İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERS KİTABI 8. SINIF YAZARLAR Dr. Mehmet AKGÜL Dr. Ramazan YILDIRIM Abdullah ALBAYRAK Abdullah ÇATAL Turgut ÇİFTÇİ Ahmet EKŞİ Ahmet KARA Eyüp KOÇ Hüseyin PAÇA Musa ŞİMŞEKÇAKAN Ali Sacit TÜRKER DEVLET KİTAPLARI DÖRDÜNCÜ BASKI..., 2011
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 4525 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: 1307 11.?.Y.0002.3707 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Dil Uzmanı : Ekrem ÖZBAY : Oktay ALTIN Muharrem OKUMUŞ Görsel Tasarım : Dilek ANDER Emre ANDER Ertuğrul ÇAKIR Rehberlik Uzmanı : Hayrullah CAN Program Geliştirme Uzmanı : Selçuk GÖKÇE Eğitim Teknolojisi Uzmanı : Ahmet KOPMAZ Yusuf İLME ISBN 978-975-11-3064-8 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 14.02.2008 gün ve 110 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Yayımlar Dairesi Başkanlığının 08.03.2011 gün ve 886 sayılı yazısı ile dördüncü defa 339.332 adet basılmıştır.
.. MUSTAFA KEMAL ATATURK
İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI... 9 KULLANILAN SEMBOLLER... 10 ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 1. ÜNİTE: KAZA VE KADER 1. Allah Her Şeyi Bir Ölçüye Göre Yaratmıştır... 12 2. Kader ve Evrendeki Yasalar... 13 3. İnsan İradesi ve Kader... 17 3.1. İnsanın Özgürlüğü ve Sorumluluğu... 20 3.2. İnsanın Çabası:Emek ve Rızık... 21 3.3. Dünya Hayatının Sonu: Ecel ve Ömür... 23 4. Allah a Güvenmek (Tevekkül)... 24 5. Ayete l-kürsi ve Anlamı... 26 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 27 ÖĞRENME ALANI: İBADET 2. ÜNİTE: ZEKÂT, HAC VE KURBAN İBADETİ 1. İnsanın Paylaşma ve Yardımlaşma İhtiyacı... 30 2. İslam ın Paylaşma ve Yardımlaşmaya Verdiği Önem... 31 3. Paylaşma ve Yardımlaşma İbadeti Olarak Zekât... 34 4. Toplumsal Dayanışma İbadeti Olarak Sadaka... 38 5. Yardımlaşma Kurumlarımız... 40 6. Hac Nedir ve Niçin Yapılır?... 42 7. Hac ve Umre ile İlgili Kavramlar... 43 8. Haccın İnsan Davranışları Üzerindeki Etkisi... 46 9. Kurban Nedir ve Niçin Kesilir?... 49 Okuma Metni: Kurban Tığlama (Kesme) Duası... 51 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 52 ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.) 3. ÜNİTE: HZ. MUHAMMED İN HAYATINDAN ÖRNEK DAVRANIŞLAR 1. Hz. Muhammed İnsanlara Değer Verirdi... 56 2. Hz. Muhammed Güvenilir Bir İnsandı... 58 3. Hz. Muhammed Bilgiye Önem Verirdi... 60 4. Hz. Muhammed Danışarak İş Yapardı... 62 5. Hz. Muhammed Merhametli, Hoşgörülü ve Affediciydi... 64 6. Hz. Muhammed Çalışmayı Sever ve Zamanı İyi Değerlendirirdi... 67 7. Hz. Muhammed Sabırlı ve Cesaretliydi... 69 8. Hz. Muhammed Hakkı Gözetirdi... 71 9. Hz. Muhammed Doğayı ve Hayvanları Severdi... 73 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 75 7
ÖĞRENME ALANI: KUR AN VE YORUMU 4. ÜNİTE: KUR AN DA AKIL VE BİLGİ 1. Aklın Dinî Sorumluluktaki Yeri ve Önemi... 78 2. Kur an Aklımızı Kullanmamızı İster... 79 3. Kur an Doğru Bilgiye Önem Verir... 80 4. Kur an da Bilgi Edinme Yolları... 81 5. Bilgi Taassubu Önler... 83 6. Sevgi ve Merhamet Örneği: Hz. Yusuf... 88 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 91 ÖĞRENME ALANI: AHLAK 5. ÜNİTE: İSLAM DİNİNE GÖRE KÖTÜ ALIŞKANLIKLAR 1. Alkollü İçki İçmek ve Uyuşturucu Kullanmak... 94 2. Kumar Oynamak... 96 3. Kötü Alışkanlıklar Nasıl Başlıyor?... 98 4. Kötü Alışkanlık ve Davranışlardan Nasıl Korunalım?... 100 5. Başkalarına Zarar Vermek: Kul Hakkı... 102 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 104 ÖĞRENME ALANI: DİN VE KÜLTÜR 6. ÜNİTE: DİNLER VE EVRENSEL ÖĞÜTLERİ 1. Din Niçin Evrensel Bir Gerçekliktir?... 106 2. Günümüzde Yaşayan Dinleri Tanıyalım... 107 2.1. Hinduizm ve Budizm... 107 2.2. Yahudilik... 109 2.3. Hristiyanlık... 111 2.4. İslam... 112 3. Dinlerin ve İslam ın Evrensel Öğütleri... 113 3.1. Doğruluk... 113 3.2. Temizlik... 115 3.3. İyilik ve Yardımseverlik... 116 3.4. Büyüklere Saygı, Küçüklere Sevgi Göstermek... 117 3.5. Hayvanlara İyi Davranmak... 118 3.6. Çevreyi Korumak... 119 3.7. Zararlı Alışkanlıklardan Kaçınmak... 120 3.8. Başkalarına Zarar Vermemek... 120 4. Başkalarının İnançlarına Hoşgörülü Olmak... 122 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM... 125 SÖZLÜK... 127 KAYNAKÇA... 131 8
ORGANİZASYON ŞEMASI ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 1. ÜNİTE KAZA VE KADER ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Kader, irade ve tevekkül kavramlarının anlamlarını sözlükten bulunuz. 2. Allah ın yaratması ile ilgili bir ayet bularak defterinize yazınız. 3. İnsanı diğer canlılardan farklı kılan özellikler nelerdir? Araştırınız. 4. İnsanın özgürlüğü ile sorumluluğu arasındaki ilişki hakkında kısa bir yazı yazınız. Öğrencileri, ünite ile ilgili araştırmaya, düşünmeye ve gözlem yapmaya yönlendirici hazırlık sorularının yer aldığı bölüm. 11 KAZA VE KADER Konu başlarında öğrencilerin ön bilgilerini harekete geçirmeyi amaçlayan motivasyon ifadelerinin yer aldığı bölüm. Konunun daha iyi anlaşılmasına yönelik şiir, hikâye, ayet ve hadis meali, örnek olay, vb. etkinliklerin yer aldığı bölüm. 1. Allah Her Şeyi i B ir Ölçü çüye Göre Yarat mıştı r Bütün sular tuzlu, geceler sürekli olsaydı ve yer çekimi kuvveti olmasaydı neler olurdu? Çevremizdeki varlıklara dikkat ettiğimizde her şeyin belirli bir ahenk ve düzen içerisinde hareket ettiğini görürüz. Allah, kâinatta bulunan her şeyi bir plan ve ölçü içerisinde yaratmıştır. Bu ölçü, evrendeki varlıkların tutarlı ve uyumlu bir sistem oluşturmalarını sağlamıştır. Allah ın yarattığı hiçbir şeyde düzensizlik ve dengesizlik görülmez. Allah insandan evreni incelemesini, ondaki uyum ve denge üzerinde düşünmesini istemiştir: Onlar, ayakta dururken, otururken, yanları üzerine yatarken (her vakit) Allah ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin düşünürler (ve şöyle derler:) Rabb imiz! Sen bunu boşuna yaratmadın. Sen yücesin. Bizi cehennem azabından koru! 1 ayeti bu konuya örnektir. Canlılar, yaşayabilmek için atmosfere, nefes alabilmek için oksijene ihtiyaç duyarlar. Bazı canlılar oksijen tüketip karbondioksit açığa çıkarırlar. Bitkiler ise besin üretmek için karbondioksit kullanıp oksijen üretirler. Bu durum canlıların yaşamı için Allah ın koymuş olduğu kanunlardan biridir. Denizlerdeki tuz, orada yaşayan canlılar için uygun orandadır. Gezegen ve yıldızların büyüklükleri, aralarındaki mesafe, evrendeki düzen ve dengeyi sarsmayacak şekilde Allah tarafından konulmuştur. Evren ve içindeki varlıkların belli düzen ve ölçüye göre yaratıldığı Kur an-ı Kerim de şöyle ifade edilmektedir: Biz her şeyi bir ölçüye (bir düzene, plana) göre yarattık. 2 Her şeye hayat veren ve varlığı belli bir amaca göre yaratan Allah tır. Yaratma sürekli olarak devam etmektedir. 1 Âl-i İmrân suresi, 191. ayet. 2 Kamer suresi, 49. ayet. YORUMLAYALIM Gökleri yedi kat yaratan odur. Rahman ın yaratmasında bir düzensizlik göremezsin. Gözünü çevir de bir bak bir bozukluk görüyor musun? Mülk suresi, 3. ayet. Yeryüzünü çevreleyen atmosfer hakkında bilgi edinerek yukarıdaki ayeti bu bilgi çerçevesinde yorumlayınız. 12 9
