yafetli genç k zlar, delikanl lar, p r l p r l parlayan kahve tepsileriyle alt n gibi yanan çay bardaklar içinde tavflan kan çaylar, kallavi fincanlarda köpüklü kahveler, lokumlar, simitler, ka- t helvalar, kurabiyeler sundular. O gün hayallerimi gerçeklefltirmenin mutlulu unu ve yorgunlu unu yafl yordum... Türk Kahvesi ne ve Türk dostu Piyer Loti ye gereken ilgi böylece gösterilmifl oldu. Bu kahvenin aç l fl bas nda genifl yer ald. Ve büyük bir turist ak - n na u rad k. Otobüslerin Piyer Loti den tafll tarlaya kadar s raland günler oluyordu. Bu kalabal a kahve, çay servisi yapmam z imkans zlafl yordu. Kahvenin içi, d fl insan seliyle dolup tafl yordu. O tarihte, henüz Bo az Turlar bile bafllamam flt. O nedenle rehberler, gelen turistlerin hepsini Piyer Loti ye getiriyorlard. Kahvenin otantikli- i, kahve tak mlar ve çevrenin tanzimi ve tertemiz olmas, çiçeklerle bezenmifl oluflu gelenleri etkiliyordu. Kahvede çal flan genç k zlar ve delikanl lar, geleneksel giysilerle servis yap yorlard. Turistler buray yaflayan bir müze olarak de erlendiriyorlard ve k sa sürede bütün turistik rehberlerde yer ald. Fakat çok ucuz bir mahalle kahvesi fiyat na servis yap l yordu. Bu flöhretin üzerine Ankara ya gidip cesurane giriflimimle turistik belge alabilmek için Turizm Bakanl - na müracaat ettim. O tarihe kadar hiçbir kah- Resim 6. Piyerloti reklamlar nda kullan lan bir afifl foto raf. (Bugün kahveyi iflleten Nedim in dedesi Halid Efendi) Resim 7. Piyer Loti heykeli ve d flar dan bir görüntü. 273

Resim 8. Piyerloti tan t m lar nda kullan lan foto raf. Resim 9. Piyer Loti kahvesinin içi, (Eyüp Belediye arflivi) veye turistik belge verilmemiflti. Turizm Bakanl ç kartt bir kanunla Piyer Loti ye turistik belge verdi. Ve ona göre yeni bir fiyat listesi düzenlendi. Birçok yabanc ve yerli filmler Piyer Loti de çevriliyordu. Dünyan n bütün meflhur kiflileri oradan gelip geçiyordu. Yazarlar n, çizerlerin, sanatç lar n toplant yeriydi. Haftada bir saz flairleri gelir, çalar, söyler, folklor oyunlar oynan r, Pazar günleri geleneksel Karagöz oynat rlard. Ve bilhassa stanbul da görevli ecnebiler çocuklar n al p grup grup gelirlerdi. fiiir günleri tertiplenirdi. Nedret Güvenç, Özdemir Asaf gibi ünlüler fliir günlerine renk katarlard. Kahveye gelen dostlara, yazarlara, gazetecilere, Devlet konuklar na ve görevlilerine komflulara kahve, çay, meflrubat kahvemizin ikram yd. Eyüplü olan Cumhurbaflkan m z Fahri Korutürk her y l aile kabirlerini ziyaret eder ve sonra kahveye gelir, oturur, bir köpüklü, orta flekerli kahvemizi içerdi. flte yine bir dost kahvemizi ziyaret etmek istiyordu... 1973 May s ortalar Ankara dan stanbul a gelen ve Tepebafl nda Londra Otel de kalan Merhum fievket Süreyya Bey i otelden al p Piyer Loti kahvesine götürecektim... Bir taksiye bindik, Sütlüce den geçerek yol al yorduk. Çevrenin bak ms z periflan halini gören fievket Bey kahr ndan inim inim inliyordu. Bu hal bana çok dokundu, zor geldi, ama gördü üm iyi oldu. Geçenlerde Avrupa dan gelen bir bilim adam Haliç kenarlar ndaki yal lar, çevredeki çiçek bahçelerini, ormanlar, mesire yerlerini belgelerle gösterdi ve bir zamanlar yaflanan hayat düm detaylar yla anlatt... dedi. Say n fievket Bey bu yolculuktan sonra çok kederli bir flekilde Piyer Loti ye ulaflt, üzgündü, düflünceliydi, Halice karfl bir ayva a ac n n alt ndaki sandalyeye oturdu. Kendisine orta flekerli bir kahve sunduk, kahvesini yavafl yavafl yudumlarken ayva a ac n