ORGANİZASYON ŞEMASI Konunun daha iyi anlaşılmasına yönelik şiir, hikâye, ayet ve hadis meali, örnek olay, görsel vb. etkinlikleri içeren bölüm. YAZALIM Peygamberimizin hayatını, hicreti merkeze alarak bölümlere ayırınız. Bu bölümleme sonucunda oluşan tabloya Hz. Muhammed ile ilgili bildiklerinizi yazınız. BULALIM ARAŞTIRALIM TAMAMLAYALIM ÖRNEK VERELİM RÖPORTAJ YAPALIM KONUŞALIM TARTIŞALIM SÖYLEYELİM EŞLEŞTİRELİM GRUP ÇALIŞMASI YAPALIM ANLATALIM LİSTELEYELİM İLKELER ÇIKARALIM KISSADAN ANLADIKLARIMIZ 5N 1K CÜMLE KURALIM SLOGAN BULALIM SÖZLEŞME YAPALIM ÇİZELİM PAYLAŞALIM DOLDURALIM KARŞILAŞTIRALIM BELİRTELİM PANO YAPALIM BEYİN FIRTINASI YORUMLAYALIM DEĞERLENDİRELİM Konuyla ilgili ayet, hadis, atasözü, anekdot gibi özlü bilgilerin yer aldığı bölüm. NOT EDELİM Kıssadan hisse almak, benzer yanlışlara düşmemek için tarihte yaşanmış olaylardan sonuçlar çıkararak ibret almak anlamında bir deyimdir. Ders kazanımlarından bir veya birkaçını gerçekleştirmeyi amaçlayan özlü bilgilerin yer aldığı bölüm. BİLGİ KUTUSU Kur an-ı Kerim de Hz. Eyüp kıssasının anlatıldığı ayetler şunlardır: Sâd suresi, 41-43. ayetler. Enbiyâ suresi, 83,84. ayetler. Nisâ suresi, 163. ayet. En âm suresi, 84. ayet. 10
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 1. ÜNİTE KAZA VE KADER ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Kader, irade ve tevekkül kavramlarının anlamlarını sözlükten bulunuz. 2. Allah ın yaratması ile ilgili bir ayet bularak defterinize yazınız. 3. İnsanı diğer canlılardan farklı kılan özellikler nelerdir? Araştırınız. 4. İnsanın özgürlüğü ile sorumluluğu arasındaki ilişki hakkında kısa bir yazı yazınız. 11
KAZA VE KADER 1. Allah Her Şeyi Bir Ölçüye Göre Yaratmıştır Bütün sular tuzlu, geceler sürekli olsaydı ve yer çekimi kuvveti olmasaydı neler olurdu? Çevremizdeki varlıklara dikkat ettiğimizde her şeyin belirli bir ahenk ve düzen içerisinde hareket ettiğini görürüz. Allah, kâinatta bulunan her şeyi bir plan ve ölçü içerisinde yaratmıştır. Bu ölçü, evrendeki varlıkların tutarlı ve uyumlu bir sistem oluşturmalarını sağlamıştır. Allah ın yarattığı hiçbir şeyde düzensizlik ve dengesizlik görülmez. Allah insandan evreni incelemesini, ondaki uyum ve denge üzerinde düşünmesini istemiştir: Onlar, ayakta dururken, otururken, yanları üzerine yatarken (her vakit) Allah ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin düşünürler (ve şöyle derler:) Rabb imiz! Sen bunu boşuna yaratmadın. Sen yücesin. Bizi cehennem azabından koru! 1 ayeti bu konuya örnektir. Canlılar, yaşayabilmek için atmosfere, nefes alabilmek için oksijene ihtiyaç duyarlar. Bazı canlılar oksijen tüketip karbondioksit açığa çıkarırlar. Bitkiler ise besin üretmek için karbondioksit kullanıp oksijen üretirler. Bu durum canlıların yaşamı için Allah ın koymuş olduğu kanunlardan biridir. Denizlerdeki tuz, orada yaşayan canlılar için uygun orandadır. Gezegen ve yıldızların büyüklükleri, aralarındaki mesafe, evrendeki düzen ve dengeyi sarsmayacak şekilde Allah tarafından konulmuştur. Evren ve içindeki varlıkların belli düzen ve ölçüye göre yaratıldığı Kur an-ı Kerim de şöyle ifade edilmektedir: Biz her şeyi bir ölçüye (bir düzene, plana) göre yarattık. 2 Her şeye hayat veren ve varlığı belli bir amaca göre yaratan Allah tır. Yaratma sürekli olarak devam etmektedir. 1 Âl-i İmrân suresi, 191. ayet. 2 Kamer suresi, 49. ayet. YORUMLAYALIM Gökleri yedi kat yaratan odur. Rahman ın yaratmasında bir düzensizlik göremezsin. Gözünü çevir de bir bak bir bozukluk görüyor musun? Mülk suresi, 3. ayet. Yeryüzünü çevreleyen atmosfer hakkında bilgi edinerek yukarıdaki ayeti bu bilgi çerçevesinde yorumlayınız. 12
1. ÜNİTE Kur an-ı Kerim de evrendeki ölçü ve dengeye şöyle dikkat çekilmiş ve insanın buna göre hareket etmesi istenmiştir: Güneş ve ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir. Yıldızlar ve ağaçlar (Allah a) secde ederler. (Allah ın koyduğu ölçülere göre hareket ederler.) Göğü Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) o koydu. Sakın dengeyi bozmayın. 1 Allah ın her şeyi belli bir ölçüye göre yarattığı başka bir ayette şöyle belirtilir:...her şeyi yaratmış, ona bir ölçü, biçim ve düzen vermiştir. 2 Bir diğer ayette ise güneş ve ayın belli bir yörüngede döndüklerinden şöyle bahsedilmektedir: Geceyi ve gündüzü, güneşi ve ayı yaratan odur. Her biri bir yörüngede hareket etmektedir. 3 Allah ın evreni yaratıp düzene koymuştur. Örneğin yağmurun bir ölçüye göre indirildiği şöyle haber verilmektedir: Gökten bir ölçüye göre suyu indiren odur. Biz onunla (kupkuru), ölü bir memlekete hayat veririz... 4 Allah her şeyi yerli yerinde yaratmıştır. İnsan ve hayvanları yaratmadan önce, yeryüzünü onların yaşamalarına uygun bir şekilde hazırlamıştır. Dünyadaki hayat, onun yarattığı düzen ve denge içerisinde sürüp devam etmektedir. Bize düşen evrendeki düzeni korumaktır. Bu harika düzeni keşfetmeye yönelik yapılan bilimsel araştırmalar, Allah ın her şeyi ölçülü bir şekilde yarattığı gerçeğini anlamamıza katkı sağlamaktadır. KONUŞALIM O (Rab) ki seni yarat- attı, seni düzenledi, sana öl- çülü bir biçim verdi. İnfitâr suresi, 7. ayet. Yukarıdaki ayet meali insanın yaratılışı ile ilgili size nasıl bir fikir vermektedir? Sınıfta arkadaşlarınızla konuşunuz. 2. Kader ve Evrendeki Yasalar Sizce her şeyin bir düzen ve uyum içinde olmasının anlamı ne olabilir? Allah ın her şeyi belli bir ölçü, düzen ve uyum içerisinde programlamasına kader denir. Zamanı geldiğinde olayların bu programa uygun olarak gerçekleşmesine kaza denir. Örneğin yerçekimi kanununun Allah tarafından programlanması kaderdir. Bu kanun nedeniyle yüksekten bırakılan bir cismin düşmesi ise kazadır. Buharlaşan havanın yağmur ve kar taneleri şeklinde toprağa düşmesi, canlıların bitkilerle olan oksijen ve karbondioksit değişimi gibi olayların tümü Allah ın takdirine bağlıdır. Nitekim Yüce Allah bir ayette, Biz her şeyi bir kadere (bir düzene, ölçüye, plana) göre yarattık. 5 buyurmuştur. 1 Rahmân suresi, 5-8. ayetler. 2 Furkân suresi, 2. ayet. 3 Enbiyâ suresi, 33. ayet. 4 Zuhruf suresi, 11. ayet. 5 Kamer suresi, 49. ayet. 13
KAZA VE KADER Allah, evrenin düzeni ve işleyişini birtakım yasalara bağlamıştır. Bunların başında fiziksel yasalar gelir. Fiziksel yasalar madde ve enerjinin oluşumu, değişimi, yapısı, hareketi ve maddeler arası ilişkilerle ilgili prensiplerdir. Deney, gözlem ve araştırmalar neticesinde anlaşılabilen bu yasalar değişmez olup evrensel bir niteliğe sahiptir ve Allah ın evrende yarattığı düzenin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olur. Örneğin evrendeki cisimler, birbirlerini bir kuvvetle çeker ve iterler. Cismin kütlesi ne kadar büyük olursa çekme ve itme kuvveti o kadar büyük olur. Böylece çekme ve itme kuvveti dengelenmiş olur. Güneş, bu kuvvetle gezegenleri kendine doğru çeker ve onların yörünge üzerinde kalmalarını sağlar. Fiziksel yasalar, Allah ın üstün kudret sahibi olduğunu ve her şeyi hakkıyla bildiğini gösterir. Bu konuda Allah şöyle buyurur: Onlara bir delil de gecedir ki biz ondan gündüzü sıyırıp çekeriz de birden karanlığa gömülürler. Güneş de (bir delildir onlara), akar gider yörüngesinde. İşte bu çok güçlü ve her şeyi bilen Allah ın yaratmasıdır... 1 Fiziksel yasalara dayalı olarak gelişen teknoloji ve onun ürünleri insanların yaşamlarını kolaylaştırır. Telefon ve bilgisayar gibi aletler, teknoloji ürünleridir. Bunların tasarımlarında insanların evrende keşfettikleri ve pratiğe döktükleri fiziksel yasalar vardır. İnsan, aklı ve zekâsıyla fiziksel yasalardan hareketle icat ettiği araçları insanlığın hizmetine sunar. Biyolojik yasalar; canlıların yapısı, beslenmesi, korunması, gelişmesi ve üremesiyle ilgili yasalardır. Her şeyi bir sebebe bağlayan Allah; bitki, insan ve hayvanların oluşumunu biyolojik yasalara bağlı kılmıştır. Evrendeki biyolojik yasalar, her canlı türünü doğrudan ilgilen dirmektedir. Örneğin insanın yaşaması için solunum, sindirim ve dolaşım gibi sistemlere sahip olması gerekir. Canlılar dış dünyayı algılayabilmek için duyu organlarına ihtiyaç duyarlar. İnsanın yaratılış gerçeği hakkında Allah şöyle buyurur: (Ey insanlar!) Biz sizi basit bir sudan yaratmadık mı? İşte o suyu, belli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirdik, sonra da ona ölçülü bir biçim verdik... 2 1 Yâsîn suresi, 37-40. ayetler. 2 Mürselât suresi, 20-23. ayetler. 14
1. ÜNİTE EŞLEŞTİRELİM Aşağıdaki tabloda anlamca ilgili bölümleri eşleştiriniz. Allah ın Yarattığı Evren ve Düzeni Düzen Olmasaydı Ne Olurdu? 1 Güneş, çekim kuvvetiyle gezegen- 1 Eğer güneşin çekim kuvveti olma- leri kendine doğru çeker ve onların saydı, gezegenler birbirlerine çarparak yörünge üzerinde kalmalarını sağlar. parçalanır, evrenin düzeni bozulurdu. 2 Dünya, kendi ekseni etrafında be- Ay, daha yakın olsaydı, gelgit lirli bir hızla dönmekte, gece ve gün- olayları daha etkili olurdu. Bu du- düz oluşmaktadır. rumda canlılar zarar görebilirdi. 3 Dünya nın uydusu olan Ay, Atmosfer tabakası daha ince olsaydı, Dünya ya yaklaşık 384 bin km atmosferde yanarak parçalanan me- uzaklıktadır. teorlar, büyük kütleler hâlinde dünyamıza düşer ve bize zarar verebilirdi. 4 Dünya nın etrafını saran atmosfer, Dünya nın dönüş hızı çok daha ya- yer çekiminin etkisiyle dünyanın çev- vaş olsaydı gece ve gündüz süreleri resinde yer almaktadır. daha uzun olurdu. Hayvanların vücut yapıları yaşayabilecekleri biçimde yaratılmıştır. Örneğin balıklar suda solunum yapabilmek için solungaca, kuşlar uçabilmek için iki kanada ihtiyaç duyarlar. Etle beslenen hayvanların çene yapıları, otla beslenenkilerden farklıdır. Deve, sıcak iklimde günlerce susuz yaşayabilme özelliğine sahiptir. Yılan, kertenkele ve kaplumbağa gibi hayvanlar hava ısınıncaya kadar kış uykusuna yatarlar. Allah, toplumsal olaylar arasında var olan sebep sonuç ilişkisini gösteren yasalar koymuştur. Bunlara toplumsal yasalar denir. Örneğin gelir dağılımının adil olduğu toplumlarda yoksulluk azalır, adaletin olmadığı toplumlarda barış bozulur. Eşitlik ve adalet yoksa toplumda bunalım ve kargaşa ortaya çıkar. 15
KAZA VE KADER Kuraklık sonucu açlık ve susuzluk yaşayan insanların, yaşanabilir yerlere göç etmeleri ve tarımsal üretimin azalıp sanayileşmenin artmasıyla köyden kente göçün hızlanması toplumsal yasalara örnek verilebilir. Aynı şekilde her insan gibi toplumların da bir ömrü olduğu Kur an-ı Kerim de şöyle ifade edilir: Her toplumun (belirli) bir eceli vardır. Ecelleri geldiğinde onu ne bir an erteleyebilirler ve ne de bir an öne alabilirler. 1 Toplumsal yasalar Kur an-ı Kerim de sünnetullah kavramıyla dile getirilir. Sünnetullah, Allah ın evrene koymuş olduğu yasalardır. Bir ayette bu durum şöyle ifade edilir: Sen Allah ın yasasında (sünnetullahta) hiçbir değişiklik bulamazsın. Sen Allah ın yasasında asla bir sapma da göremezsin. 2 Kur an-ı Kerim, toplumsal yasaların işleyişi hakkında düşünmeyi ve buna göre davranmayı öğütler: Onlar yeryüzünde gezip kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğuna bakmazlar mı?... 3 Toplumsal bozulma ve çöküntü, toplumun tümünü etkiler. Yüce Allah ın belirlediği değişmez toplumsal yasaları (sünnetullah) dikkate almayan toplumların çöküşü kaçınılmaz olmuştur. Kur an da anlatılan peygamber kıssalarına bakıldığında peygamberlerin uyarılarına aldırış etmeyen toplumların ağır bedel ödedikleri görülür. Toplumsal yasaları bilmek, insanların çevresiyle uyum içerisinde yaşamasını sağlar. İnsanların birbirlerinin hak ve hukuklarına özen göstermelerini ve zarar verici davranışlardan kaçınmalarını gerektirir. Yapılan haksızlığın yapanın yanında kâr kalmayacağı ve bundan tüm toplumun etkileneceği konusunda Kur an da şöyle buyrulur: (Öyle) Bir fitneden sakının ki aranızdan yalnız haksızlık edenlere erişmekle kalmaz (hepinize erişir)... 4 Bu bakımdan adalet, sağlık ve güvenlik konularında toplumsal bilincin oluşması, toplumun huzuruna katkı sağlar. Bizler de toplumsal yasalar gereği, başkalarına iyilikte bulunmalı ve yararlı birey olmaya çalışmalıyız. 1 A râf suresi, 34. ayet. 2 Fâtır suresi, 43. ayet. 3 Fâtır suresi, 44. ayet. 4 Enfâl suresi, 25. ayet. 16