n çiçeklerini koklayarak bana döndü, Buralar n eski halini bozmadan nas l düzeltilebilece ini, yeni yaflama kat - labilece ini, eski mimariyi bozmadan, y kmadan, betona dönüfltürmeden, nas l düzenlenebilece ini gösteriyorsun. Sen burada bir mum fl - s n. Ahh Sabiha k z hayat n n bu kadar zor oldu unu bilmiyordum, dedi. Y llarca Piyer Loti yi y k p betona dönüfltürme isteklerine karfl gelerek olay n savunucusu oldum. Y k m taraftar olanlar n yan nda içte ve d flta direniflimi destekleyenler de vard. Fransa daki Piyer Loti Cemiyeti, Turing Kulübünün kurucusu Reflid Saffet Atabinen ve Çelik Gülersoy da kahvenin bu halini muhafaza etme olay - na destek veriyorlard. Kahvenin müdavimlerinden olan Prof. Dr. say n Süheyl Ünver Hür Düflünce de 19 May s 1966 daki makalesinin bafll flöyleydi? Y kmal m? Düzeltmeli mi?. stanbul a gittin mi? Gittim. Eyüp Sultan 274

gördün mü? Gördüm. Gümüflsuyu na ç kt n m? Ç kmad m. Öyle ise sen stanbul a gitmemiflsin denirdi. Çünkü bu kahvenin bulundu u yamaçtan stanbul çok mükemmel görülebilir. Gidenler ve görenler bizi tasdik eder. stanbul u bu kadar güzel gören yerimiz nadirdir. fiimdi duyuyorum ki bu kahvenin sahas istimlak edilecek, büyük ve beton bir salon yap lacakm fl. Olmaz böyle fley. Fikirler baltalanmal m? Yerine göre evet. böyle bir tasavvur kadar feci düflünce olamaz. Resim 10. Milli k yafetlerle Piyer Loti de kahve sunan ö renci. Bugün hepimizin gördü ü gibi y llar geçtikten sonra, stanbul Büyükflehir Belediyesi ve Eyüp Belediyesi nin karar yla bu tepede baz k - s mlar istimlak edilerek eskiye uygun bir flekilde restore edilip imar edildi. 1964 te Piyer Loti Kahvesi nde yanan mum fl, zaman içinde çevresini böylece ayd nlatt. Evet. Piyer Loti Kahvesi ve bu tepe, geçmifl yüzy llar n efsanesi gibidir. Bu mekanda, sislerin ard nda kalm fl gizemli bir hava vard r. Böylesi mistik bir havay hissetmek isterseniz, Eyüp camisinin yan ndan, mezarl klar n içinden, yukar do ru bir yol ç kar, bu yoldan yavafl yavafl yürüyerek, çevrenizi seyrederek Piyer Loti Kahvesine gidebilirsiniz. E er flans n za lodosun esti i bir günse, selvilerin ç kard sesin çevrede yank lanmas n n b rakt ilahi u ultuyu tüm vücudunuzda hissedersiniz. Ve ölümle, yaflam n tüm gizini duyarak yukar do ru ç kars n z. Bu duygunun zevkine varan baz eski stanbul lular lodosun esti i gün bu u ultuyu dinlemek için mezarl klar aras ndan yürüyerek gelip saatlerce otururlard. flte böyle bir ortamda tepeye vard n zda Haliç tüm ihtiflam yla önünüze seriliverir. Ve stanbul un ilahi bir flehir oldu- unu düflünürsünüz. fiimdi Piyer Loti Kahvesi daha da geniflleyerek, onar larak Türk Kahvesi gelene ini sürdürüyor. Sa olsunlar, varolsunlar. Nedim üç yafl ndan beri elimde ve kahve ortam nda gazoz kapaklar n toplayarak, sonra garsonluk yaparak büyüdü. Çekirdekten bir kahveci olarak yetiflti. Ve Sabiha Ablas n n b rakt esere, eflyalara daima sahip ç kt ve onlar korudu. 1964 te restore edilen Piyer Loti Kahvesi 20. ve 21. asra hizmet ederek ve örnek olarak devam ediyor. Piyer Loti Kahvesi nde size sunulan kahveyi yudumlarken, do an n güzelli ini, Bizans n, Osmanl n n sanat eserlerini, tarihi yerlerini bir arada izlersiniz, bu flehir, medeniyetlerin, imparatorluklar n, kahramanlar n, hayallerin, ihtiraslar n, inançlar n, zenginli in, sanat n, sevdalar n, arzular n, yükselifllerin, inifllerin bir arada yo ruldu u bir flehir dersiniz. Haliç e Avrupal - lar Alt n Boynuz bofluna dememifller dersiniz. 275