1. ÜNİTE BELİRTELİM Kader ve Evrendeki Yasalar Biz her şeyi bir ölçüye (bir düzene, plana) göre yarattık. Kamer suresi, 49. ayet. Güneş de yörüngesinde akıp gitmektedir. Bu, üstün ve bilen Allah ın kanunudur. Yâsîn suresi, 38. ayet. O, insanı alaktan (embriyodan) yarattı. Alak suresi, 2. ayet. Her toplumun belirlenmiş bir eceli vardır. Ecel- leri geldiğinde onu ne bir an erteleyebilirler ve ne de bir an öne alabilirler. A râf suresi, 34. ayet. Yukarıdaki k ayetlerin fiziksel, biyolojik, toplumsal l yasalardan hangilerine i işaret ettiğini i belirtiniz. i 3. İnsan İradesi ve Kader İnsanın kaderi deyince ne anlıyorsunuz? Akıl ve irade sahibi olan insan; düşünce, söz ve davranışlarında özgür bir varlıktır. İnsan, bu özgür irade ve akıl sayesinde iyiyi kötüye, doğruyu da yanlışa tercih edebilir. İnsanın iradesi denildiğinde genel olarak en az iki seçenekten birini tercih etme gücü anlaşılır. İnsan yaratılış bakımından diğer varlıklardan farklıdır. Özellikle tercih hakkı onu diğer varlıklardan ayırır. Özgür iradesiyle seçim yapabilen insan, bundan dolayı işlediklerinden sorumlu tutulmuştur. Allah, peygamberler göndererek nelerin iyi ve nelerin kötü olduğunu insanlara açıklamıştır. Bu konuda Kur an da şöyle buyrulmaktadır: Ona iki yolu (iyi ve kötüyü) gösterdik. 1 İnsan, irade ve seçme hürriyetiyle dilediği davranışı gerçekleştirir. Kur an da iyi-kötü, doğru-yanlış olan söz ve davranışlar açıklanmış, bunların seçimi ise insana bırakılmıştır. Bu hususla ilgili bir ayette insanın tercih özgürlüğüne şöyle vurgu yapılmıştır: Kim doğru yolu seçerse bunu ancak kendi iyiliği için seçmiş olur, kim de doğruluktan saparsa kendi zararına sapmış olur. Hiçbir günahkâr, başkasının günah yükünü üstlenmez 2 Dinimiz akıl sahibi olmayı sorumluluğun şartlarından saymıştır. Bu bakımdan akıl ve özgür irade sahibi insan, sorumluluğu başkasında aramaz. Yaptıklarının kendisine ait olduğu bilinciyle sonucuna katlanamayacağı davranışlardan uzak durur. 1 Beled suresi, 10. ayet. 2 İsrâ suresi, 15. ayet. 17 YAZALIM Nasip, kısmet ve baht kelimelerinin geçtiği bir metin oluşturunuz. Bu metne uygun bir başlık yazınız.
KAZA VE KADER Trafik kazaları konuyla ilgili dikkat çekici bir örnektir. Günümüzde birçok trafik kazası olmaktadır. Trafik kazalarının en önemli sebepleri arasında alkollu araç kullanmak ve aşırı hız yapmak gelir. Bu durumunda kişi, öncelikle suçu kendinde aramalıdır. Çünkü akıl ve irade sahibi insanın trafik kurallarını ihlal etmesi kendi tercihidir. Bu nedenle insan yaptıklarından sorumlu tutulur. İnsanın kaderi, Allah ın evrende belirlediği yasalarla düzenlenmiştir. Buna bağlı olarak insanın eylemleri, zorunlu ve seçime dayalı olmak üzere iki kısımdır. Kalbimizin çalışması, nefes alıp vermemiz, sindirim sisteminin çalışması bizim irademiz dışında gerçekleşir. Ne zaman, hangi anne ve babadan dünyaya geleceğimiz, cinsiyetimizin ne olacağı, göz rengimizin nasıl olacağı, nerede ve ne zaman öleceğimiz gibi konular bizim tercihimize bırakılmamıştır. Tüm bunlar, Allah ın yarattığı fiziksel, biyolojik ve toplumsal yasalar çerçevesinde gerçekleşir. Bundan dolayı kendi seçimimize dayalı tercihlerimizi, irademiz dışında gerçekleşenlerden ayırt etmeliyiz. İnsana düşen gayret etmek, sebeplere sarılmak, çalışmak ve araştırmaktır. Sonucu takdir edecek olan Allah tır. İnsan elde ettiği güzelliklerden dolayı Allah a teşekkür etmeli, karşılaştığı darlık ve zorluğun üstesinden gelmesini bilmelidir. İnsan, Allah ın kendisine akıl ve hür irade verdiğini unutmamalı, karşılaştığı olumsuzlukları alın yazısı ve talih diyerek kadere yüklememelidir. 18
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRELİM Bir gün Hz. Ömer, Şam a doğru yola çıkar. Başkomutan Ebu Ubeyde, Hz. Ömer i karşılar ve Şam da veba hastalığının yayıldığını söyler. Bunun üzerine Hz. Ömer, arkadaşlarıyla Şam a girip girmeme hususunda görüş alışverişinde bulunur. Onlardan bir kısmı Şam a girmeyi uygun görürken diğer bir kısmı girmeyi uygun görmez. Bunun üzerine Hz. Ömer, orada bulunanlara sabahleyin erkenden geriye döneceklerine ve Şam a girmeyeceklerine karar verdiğini söyler. Ebu Ubeyde, - Allah ın kaderinden mi kaçıyorsun? diyerek Hz. Ömer e itiraz eder. Hz. Ömer, - Keşke bunu senden başkası söyleseydi ey Ebu Ubeyde! Evet, Allah ın kaderinden yine Allah ın kaderine kaçıyoruz. Ne dersin, senin develerin olsa da bir tarafı verimli diğer tarafı çorak bir vadiye inseler... Develerini verimli yerde otlatsan Allah ın kaderiyle otlatmış, çorak yerde otlatsan yine Allah ın kaderiyle otlatmış olmaz mıydın? der. Bu sözüyle Hz. Ömer, doğruyu tercih etmenin ve gerekli tedbirleri almanın da kader olduğunu vurgulamıştır. Abdullah bin Abbas da bu konuda Hz. Ömer i destekleyerek Peygamberimizin şu sözünü aktardı: Bir yerde veba olduğunu işittiğinizde oraya girmeyiniz. Bir yerde veba ortaya çıkar, siz de orada bulunursanız, hastalıktan kaçarak oradan dışarı çıkmayınız. Nevevi, Riyazü s-salihin ve Tercemesi, C 3, s. 299-301. (Uyarlanmıştır.) Yukarıdaki metinden hareketle kaderi nasıl anlamalıyız? Değerlendiriniz. 19
KAZA VE KADER A D B C 3.1. İnsanın Özgürlüğü ve Sorumluluğu Canlılar arasında a neden sadece insan nışlarından sorumlu davra- tutulmuştur? İnsanın özgürlüğü, zorlama ve baskı olmadan kendi iradesiyle karar vermesidir. Sorumluluk ise verdiği karar sonrasında doğan sonuçları kabul etmesidir. İslam dini, söz ve davranışlardan sorumlu tutulmayı akla ve özgür iradeye bağlı kılmıştır. Akıl ve irade sahibi olmayan diğer tüm lar, yaptıkları davranışlardan ardan sorumlu canlı- tutulmazlar. Yüce Allah, insanın n sorumluluğunu gücüyle sınırlı muştur. Bu durum Kur an da şöyle ifade edilmiştir: Allah, tut- hiç kimseye gücünün n üstünde bir şey yüklemez. kesin kazandığı iyilik kendi yararına, kötülük de kendi Her- zararınadır 1 Bundan dolayı dinimiz, insanın gücünü aşan konuları, sorumluluk uluk alanı dışında tutar. İnsanın sadece kendi yaptıklarından sorumlu tutulacağı, Kur an-ı Kerim de şöyle dile getirilir: Hiçbir kimse başkasının günahını yüklenmez 2 Allah adalet sahibidir ve kullarına asla zulmetmez. İnsan, aklı ve özgür iradesiyle ortaya koyduğu söz ve davranışlarından sorumlu tutulur. İnsan kendi iradesiyle karar verir ve seçimini yapar. İyi tercihin karşılığında sevap, kötü tercihin karşılığında ise günah kazanır. Allah, insanoğluna akıl ve irade yanında iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırt etmesi için rehber olarak ilahî kitaplar ve peygamberler göndermiştir. Din seçiminde ise insanı özgür bırakmış ve bu konuda şöyle buyurmuştur: Dinde zorlama yoktur. Artık doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır... 3 Yüce Allah bütün insanların inanmasını istemekle birlikte iman konusunu insanın özgür iradesine bırakmıştır. Allah, Kur an da gerçekleri ve doğruları açıklamış ve insanın, tercihlerinin sonuçlarına katlanması gerektiğini şöyle bildirmiştir: Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun ister nankör. 4 İnsan, sarfettiği sözlerde ve sergilediği davranışlarda sorumluluk bilinciyle hareket etmelidir. Bu bakımdan akıl ve iradesini, iyi ve doğru olanı tercih etme yönünde kullanmalıdır. Kaderim böyle diyerek sorumluluktan kurtulmanın mümkün olamayacağı gerçeğini bilmelidir. Çünkü insan özgür iradesiyle işlediklerinden sorumludur. YORUMLAYALIM Dinde zorlama yoktur Bakara suresi, 256. ayet. Yukarıdaki ayeti insanın özgürlüğü açısından yorumlayınız. 1 Bakara suresi, 286. ayet. 2 Zümer suresi, 7. ayet. 3 Bakara suresi, 256. ayet. 4 İnsan suresi, 3. ayet. 20
1. ÜNİTE 3.2. İnsanın Çabası: Emek ve Rızık Kimse, kendi kazancından daha hayırlı bir rızık yememiştir Buharî, Büyu, 15. Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir? İnsan, gücü nispetinde kendisine, ailesine ve topluma faydalı olmaya çalışır. Hayatında mutlu, huzurlu ve başarılı olmak için çaba gösterir. Dinimiz çalışkanlığı övmekte, insanın, çalışmadan ve gayret etmeden isteklerine ulaşmasının mümkün olamayacağını ifade etmektedir. Derslerde başarılı olmak ancak düzenli çalışmakla mümkündür. Dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşmanın yolu da çalışmaktan geçmektedir. İslam dini, insanın her alanda çaba göstermesini istemiştir. Yüce Allah bir ayetinde çalışmanın gereğini şöyle vurgulamıştır: Gerçekten insan için kendi çalışmasının karşılığından başka bir şey yoktur. 1 Bir başka ayette ise herkesin kazancının karşılığını alacağı şöyle dile getirilir: Allah, gökleri ve yeri yerli yerince yaratmıştır. Böylece herkes kazancına göre karşılık görür. Onlara haksızlık edilmez. 2 Allah ın insanlara örnek olarak gönderdiği peygamberler, emekleriyle geçimlerini sağlamışlar ve çalışmanın karşılıksız kalmayacağı bilinciyle hareket etmişlerdir. Hz. Âdem çiftçilik, Hz. Musa çobanlık, Hz. İdris terzilik, Hz. Davut demircilik ve Hz. Muhammed ise ticaret yapmıştır. İslam, çalışmadan kazanmayı ve üretmeden tüketmeyi hoş karşılamaz. Bu nedenle emeğe dayanmayan tefecilik ve kumar gibi kazançlar da dinimizce haram sayılmıştır. Dinimiz, Rızkı veren Allah tır. diyerek çaba ve gayret göstermeden başkalarından bir şey beklemeyi ve dilenmeyi uygun görmez. Peygamberimiz bu konuyu şöyle dile getirir: Sizden herhangi birinizin sırtına bir bağ odun yüklenip satması, dilenmesinden hayırlıdır 3 Hacı Bektaş Veli de Çalışmadan geçinenler bizden değildir. 4 diyerek çalışmanın önemine dikkat çekmiştir. YAZALIM Gerçekten insan için kendi çalışmasının karşılığından başka bir şey yoktur. Necm suresi, 39. ayet. Bu ayete uygun olan ve olmayan birer davranış yazınız. Uygun davranışlar - Emek sarf ederek kazanmak -... Uygun olmayan davranışlar - Çaba göstermeden hazır beklemek -... 1 Necm suresi, 39. ayet. 2 Câsiye suresi, 22. ayet. 3 Buharî, Zekât, 50, 53; Müslim, Zekât, 106. 4 http://huham.com 21
KAZA VE KADER İnsan, çalışmalı ve rızkını helal yoldan temin etmelidir. Ayrıca kazancını Allah ın uygun görmediği yerlerde harcamamalıdır. İsraf etmeden dünyalık nimetlerden faydalanmalıdır. Bu konuda Allah şöyle buyurur: Allah ın sana verdiğinden (onun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste; ama dünyadan da nasibini unutma. Allah ın sana iyilik yaptığı gibi sen de (insanlara) iyilik et 1 Tüm canlılara rızık veren Allah, bizleri de rızıklandırır. Bize düşen, rızkımızı temin etmek için çaba sarf etmektir. Nitekim kuşlar, karıncalar ve arılara baktığımızda onların da rızıklarını temin için gayret ettiklerini görmekteyiz. DEĞERLENDİRELİM Aslan mı Yoksa Topal Tilki mi Olmalı? Bir gün adamın biri avlanmak için ormana gider. Geceyi orada geçirmeye karar verir. Fakat yırtıcı hayvanlardan korktuğu için büyük bir ağaca çıkar. Ağaçta iken bir inilti duyar. Etrafına bakınır ve aşağıda kötürüm bir tilki görür. Adam, Acaba bu tilki ne yer, ne içer? diye düşünürken uzaktan bir aslanın geldiğini görür. Aslanın ağzında bir ceylan vardır. Aslan, ağacın dibine gelir. Ceylanı parçalar, bir güzel karnını doyurur ve çekilir gider. Aslan gidince kötürüm tilki sürüne sürüne ceylandan arta kalanları yemek üzere yaklaşır. O da aslanın artıkları ile karnını doyurur. Ağaçtaki adam şöyle düşünür: Yaaa demek ki kötürüm bir hayvanın bile yiyeceğini Allah (c.c.) ayağına gönderiyor ve onu aç bırakmıyor. Öyle ise ben niye çalışıp yoruluyorum? Bundan sonra ben de bir köşeye çekilip beklemeliyim Adam bu düşünceler içinde bir köşeye çekilir ve beklemeye başlar. Bir gün, iki gün, üç gün bekler. Fakat gelen giden olmaz. Kimse ona yiyecek içecek bir şey getirmez. Sonunda adam açlıktan baygın düşer. Uyku ile uyanıklık arasında kendisine şöyle seslenildiğini işitir: Kalk, behey tembel adam! Ne yatıp duruyorsun? Elin ayağın tutuyorken bu miskinlik, bu tembellik niye? Niçin kendini kötürüm tilkinin yerine koyuyorsun? Git, aslan gibi ol, avlan. Hem kendin ye hem de artanı ile başka bir yatalak geçinsin! Yukarıdaki metni emek ve rızık açısından değerlendiriniz. Sadi Şirazi, Bostan, s. 118, 119. (Uyarlanmıştır.) 1 Kasas suresi, 77. ayet. 22
1. ÜNİTE 3.3. Dünya Hayatının Sonu: Ecel ve Ömür Yeryüzünde bulunan her canlı sonludur. Sadece kerem sahibi, Yüce Rabb inin varlığı süreklidir. Rahmân suresi, 26, 27. ayetler. Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj nedir? Her canlının sahip olduğu yaşam süresine ömür denir. Bu yaşam serüveni ecelle noktalanır. Yeryüzü ölümlerle hüzünlenirken diğer taraftan doğumlarla neşelenir. Bir tohum tanesi uygun iklim şartlarında fidan olur. Gelişerek çiçek açıp meyve veren ağaç olur. Zaman geçer sararıp kuruyarak toprak olur. Dünya hayatı Allah ın evrende yarattığı ilahî düzen ve ölçü içerisinde sürüp gider. Kur an-ı Kerim de geçen, Allah ın izni olmadan hiçbir kişi ölmez. (Ölüm) Belirli bir süreye göre yazılmıştır... 1 ayeti hayatın ve ölümün Allah ın elinde olduğunu bildirir. Varlıkların sonlu olması yasası gereğince her insanın da ömrü bir gün son bulacaktır. Allah bu konuda şöyle buyurur: Her can, ölümü tadacaktır. Sonunda bize döndürüleceksiniz. 2 İnsan için belirlenen ömür bittiğinde ecel gelir ve ölüm olayı gerçekleşir. Bu durum bir ayette şöyle açıklanır: O (Allah), sizi bir çamurdan yaratan, sonra size bir ecel, (bir ömür süresi) tayin edendir 3 Dünyada yaşayan varlıkların kendilerine biçilmiş birer tabii ömrü olduğu gibi uçsuz bucaksız evrenin de bir sonu vardır. Kur an, evreni oluşturan varlıkların da sonlu olduğuna şöyle işaret eder: (Güneş ve aydan) her biri, belirlenmiş bir süreye kadar hareketlerini sürdürürler 4 Dünya hayatının sona erip yeni bir hayatın başlamasına kıyamet denir. Kıyametin vaktini belirleyen de Allah tır. Kıyametin vaktini ancak Allah bilir. Bu konu Kur an da şöyle açıklanır: Kıyametin ne zaman kopacağı hakkındaki bilgi, ancak Allah ın katındadır 5 Yüce Allah; kendisine inanmanın, güzel söz sarf etmenin ve iyi davranış sergilemenin karşılıksız kalmayacağını şöyle dile getirir: Allah, inanıp iyi işler yapanları ödüllendirir. Onlar için büyük bir bağışlanma ve güzel bir rızık vardır. 6 İnsan, hayatın bir sonunun olduğunu bilerek Allah ın kendisine bağışladığı ömrü iyi değerlendirmelidir. Müslüman, hayatın her anında güzel davranışlar sergilemeye çalışmalı ve çevresine faydalı bir insan olmaya gayret etmelidir. 1 Âl-i İmrân suresi, 145. ayet. 2 Ankebût suresi, 57. ayet. 3 En âm suresi, 2. ayet. 4 Fâtır suresi, 13. ayet. 5 Lokman suresi, 34. ayet. 6 Sebe suresi, 4. ayet. 23
KAZA VE KADER CÜMLE KURALIM İçinde ömür veya ecel kelimeleri geçen cümleler kurunuz. - Allah lah ömrünü uzun ve bereketli kılsın. -..... -......... 4. Allah a Güvenmek (Tevekkül) Allah a dayandım! diye sen çıkma yataktan. Manayı tevekkül bu mudur? Hey gidi nadan! Ecdadını, zannetme, asırlarca uyurdu; Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 453. Yukarıdaki şiirin ana teması nedir? Tevekkül; Allah a teslim olmak, güvenmek, dayanmak ve ona sığınmak demektir. Dinî bir terim olarak tevekkül, bir işi yaparken elinden gelen gayreti göstermekle birlikte kalben Allah a bağlanıp ona güvenmek, sonucu ondan beklemek demektir. İnsan, tarlayı sürer, tohumunu eker, gerekli sulama ve bakımı yaptıktan sonra gerisini Allah a bırakır. İslam dininde tevekkül inancının önemli bir yeri vardır. Kur an da bu konuda şöyle buyrulur: Kim Allah(ın yasakların) dan sakınırsa (Allah) ona bir çıkış (yolu) gösterir. Ve onu ummadığı yerden rızıklandırır. Kim Allah a dayanırsa Allah, ona yeter 1 Bir ayette ise tevekkül edip Allah a inanmak mümin olmanın gereklerinden sayılarak şöyle buyrulmuştur: Eğer müminler iseniz ancak Allah a güvenin. 2 İslam a göre yalnızca Allah a tevekkül edilir. Yüce Allah bu konuda şöyle buyurmuştur: İnananlar yalnız Allah a dayanıp güvensinler. 3 Bir diğer ayette ise güvenip sığınacağımız varlığın ölümsüz ve daima diri olan Allah olduğu şöyle ifade edilir: Ölümsüz ve daima diri olan Allah a güvenip dayan 4 1 Talâk suresi, 2, 3. ayetler. 2 Mâide suresi, 23. ayet. 3 İbrahim suresi, 11. ayet. 4 Furkân suresi, 58. ayet. 24
1. ÜNİTE SÖYLEYELİM Çalış! dedikçe dinimiz, imiz, çalışmadın, ş adın, durdun, un, Onun hesabına ı a birçok hurafe uydurdun! un! Sonunda nda bir de tevekkül sokuşturup araya, Zavallı dini çevirdin maskaraya! aya! a Mehmet et Âkif ERSOY, Safahat, ahat, s. 240. Şiirde hangi tutum ve davranışların eleştirildiğini söyleyiniz. Gerekli tedbirleri aldıktan sonra Allah a dayanıp güvenmek gerekir. Örneğin hastalıktan kurtulmak için öncelikle hastaneye başvurmalı, hastalığın teşhis ve tedavisi doktor gözetiminde yapılmalıdır. Bereketli ve bol kazanç isteyen esnafın önceliği ise dürüst davranmak olmalıdır. Herkesin kendi işini en iyi şekilde yapması Allah a olan tevekkülün gereğidir. Bir adam Peygamberimize gelerek, Hayvanımı bağlayarak mı yoksa serbest bırakarak mı Allah a tevekkül edeyim? diye sormuştu. Peygamberimiz ona, Bağla ve tevekkül et! buyurdu. 1 Peygamberimiz, yaşadığı birçok olayda öncelikle tedbirini almış sonra Allah a tevekkül etmiştir. Örneğin Hendek Savaşı nda sahabeden Selman-ı Farisi nin teklifini kabul etmiş, Medine şehrinin etrafına hendek kazdırmıştır. Böylece düşmanın girmesine engel olunmuştur. Bizler de bir işe başlamadan önce gerekli tedbirleri almalı ve uzman kimselere danışmalıyız. Sonrasında kararımızı verip sonucun hayırlı olması için Allah a güvenip ondan yardım istemeliyiz. YAZALIM Çevrenizde, eniz tevekkül kavramı ile ilgili ili ne gibi yanlış anlayışlarla ayışla larl karşılaşıyorsunuz? aşıy ıyor Bununla unla ilgili ili birkaç örnek yazınız. ız. Yanlış - El açıp dilenmek -... -... Nedeni - Hazırcılık ve tembellik -... -... 1 Tirmizî, Kıyamet, 61. 25
KAZA VE KADER PAYLAŞALIM Hz. Ömer bir gün bir toplulukla lukl karşılaşır. aşır ır. Yanlarına arın yak- laşır ve onlara sorar: r: - Sizler kimsiniz, ne iş yaparsınız? arsı - Bizler Allah a tevekkül ekkül eden (mütevekkil) insanlarız. nlarız Çalışmayız. Allah lah her canlının rızkını yaratmıştır. atmı ır. Bizler vakti- mizi ibadetle geçiririz. riz. Bu sözlere çok kızan Hz. Ömer, Sizler mütevekkil ekki kil değil, ğ hazır yiyici, başkasının sırtından ında geçinen, n, asalak (müteekkil) insanlarsınız! nlarsınız! Gerçek mütevekkil, tohumunu tarlaya atan ve ondan sonra Allah a güvenip dayanan kimsedir. der ve onları uyarır. r. İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi isi Dersi Öğretim Kılavuzu 8, s. 83. Yukarıdaki olayla ilgili düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. ş 5. Ayete l-kürsi ve Anlamı Ayete l-kürsi hakkında neler biliyorsunuz? Bakara suresinin 255. ayetidir. İçinde kürsi kelimesi geçtiği için bu ayete Ayete l-kürsi denilmiştir. Bu ayet, Allah ın yüce sıfatlarını ve eşsiz kudretini anlatmaktadır. Bismillâhirrahmânirrahîm Allahü lâ ilâhe illâ hüvel hayyül kayyûm, lâ te huzühû sinetün velâ nevm, lehû mâ fis semâvâti ve mâ fil ard, men zellezî yeşfeu indehû illâ bi iznih, ya lemü mâ beyne eydîhim ve mâ halfehüm, ve lâ yühîtûne bi şey in min ilmihî illâ bimâ şâ, vesia kürsiyyühüs semâvâti vel ard, ve lâ yeûdühû hifzuhümâ, ve hüvel aliyyül azîm. Rahman ve Rahîm olan Allah ın adıyla. Allah tan başka hiçbir ilah yoktur. O daima diridir (hayydır), bütün varlığın idaresini yürüten (kayyum)dir. Onu ne uyuklama tutar ne de uyku. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi onundur. İzni olmadan huzurunda şefaat edecek olan kimdir? O, kullarının önlerinde ve arkalarında ne varsa hepsini bilir. Onlar ise onun dilediği kadarından başka ilminden hiçbir şey kavrayamazlar. Onun sonsuz kudreti, gökleri ve yeri kaplar. Onları görüp gözetmek ona ağır gelmez. Gerçekten yüce ve büyük olan yalnızca O dur. 26 Bakara suresi, 255. ayet.
1. ÜNİTE ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Allah ın herşeyi bir ölçüye göre yaratması ne demektir? Örneklerle açıklayınız. 2. Kader, özgürlük ve sorumluluk arasında nasıl bir ilişki vardır? Açıklayınız. 3. Tevekkül ne demektir? Örnek vererek açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Kararını verdiğin zaman artık Allah a güven. Çünkü Allah, kendisine güvenenleri sever. (Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.) ayetinde hangi önemli davranış tavsiye edilmektedir? A) Sadaka B) Kadere iman C) Tevekkül D) İbadet 2. Aşağıdakilerden hangisi İslam dininde zorlama olmadığını ifade eder? A) Gerçekler ortaya çıkınca sahteler kaybolur. B) Emrolunduğun gibi dosdoğru ol. C) Öyleyse dileyen iman etsin dileyen inkâr etsin. D) Allah sabredenlerle beraberdir. 3. Dinde zorlama yoktur (Bakara suresi, 256. ayet.) ayetiyle vurgulanan ana düşünce nedir? A) Özgür irade B) Yaratılış C) Nasip D) Biyolojik yasa C. Aşağıdaki boşlukları uygun kelimelerle doldurunuz. ( Fiziksel, kimyasal, toplumsal, biyolojik ) 1. Güneş de yörüngesinde akıp gitmektedir. Bu, üstün ve bilen Allah ın kanunudur. (Yâsîn suresi, 38. ayet.) Bu ayet yasayla ilgilidir. 2. O, insanı alaktan (embriyodan) yarattı. (Alak suresi, 2. ayet.) Bu ayet.. yasayla ilgilidir. 3. Her toplumun belirlenmiş bir eceli vardır. Ecelleri geldiğinde onu ne bir an erteleyebilir ve ne de bir an öne alabilirler. (Ar âf suresi, 34. ayet.) Bu ayet yasayla ilgilidir. 27
KAZA VE KADER Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını D, yanlışlarını Y ile işaretleyiniz. (...) Allah evrendeki her şeyi bir ölçüye göre yaratmıştır. (...) Her insan kendi ecelini belirler. (...) İnsan özgürlüğü oranında sorumludur. (...) Ayete l-kürsi de Allah ın sıfatları ve yüceliği anlatılmaktadır. ( ) Kader inancı dolayısıyla hiçbir insan yaptıklarından sorumlu tutulamaz. D. Aşağıdaki öyküyü çalışıp çabalamak ve başarıya ulaşmak çerçevesinde tamamlayınız. Kirpilerin Yarışı Günlerden bir gün kirpilerin yarışı varmış. Amaç yüksek ve dikenli yolu olan bir tepeye çıkmakmış. Bir sürü kirpi de arkadaşlarının yarışını seyretmek üzere toplanmış. Az sonra kirpinin biri düdük çalarak yarışı başlatmış. Seyirci kirpiler arasında bir uğultu yayılmış. -Zavallılar, hiçbir zaman başaramayacaklar! Sonunda Beyaz Kirpi nin dışında hepsinin ümitleri kırılmış ve yarışı bırakmışlar. Ama Beyaz Kirpi, büyük bir gayret göstererek ve mücadele ederek dikenli yollu tepeye çıkmayı başarmış. Diğerleri şaşkınlık içinde bu işi nasıl başardığını öğrenmek istemişler. Bir Kara Kirpi ona yaklaşmış ve şu soruyu sormuş: -Bu başarının sırrı nedir? Beyaz Kirpi, derin bir nefes alarak konuşmaya başlamış:........................ 28
ÖĞRENME ALANI: İBADET 2. ÜNİTE ZEKÂT, HAC VE KURBAN İBADETİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Zekât, sadaka, hac, umre ve kurban sözcüklerinin anlamlarını öğrenerek defterinize yazınız. 2. Yardımlaşma ile ilgili örnek bir davranış bulunuz. 3. Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar. atasözünü açıklayan bir yazı yazınız. 4. Sağ elin verdiğini sol el duymamalıdır. Sözünde anlatılmak istenen nedir? Araştırınız. 5. Hacda ziyaret edilen önemli mekânlarla ilgili resimler bularak hac albümü oluşturunuz. 29
ZEKÂT, HAC VE KURBAN İBADETİ 1. İnsanın Paylaşma ve Yardımlaşma İhtiyacı Komşu komşunun külüne muhtaçtır. atasözü neyi anlatmaktadır? Her insan bir toplum içerisinde doğar ve yaşamını sürdürür. Dünyaya gözlerini açtığı andan itibaren başkalarının yardımına ihtiyaç duyar. İnsan yeme, içme, barınma ve korunma gibi birtakım temel ihtiyaçlarını tek başına karşılayamaz. Belli bir yaşa kadar anne babasının desteği ile yaşar. Zamanla başkasına olan ihtiyacı azalır; ancak bu ihtiyaç hiçbir zaman tam olarak ortadan kalkmaz. Bu nedenle insan, yaşamını bir toplumun üyesi olarak yardımlaşma ve paylaşma içerisinde sürdürmek zorundadır. Örneğin hastanın tedavi için doktora, doktorun ekmek alabilmek için fırıncıya, fırıncının çocuğunun eğitimi için öğretmene ihtiyacı vardır. Bir toplumdaki bütün insanların imkânları eşit değildir. Her toplumda zengin insanlar olduğu gibi yoksul insanlar da vardır. Örneğin işsizlikten veya sağlığı elverişli olmadığından çalışamayan insanlar olabilir. Yine çalıştığı hâlde geliri yeterli olmadığından, kendisinin veya ailesinin geçimini sağlayamayanlar olabilir. Böyle durumlarda zengin insanların, ihtiyaç sahiplerine yardım etmeleri, sahip oldukları imkânları onlarla paylaşmaları gerekir. Çünkü yoksulların, zenginlerin malı üzerinde hakları vardır. Bu konuda Allah şöyle buyurur: Onların (zenginlerin) mallarında, muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır. 1 YORUMLAYALIM Aşağıdaki resimleri toplumsal yardımlaşma açısından yorumlayınız. 1 Zâriyât suresi, 19. ayet. 30
2. ÜNİTE Yardımlaşma ve paylaşmanın, toplumsal dayanışmaya ve barışa da katkısı vardır. Bir toplumda paylaşma ne kadar iyi ve dengeliyse toplumsal barış ve huzur da o kadar iyi olur. Ayrıca zenginler, ihtiyacı olanlara yardım ederlerse zengin ile yoksul arasında güçlü bir sevgi bağı kurulur. Bu da toplumda güven ortamı oluşturur. İnsanlar, maddi yönden olduğu kadar manevi yönden de başkalarına ihtiyaç duyarlar. Sevinçleri, üzüntülerini, sıkıntılarını bir başkasıyla paylaşmak isterler. İyi ve kötü günlerinde dostlarının yanlarında olmalarını beklerler. Bu beklentileri gerçekleştiğinde mutlu ve huzurlu olurlar. Çünkü mutluluklar paylaşıldıkça artar, üzüntüler paylaşıldıkça azalır. Paylaşma ve yardımlaşma; cimrilik, bencillik, aç gözlülük, kıskançlık gibi kötü duygu ve davranışlara engel olur. Sevgi, dayanışma ve sorumluluk gibi özelliklerin gelişmesine katkı sağlar. Böylece insanın kişilik gelişimine ve ahlakının olgunlaşmasına yardımcı olur. YAZALIM Kişi yedikleriyle değil, yedirdikleriyle mutlu olur. sözünü açıklayan bir paragraf yazınız. 2. İslam ın Paylaşma ve Yardımlaşmaya Verdiği Önem Komşusu aç iken tok yatan bizden değildir. Buharî, Edeb, 12. Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir? İslam dini insanların kardeşçe yardımlaşma ve dayanışma içinde yaşamalarını ister. Bu yüzden Hz. Muhammed, Müslümanları bir bedenin organlarına benzetmiştir. Bu organlar arasındaki ilişkinin güçlendirilmesi, bedenin uyumlu çalışmasını sağlar. Bunun gibi toplumun bireyleri arasındaki bağın güçlendirilmesi de toplumsal uyumun sağlanması için önemlidir. Bundan dolayı İslam dini, insanlar arasında yardımlaşma ve dayanışmayı öğütler. 31
ZEKÂT, HAC VE KURBAN İBADETİ ANLATALIM Müminler birbirlerine merhamet etmekte, birbirlerini sevmekte ve birbirlerini korumakta bir vücudun organları gibidir. Vücudun herhangi bir organı hastalandığında bütün ün vücut bundan rahatsız olur. Aynı şekilde bir mümin de sıkıntı içinde bulunduğunda, diğer müminler onun sıkıntısını, derdini ve üzüntüsünü paylaşırlar. Buharî, Edeb, 78. Yukarıdaki hadiste belirtilen duruma uygun yaşadığınız bir örnek olay anlatınız. Dinimiz, insanların yardımlaşmalarını ve elde bulunan imkânların başkalarıyla paylaşılmasını ister. Kur an-ı Kerim de pek çok ayette insanlara yardımlaşmaları ve dayanışma içinde olmaları emredilmiştir. Bu ayetlerin birinde şöyle buyrulmuştur: De ki:...harcadığınız her şey, ana-baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmış kişiler içindir. Allah yapacağınız her hayrı (iyiliği) bilir. 1 Mâ ûn suresinde ise yoksulu yedirmeyenler, yetimi dışlayanlar, yardıma engel olanlar kınanmıştır. Peygamberimiz de bir hadisinde, Yetimin başını okşa, yoksulu doyur. 2 buyurarak yetim ve yoksula yardımı emretmiştir. İslam ın ilk dönemlerinde Peygamberimiz ve arkadaşları, paylaşma ve yardımlaşmanın en güzel örneklerini sergilemişlerdir. Örneğin Mekkeli Müslümanlar baskılar sonucunda bütün mal varlıklarını bırakarak Medine ye göç etmişlerdir. Medineli Müslümanlar ise sahip oldukları bütün imkânları Mekke den gelenlerle paylaşmışlardır. Bu nedenle Medineli Müslümanlara yardım edenler anlamına gelen ensar ismi verilmiştir. Paylaşmak veya yardım etmek için zengin olmak gerekmez. Dinimiz bollukta ve darlıkta başkalarına yardım etmeyi öğütler. Kur an-ı Kerim de bu durum şöyle dile getirilmiştir: Takva sahipleri (sorumluluklarının bilincinde olanlar), bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar (infak ederler). Öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever. 3 Dinimiz, insanları paylaşma ve yardımlaşma konusunda özverili olmaya çağırır. Kur an da bu konuyla ilgili şöyle buyrulur: Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. 4 Ayrıca insanlara yardım eden, onların sıkıntılarını gideren kimselere Allah ın yardım edeceği bildirilmiştir. Böylece insanlar arasında yardımlaşma ve dayanışma teşvik edilmiştir. 1 Bakara suresi, 215. ayet. 2 Heysemi, Mecmaü z-zevaid, C 8, s. 160. 3 Âl-i İmrân suresi, 134. ayet. 4 İnsan suresi, 8. ayet. 32
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRELİM Kureyş kabilesinin ileri gelenlerinden olup Mekke nin fethinde İslam ı kabul eden Ebu Cehm bin Huzeyfe anlatıyor: Yermük Savaşı nın yapıldığı gündü. Savaş yerinde amcamın oğlunu aramaya çıkmıştım. Elimde de bir su kabı vardı. Kendi kendime, Ona ölmeden yetişirsem su içirir, yüzünü yıkarım. diyordum. Amcamın oğlunu bulduğumda can vermek üzereydi. Su içmek ister misin? diye sordum. İsterim. diye işaret etti. O sırada, Ah! diye bir ses duyuldu. Amcamın oğlu, Suyu ona götür. diye işaret etti. Onun yanına vardım, biraz ötede Hişam bin As ı gördüm. Ona, Su içmek ister misin? diye sordum. Ah! diye bir ses daha duyuldu. Hişam, Suyu ona götür. diye işaret etti. O zatın yanına vardığımda ruhunu teslim etmişti. Hemen Hişam ın yanına döndüm; bir de baktım, o da hayata gözlerini yummuş. Amcamın oğlunun yanına koştum; baktım, o da Rabb ine kavuşmuştu. İbn Asakir, Tarihü Medineti Dımeşk, C 38, s. 180. Yukarıda anlatılan olayı paylaşma ve yardımlaşma açısından değerlendiriniz. 33
ZEKÂT, HAC VE KURBAN İBADETİ 3. Paylaşma ve Yardımlaşma İbadeti Olarak Zekât Zekât İslam ın köprüsüdür. Taberani, Mucemu l-evsat, C 8, s. 380. Yukarıdaki hadisle anlatılmak istenen nedir? Zekât kelime olarak, artma, çoğalma, arınma ve bereket anlamlarına gelir. Zekât, zengin Müslümanların yılda bir kez malının veya parasının belli bir miktarını Allah rızası için ihtiyaç sahiplerine vermesidir. Zekât, mal ile yapılan farz bir ibadettir. Hicretten iki yıl sonra Medine de farz kılınmıştır. Kur an-ı Kerim de zekâtın zorunlu olduğunu belirten pek çok ayet vardır. Bunların birinde şöyle buyrulmuştur: Namazı kılın, zekâtı verin, önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarınızı görür. 1 Zekâtın amacı, toplumsal yardımlaşmayı yaygınlaştırmak ve yoksulları korumaktır. Ayrıca zekât, malın bereketlenmesi ve çoğalmasıdır. Çünkü zekât verene Allah kat kat fazlasını verir. Bununla ilgili olarak Kur an da şöyle buyrulur: Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, her başağında yüz dane olmak üzere, yedi başak veren danenin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah (ın lütfu) geniştir. (O) bilendir. 2 1 Bakara suresi, 110. ayet. 2 Bakara suresi, 261. ayet. 34
2. ÜNİTE YAZALIM Zekâtı verilen mal, budanan ağaç gibidir. Budandıkça daha da gürleşir ve fazla meyve verir. sözünü açıklayan bir yazı yazınız. Zekât, Allah ın bize vermiş olduğu nimete karşılık bir şükür ifadesidir. Zekât vermekle hem verdiği nimetler için Allah a şükretmiş oluruz hem de içinde yaşadığımız topluma karşı insanlık görevimizi yerine getirmiş oluruz. Zekât, zenginlerle fakirler arasındaki kıskançlık, kin ve düşmanlık duygularını giderir. Dostluk ve saygı bağlarını kuvvetlendirir. Zekât, insandaki cimrilik ve bencillik gibi kötü huyları yok eder. Bunların yerini, iyilik ve hayırseverlik gibi güzel huylar alır. Zenginler zekât vermekle toplum yararına da çalışmış olur. Çünkü bir ülkede yoksullar çoğaldıkça huzursuzluk, ihtiyaç sahipleri azaldıkça huzur artar. Her zengin, malının zekâtını verecek olursa ülkede fakirlik azalır. Bu konuda Cafer-i Sadık şöyle der: Zekât zenginleri sınamak, fakirlere destek olmak için konulmuştur. Eğer insanlar mallarının zekâtını verselerdi hiçbir Müslüman fakir ve muhtaç kalmaz, Allah ın farz kıldığı bu hakla o da ihtiyaçlarını gidermiş olurdu. Zenginlerin açgözlülüğü olmasaydı halk fakir, muhtaç, aç ve çıplak kalmazdı. 1 Zaten zekâtın bir amacı da yoksulluğu ortadan kaldırmaktır. Bu nedenle zekât verecek kadar malı olanlar zekâtını vermeyi ihmal etmemelidir. Zekât ekonomik dengesizlikleri önler. Çünkü zekât sayesinde fakirlerin eline para geçer. Böylece fakirler de aldıkları yardımla alışveriş yaparak ekonomik hayatın canlanmasına katkı sağlarlar. Ayrıca zenginler yatırım yaparak üretime katkıda bulunur. Yoksullar ise yeni açılan bu iş sahalarında kendilerine iş imkânı bularak yoksulluktan kurtulur ve ileride zekât verecek konuma gelirler. 2 1 el-fakîh, C 2, s. 7. 2 Y. Vehbi Yavuz, İslam da Zekât Müessesesi, s. 82, 83. 35